حوزه علمیه (شیعه)
حوزهٔ علمیه نامی است که به مراکز آموزشی و پژوهشی دینی در جهان اسلام و به ویژه در میان شیعیان داده می‌شود. نخستین حوزه علمیه ویژه شیعیان در سدهٔ چهارم قمری در شهر نجف عراق در کنار حرم علی بن ابیطالب (امام اول شیعیان) توسط شیخ طوسی برپا شد. اکنون مهم‌ترین حوزه‌های علمیه شیعه در شهرهای نجف، قم و مشهد قرار دارند.
| اسلام در ایران |
|---|
 |
| تاریخ اسلام در ایران |
| عالمان |
| فرقه‌ها |
| فرهنگ |
| معماری |
|
| تشکیلات |
حوزه‌های علمیه در ایران
حائری در ۱۳۴۰ (۱۳۰۰ش) در قم مستقر شد و حوزه علمیه جدید قم را بنا نهاد. حائری در مدت اقامت حدود پانزده ساله خود در قم، با مدیریت قوی خود حوزه علمی نیرومندی را به وجود آورد. هم‌اکنون حوزه‌های علمیه موجود در ایران، تحت مدیریت مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه اداره می‌شود. این مرکز زیر نظر جمعی به نام شورای عالی حوزه‌های علمیه اداره می‌شود. مدیر حوزه علمیه قم، با تصویب اعضای شورای عالی حوزه انتخاب می‌شود و همچنین سیاست‌های کلی و بنیادین حوزه نیز با تأیید این شورا اعمال می‌شود. مدیر کنونی مرکز مدیریت حوزه، علیرضا اعرافی است. مرکز مدیریت حوزه علمیه قم دربرگیرندهٔ بیش از ده معاونت از جمله آموزش، پژوهش، تبلیغ، تهذیب، امور مدارس، آمار و بررسی است. معاونت آمار و بررسی مرکز مدیریت با طلابی که از «موازین طلبگی» تخطی کنند برخورد می‌کند. حوزه علمیه قم دارای مراکز تخصصی از جمله تفسیر، نهج البلاغه، تبلیغ، کلام، فلسفه و علوم حدیث می‌باشد. در حوزه علمیه قم، مباحث عالی فقه و اصول و نیز فلسفه و عرفان به سبک‌های متفاوت و ویژه ای عرضه شده‌است. حوزه علمیه قم در دروس عالی دیگر غیر از فقه و اصول، مثل کلام، فلسفه و تفسیر هم در دهه‌های سی تا پنجاه شمسی، که در دیگر حوزه‌ها کمتر مورد توجه بود، شهرت یافت.
پذیرش
هرسال از حدود ماه بهمن تا فروردین، ثبت نام در آزمون ورودی حوزه، انجام می‌شود. بعد از گرفتن آزمون که معمولاً در دو سطح «دیپلم» و «زیر دیپلم» انجام می‌شود، توزیع قبول شدگان براساس محل‌های مورد نظر برای تحصیل انجام می‌شود و بعد از این، قبول شدگان برای تحصیل در قم، برای انجام مصاحبه، به مرکز مدیریت فراخوانده می‌شوند و کسانی که برای شهرستان‌ها قبول شده‌اند به حوزه‌های شهرستان. برای کسانی که بعد از گرفتن مدرک از دانشگاه بخواهند به حوزه بروند در گذشته هیچ گونه آزمونی در نظر گرفته نمی‌شد و برای پذیرش فقط مصاحبه می‌کردند، ولی امروزه دانشجویان هم برای مشخص شدن وضعیت هوشی و علمی مورد آزمون و مصاحبه قرار می‌گیرند. ورودی‌های فوق دیپلم به بالا، در مدرسه معصومیه قم مشغول به تحصیل می‌شوند. مدارس موجود در قم، جمعاً حدود ۲۵ مدرسه‌است که نصف ان مربوط به طلاب دیپلمه و نصف دیگر مدارس سیکل هستند. برنامه درسی مدارس سیکل با مدارس دیپلم تفاوت اندکی دارد.
تغییر نظام آموزشی
نظام سنتی: تا قبل از انقلاب ۱۳۵۷ ایران، حوزه‌های علمیه بر پایهٔ همکاری متقابل استاد و شاگرد اداره می‌شد و نظام آموزشی واحد و نظام‌مندی نداشتند.
نظام جدید: بعد از انقلاب، حوزه‌ها به تابعیت شورای عالی حوزه‌های علمیه و مدیریت «مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه» تحت شورای عالی حوزه‌ها درآمدند. به دنبال آن ساختارهای سنتی در برخی از بخش‌ها فرو ریخت و حوزه‌های علمیه ساختار جدیدی یافتند.
حوزه علمیه خواهران
در میان شیعیان تحصیل علوم دینی میان زنان به صورت منفرد و پراکنده بود. از حدود چهار دهه پیش، مراکز تحصیلی علوم دینی زنان به شکل سامان‌یافته به تعداد کمی وجود داشت. شورای عالی حوزه علمیه قم در اسفند ۱۳۷۵ مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خواهران را تأسیس کرد تا «با مدیریت واحد، مدارس علمیهٔ خواهران را سازماندهی، هدایت و نظارت کند».[1]علاوه بر مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خواهران، حوزه علمیه جامعة الزهراء قم هم به پذیرش و آموزش طلاب خانم اقدام می‌کند.
تحصیلات حوزوی
رشته‌های درسی رایج در این مراکز در درجه اول فقه، اصول فقه، ادبیات عرب و در کنار آن‌ها کلام، حدیث، رجال، تفسیر، تاریخ اسلام، منطق، فلسفه، اخلاق و به ندرت عرفان، طب، ریاضیات (خصوصاً هیئت که همان هندسهٔ کروی است) و نجوم می‌باشد. دانش‌آموختگان این مراکز روحانی و شاغلین به تحصیل طلبه نامیده می‌شوند. این طلاب پس از گذراندن دوره مقدماتی و سپس دوره آموزشی سطح عالی به درس خارج وارد می‌شوند که در این دوره طلاب کتاب خاصی را آموزش نمی‌بینند و امتحان کتاب خاصی را نمی‌دهند بلکه این دوره برای تمرین و کارورزی و تحقیق و آموزش روش نظریه‌پردازی در علوم دینی است که درصورت تکمیل آن مجتهد می‌شوند. مجتهد کسی است که در فهم علوم دینی متخصص و صاحب‌نظر باشد. مجتهدین تراز اول که شرایط تقلید را داشته باشد و مورد رجوع بسیاری از شیعیان برای شناخت احکام شرعی باشند مرجع تقلید نام دارند. این مراجع علاوه بر ارائه احکام شرعی به پرورش طلاب در دروس عالی خارج می‌پردازند. شیوه تحصیل حوزه‌های علمیه از دوران گذشته به ارث رسیده و با اعمال تغییراتی هنوز اعمال می‌شود. در نظام آموزشی حوزه، طلاب هم‌زمان با تحصیل به آموزاندن کتاب‌های پیشین اشتغال دارند. همچنین علاوه بر شرکت در نشست درس استادان، به مباحثه با دیگر طلاب در موضوعات درسی می‌پردازند. مباحثه که یکی از پایه‌های حوزه‌های علوم دینی است بین دو یا بیش از دو طلبه (معمولاً کمتر از پنج نفر) انجام می‌شود که در ان طلاب به بیان نتیجه درس استاد یا تحقیق خودشان در زمینه شاخه‌های مختلف علوم دینی به هم‌بحث خودشان می‌پردازند و هم‌بحث(ها) نیز به نقد و بررسی نظر او می‌پردازند و به همین نحو در مورد مسائل مختلف علوم دینی به بحث و تبادل نظر می‌پردازند. انجام مباحثه از همان ابتدای طلبگی مورد تأکید فراوان استادان می‌باشد. مهم‌ترین کتب درسی حوزه شامل شرح لمعه دمشقیه، اصول فقه، فرائدالاصول (رسائل)، مکاسب و کفایةالاصول می‌باشد.
دوره‌های تحصیل
دوره‌های تحصیلی شامل مقدمات، سطح عالی و دوره‌های عالی (خارج) می‌شود. طلاب می‌توانند در کنار نظام آموزشی متداول حوزه در مراکز تخصصی وابسته به حوزه به تحصیل تخصصی‌تر و گسترده‌تر علوم مرتبط به تحصیلات حوزوی بپردازند. همچنین مؤسسات آموزش عالی وابسته به حوزه نیز که مرتبط با وزارت علوم، تحقیقات و فناوری هستند امکان تحصیل تخصصی طلاب در رشته‌های مرتبط با تحصیلات حوزوی را فراهم می‌کنند.
مقاطع تحصیل علوم دینی در حوزه‌های علمیه (چه برای طلابی که مدرک دیپلم را دارند و چه برای طلابی که مدرک زیر دیپلم را دارند) به صورت زیر است:
- مقدمات:سه سال، دروس عمومی معادل دیپلم علوم اسلامی؛ پایه‌های یک و دو و سه
- سطح یک: سه سال، دروس عمومی معادل کاردانی علوم و معارف اسلامی. پایه‌های چهار، پنج، شش
- سطح دوم (سطح عالی): سه سال دروس تخصصی معادل کارشناسی
- سطح سوم (سطح عالی): یک سال دروس تخصصی و به علاوه نوشتن پایان‌نامه معادل کارشناسی ارشد
- سطح چهارم: حضور در فوق تخصصی (دروس خارج) و شرکت در چهار دوره مصاحبه شفاهی و نوشتن پایان‌نامه معادل دکتری
- مدرک نهایی حوزهٔ علمیه اجتهاد است که از سوی مراجع تقلید و مجتهدین دیگر صادر می‌شود.
فهرست حوزه‌های علمیه مطرح شیعیان
حوزه‌های علمیه مطرح شیعه:[2]
در ایران
- حوزه علمیه اصفهان
- حوزه علمیه علی ابن ابیطالب ملایر
- حوزه علمیه تهران
- حوزه علمیه خراسان
- حوزه علمیه قم
- حوزه علمیه حجت تهران
- حوزه علمیه تبریز
- حوزه علمیه قزوین
- حوزه علمیه اسدآباد
سایر بلاد:
- حوزه علمیه نجف
- حوزه علمیه کربلا
- حوزه علمیه لبنان
- حوزه علمیه قطیف و احساء
- حوزه علمیه افغانستان
مدارس علمیه‌ای که فقط شهرت و سابقه تاریخی دارند:
مدرس
مَدْرَس واژه‌ای عربی به معنای محل درس دادن است. مَدرَس یکی از اجزای مدارس سنتی حوزه علمیه است که محل درس دادن یا کتابخانه بوده‌است. در کنار مدرس‌ها، حجره‌ها نیز علاوه بر کارکرد اقامتی، فضایی نیز برای تدریس بوده‌است.[3][4]
طبقه‌بندی کنونی نظام آموزشی حوزه علمیه در ایران
پس از انقلاب اسلامی ایران حوزه‌های علمیه در ایران به صورت قانونمند درآمدند به این صورت که تحصیل در حوزه علمیه به دو نظام زیر گفته تقسیم شد:
- بلند مدت (اجتهاد محور یا مجتهد پرور)
- کوتاه مدت (تبلیغ محور یا مبلّغ پرور)
| نوع دوره | طول متوسط مدت زمان کل دوره | حداقل مدرک ورودی | هدف دوره |
|---|---|---|---|
| بلند مدت | ۱۵ سال | اتمام مقطع عمومی آموزش و پرورش (دوره اول دبیرستان) | تربیت روحانی مجتهد، صاحب نظر یا استاد در حداقل یکی از رشته‌های علوم اسلامی |
| کوتاه مدت | ۱۰ سال | اتمام مقطع تخصصی آموزش و پرورش (دوره دوم دبیرستان) | تربیت روحانی مبلغ دینی یا مدرس و محقق در رشته تبلیغات و ارتباطات اسلامی |
دوره بلند مدت
| سطح | پایه | معادل دانشگاهی | محتوا |
|---|---|---|---|
| ۱ | ۱ + ۲ + ۳ + ۴ + ۵ + ۶ | کاردانی | به صورت عمومی: یک دروه کامل تخصصی دستور زبان عربی (به مدت سه سال) + یک دروه کامل عمومی فقه و اصول (به مدت سه سال) |
| ۲ | ۷ + ۸ + ۹+ پایان نامه | کارشناسی | به صورت عمومی یا تخصصی در یکی از رشته‌های علوم اسلامی (به مدت سه سال) |
| ۳ | ۱۰ + پایان‌نامه | کارشناسی ارشد | به صورت عمومی یا تخصصی در یکی از رشته‌های علوم اسلامی (به مدت یک سال) |
| ۴ | ۴ سال درس خارج فقه و اصول + پایان‌نامه | دکترا | به صورت عمومی یا تخصصی در یکی از رشته‌های علوم اسلامی (به مدت چهار سال) |
- هر پایه تحصیلی معادل یک سال تحصیلی عادی نظام آموزشی جمهوری اسلامی ایران (از ابتدای مهر ماه تا انتهای خرداد ماه) متشکل از دو نیمسال تحصیلی است.
دوره کوتاه مدت
| سطح | سال تحصیلی | معادل دانشگاهی | محتوا |
|---|---|---|---|
| ۱ + ۲ به صورت پیوسته | ۱ + ۲ + ۳ + ۴ + ۵ | کارشناسی | به صورت عمومی و تخصصی: یک دروه کامل عمومی دستور زبان عربی + علوم اسلامی + علوم و فنون تبلیغی (به مدت پنج سال) |
| ۳ | ۶ + ۷ + پایان‌نامه | کارشناسی ارشد | به صورت تخصصی در رشته تبلیغات و ارتباطات اسلامی (به مدت سه سال) |
| ۴ | ۸ + ۹ + پایان‌نامه | دکترا | به صورت تخصصی در رشته تبلیغات و ارتباطات اسلامی (به مدت چهار سال) |
میزان اعتبار مدارک حوزوی
مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی جمهوری اسلامی ایران دربارهٔ میزان اعتبار مدارک حوزوی
| شماره جلسه | تاریخ مصوبه | موضوع مصوبه | متن مصوبه |
|---|---|---|---|
| ۳۶۸ | ۱۳۷۴/۱۱/۰۳ | مدارک تحصیلی صادر شده مدیریت حوزه علمیه قم | ۱- طلاب و فضلاء حوزه علمیه که براساس مدرک صادرشده مدیریت حوزه علمیه قم، دوره «سطح ۱» را طبق برنامه گذرانده‌اند، از کلیه مزایای علمی و استخدامی فارغ التحصیلان دوره «کاردانی» دانشگاه‌ها برخوردار خواهند بود.
۲- طلاب و فضلاء حوزه علمیه که براساس مدرک صادرشده مدیریت حوزه علمیه قم، دوره «سطح ۲» را طبق برنامه گذرانده‌اند، از کلیه مزایای علمی و استخدامی فارغ التحصیلان دوره «کارشناسی» دانشگاه‌ها برخوردار خواهند بود. ۳- طلاب و فضلاء حوزه علمیه که براساس مدرک صادرشده مدیریت حوزه علمیه قم، دوره «سطح ۳» را طبق برنامه گذرانده‌اند، از کلیه مزایای علمی و استخدامی فارغ التحصیلان دوره «کارشناسی ارشد» دانشگاه‌ها برخوردار خواهند بود. ۴- طلاب و فضلاء حوزه علمیه که براساس مدرک صادرشده مدیریت حوزه علمیه قم، دوره «سطح ۴» را طبق برنامه در یکی از رشته‌های فقه و اصول، تفسیر و علوم قرآن، قضا، عقاید و کلام، ادیان و مذاهب و تربیت مبلّغ گذرانده‌اند، از کلیه مزایای علمی و استخدامی فارغ التحصیلان دوره «دکتری» دانشگاه‌ها برخوردار خواهند بود. ۵- فارغ التحصیلان دوره سطح دو می‌توانند در آزمون ورودی مقطع کارشناسی ارشد دانشگاه‌ها با گرایش‌های پنجگانه رشته الهیات و معارف اسلامی و رشته زبان و ادبیات عرب شرکت کنند و در صورت پذیرفته شدن، ادامه تحصیل دهند. ۶- فضلاء و طلاب حوزه‌های علمیه فارغ‌التحصیل دوره سطح سوم می‌توانند در امتحان ورودی مقطع دکترای همه پنج رشته دانشکده الهیات و معارف اسلامی و نیز رشته زبان و ادبیات عرب شرکت کنند و در صورت پذیرفته شدن برحسب تشخیص گروه آموزشی، دروس پیش نیاز را تا سقف تعداد واحدهای مجاز در دو نیم سال تحصیلی بگذرانند. رشته‌های پنجگانه دانشکده الهیات عبارتند از: ۱- علوم قرآن و حدیث ۲- تاریخ تمدن و ملل اسلامی ۳- ادیان و عرفان اسلامی ۴- فقه و مبانی حقوق اسلامی ۵- فلسفه و حکمت اسلامی |
| ۵۴۸ | ۱۳۸۳/۰۷/۲۸ | لغو محدودیت ادامه تحصیل دارندگان مدارک تحصیلی حوزوی در دانشگاه‌ها | ۱- با توجه به مصوبات اخیر شورای گسترش آموزش عالی، محدودیت ادامه تحصیل دارندگان مدارک حوزوی در گرایش‌های پنجگانه رشته الهیات و معارف اسلامی و رشته زبان و ادبیات عرب (مصوب جلسه ۳۶۸ مورخ ۱۳۷۴/۱۱/۰۳ شورای عالی) لغو شده و دارندگان مدارک مزبور می‌توانند پس از قبولی در آزمون سراسری درتمامی رشته‌های علوم انسانی در دانشگاه‌ها ادامه تحصیل دهند.
۲- گزینش دارندگان مدارک تحصیلی حوزوی برای عضویت در هیئت علمی دانشگاه‌ها مطابق ضوابط ناظر بر سایر متقاضیان عضویت در هیئت‌های علمی انجام شود. |
عناوین و القاب طلاب و روحانیون
اطلاق عناوین و القاب گوناگون به طلاب و روحانیون دارای رتبه‌بندی رسمی و قانونی نیست و این القاب به صورت تعینی و غیر تعیینی و رسمی صورت می‌گیرد، اما اگر یک بررسی به صورت معکوس صورت گیرد می‌توان تا حدودی میزان، درجه و رتبهٔ هر عنوانی را در ایران معاصر مانند تعریفات ذیل طبقه‌بندی کرد.
| لقب | تعریف |
|---|---|
| ثقةالاسلام | طلبه مشغول تحصیل در سطح یک تحصیلات حوزوی (طبق جدول طبقه‌بندی کنونی نظام آموزشی حوزه علمیه در ایران) |
| حجت‌الاسلام | طلبه مشغول تحصیل در سطح دو تحصیلات حوزوی (طبق جدول طبقه‌بندی کنونی نظام آموزشی حوزه علمیه در ایران) |
| حجت‌الاسلام و المسلمین | طلبه مشغول تحصیل در سطح سه یا چهار تحصیلات حوزوی (طبق جدول طبقه‌بندی کنونی نظام آموزشی حوزه علمیه در ایران) |
| آیةالله | روحانی مجتهد، صاحب نظر و استاد در یکی از رشته‌های علوم اسلامی |
| آیةالله العظمی | روحانی مرجع تقلیدکه رساله توضیح المسایل دارد و مردم از او تقلید می‌کنند. |
| علّامه | روحانی دارای تخصص فوق‌العاده در بیش از یک رشته از علوم اسلامی |
عوامل و موارد انگیزشی برای ورود به حوزه علمیه
موارد ذیل بدون انجام تحقیق معتبر علمی، بدون ترتیب و تنها بر اساس نظرات بعضی از خود افراد طلبه و روحانی است و ممکن است این موارد یا مواردی به غیر از این موارد، به تنهایی یا با هم در یک نفر ایجاد انگیزه برای ورود به فضای حوزه علمیه و نظام روحانیت ایران معاصر کند.
| از جمله عوامل و موارد انگیزشی برای افراد گوناگون در ورود به فضای حوزه علمیه و نظام روحانیت ایران معاصر |
|---|
| وقوع انقلاب اسلامی ایران |
| علاقه به دروس حوزوی مثل فقه، اصول، فلسفه و منطق و غیره |
| علاقه‌مندی به جایگاه و منش علمای دینی و مراجع تقلید |
| علاقه‌مندی به مباحث و رفتار اخلاقی، معنوی، عرفانی و دینی |
| تمایل خانواده به علت کار خانوادگی بودن روحانیت یا علاقه‌مندی خانواده به روحانیت |
| علاقه‌مندی به مشاغل حقوقی فضای روحانیت از قبیل: قضاوت، وکالت، سردفتری و مشاوره و کارشناسی حقوقی |
| علاقه‌مندی به مشاغل علمی فضای روحانیت از قبیل: تحقیق و تدریس در علوم اسلامی در فضای حوزه علمیه |
| ورود به سیستم حاکمیتی جمهوری اسلامی ایران از جمله: رهبری، مجلس خبرگان رهبری، شورای نگهبان، ریاست قوه قضائیه و غیره… |
| علاقه به فراگیری دین و تبلیغ آنچه فراگرفته‌است جهت هدایت و اصلاح خودش وجامعه |
| علاقه‌مندی به مشاغل تبلیغی و فرهنگی فضای روحانیت از قبیل: امامت جمعه و جماعت، کار فرهنگی در ارگان‌ها، مداحی، روضه خوانی، دعاخوانی، سخنرانی و غیره… |
| علاقه‌مندی به بعد معنوی یا غیر معنوی روحانیت از طریق افراد روحانی مطرح در جامعه از قبیل سید روح‌الله خمینی، مرتضی مطهری و غیره… یا فرد روحانی موجود در خانواده و خویشان |
جستارهای وابسته
منابع
- معرفی مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خواهران
- وبگاه مدرسه فقاهت
- علاقه‌مند، سپیده و دیگران، مطالعه تطبیقی معماری و محتوای مدارس ایران از دوره سنتی تا نوین، در مجله علمی ـ پژوهشی باغ نظر، شماره ۴۹، تیر ۱۳۹۶ش.
- لغت‌نامه دهخدا، مدخل «مدرس»
پیوند به بیرون
 |
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ حوزه علمیه (شیعه) موجود است. |
- شورای عالی حوزه‌های علمیه
- جامعه مدرسین حوزه علمیه قم
- مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه
- سایت آموزش معارف اسلامی علم منیر
| حوزه‌های سرشناس (به ترتیب الفبا) | جامعه المصطفی العالمیه • حوزه علمیه اصفهان • حوزه علمیه تهران • حوزه علمیه خراسان • حوزه علمیه سامرا • حوزه علمیه قم • حوزه علمیه کربلا • حوزه علمیه نجف |  |
|---|---|---|
| مرتبط | روحانی (اسلام) • حوزه علمیه خواهران • شورای عالی حوزه‌های علمیه • اجتهاد • مراجع شیعه • جامعه مدرسین حوزه علمیه • جامعه روحانیت مبارز • انقلاب اسلامی • بیداری اسلامی • اربعین • صفویه • آل بویه • فاطمیون | |
 رده:حوزه علمیه | ||
| اصول | | |
|---|---|---|
| فروع | ||
| عقاید برجسته | ||
| چهارده معصوم | ||
| صحابه | ||
| علما |
| |
| رویدادها | ||
| آیات و روایات | ||
| ادعیه و مناسک | ||
| کتاب‌ها | ||
| مکان‌های مقدس | ||
| روزهای مقدس | ||
| منابع اجتهاد | ||
| وابسته | ||