آزادی ادیان در ایران

آزادی ادیان در ایران همیشه بسته به حکومت دستخوش دگرگونی‌های بسیاری بوده و همواره با فرهنگ ایرانی، دین و سیاست اصلی مشخص شده‌است. اما در چند قرن اخیر تحولی عمیق نسبت به بعضی از ادیان و پیروانشان اتفاق افتاده‌است. طبق قانون اساسی فعلی دین رسمی کشور اسلام و مذهب شیعه ۱۲ امامی می‌باشد. همچنین پیروان سایر ادیان ابراهیمی از قبیل یهودیان، زرتشتیان، مسیحیان و مندائیان به رسمیت شناخته شده و در حدود قانون در انجام مراسم دینی آزاد می‌باشند.[1] با این وجود، علی‌رغم به رسمیت شناختن این اقلیت‌ها، اقدامات حکومت ایران «یک فضای تهدید کننده برای برخی اقلیت‌های مذهبی» را ایجاد می‌کند.[2] اما می‌توان گفت از آغاز انقلاب ۱۳۵۷ تاکنون نه تنها ایرانیان بهائی، یهودی، مسیحی و زرتشتی که حتی اهل تسنن و دیگر فرقه‌های اسلامی چون اهل حق، دراویش گنابادی و حتی شیعیانی که به نام‌های ملی ـ مذهبی یا روشنفکر دینی شناخته می‌شوند، از آزارها و سرکوب‌ها درامان نبوده‌اند. تا آنجا که عده زیادی از آنان، به ویژه یهودیان، مسیحیان و بهائیان، چاره را در جلای وطن یافته، راه مهاجرت به کشورهای دیگر را درپیش گرفته‌اند.[3]

بخشی از مجموعه مقاله‌های
دین در ایران
نوشتارهای اصلی
دین در ایران تاریخ مذاهب ایران آزادی ادیان در ایران تأثیر آیین‌های کهن ایرانی بر آیین زرتشت اقلیت‌های مذهبی اسلام در ایران زرتشتیان ایران مسیحیان ایران یهودیان ایرانی اهل سنت تغییر مذهب به شیعه شیعه بابیان بهائیان
دین‌های ایرانی
مهرپرستی کیومرثیان آیین ایلامیان مزدیسنا آیین زروانی آیین مانوی آیین مزدک مندائیان ایزدیان یارسان بابیه ازلیان بهائیت پاک‌دینی
نوشتارهای مرتبط
نوکیش گروه‌های دینی اصلی روشن‌فکری دینی در ایران بی‌دینی در ایران خداناباوری در ایران اسلام آوردن ایرانیان اسلام‌هراسی آزار زرتشتیان آزار مسیحیان یهودستیزی بابی‌ستیزی بهائی‌ستیزی آزار خداناباوران نقض حقوق دین‌ناباوران و نوکیشان نقض حقوق اقلیت‌ها کتاب‌های ایرانیان در نقد اسلام نقد دین نقد اسلام نقد بابیه نقد بهائیت اسلام عرفان تصوف

وزارت خارجه ایالات متحده آمریکا در روز جمعه ۲۰ دسامبر ۲۰۱۹، در راستای سیاست حمایت از آزادی ادیان که دولت دونالد ترامپ دنبال می‌کند، بیانیه‌ای منتشر کرد که بر اساس آن حکومت ایران به فهرست کشورهای ناقض حق آزادی ادیان بازگردانده شد.[4] کمیسیون آمریکایی در امور آزادی مذهبی بین‌المللی در بیانیه سالانه ۲۰۲۰، ایران را براساس قوانین بین‌المللی آزادی مذهبی، به عنوان کشور مورد نگرانی ویژه قلمداد کرد و نسبت به وضعیت آزادی‌های دینی و مذهبی در ایران ابراز نگرانی کرد.[5] در کارزاری جهانی، عفو بین‌الملل خواستار آزادی فوری و بی قید و شرط همه زندانیان عقیدتی، که به دلیل پاندمی COVID-19 اکنون در معرض خطر بیشتری قرار دارند، می‌باشد.[6] بر اساس ماده ۱۸ اعلامیه جهانی حقوق بشر و ماده ۱۸ میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی، هر فردی حق دارد از آزادی دین و تغییر دین با اعتقاد و همچنین آزادی اظهار آن به‌طور فردی یا جمعی و به‌طور علنی یا در خفا برخوردار باشد.[7]
ایالات متحده آمریکا در گزارش سالانه ۲۰۲۰ آزادی‌های مذهبی، نظام جمهوری اسلامی ایران را به نقض گسترده حقوق اقلیت‌های مذهبی از جمله شهروندان سنی و بهائی متهم کرده‌است، در گزارش آمده که ایران از سال ۱۹۹۹ به دلیل نقض شدید آزادی‌های مذهبی در زمره کشورهای با «نگرانی ویژه» قرار گرفته‌است.[8]
روز ۲۷ اکتبر ۲۰۲۰ مایک پومپئو وزیر امور خارجه آمریکا در روز جهانی آزادی مذهب با صدور بیانیه‌ای اعلام کرد که امروز سه کشور از فاحش‌ترین ناقضان آزادی مذهبی در جهان هستند - جمهوری خلق چین، ایران و کره شمالی - که اقدامات قهری خود را برای ساکت کردن مردم خود تشدید کرده‌اند.[9]

آزار اقلیت‌های دینی

در گزارش سال ۱۳۹۳ آمریکا دربارهٔ آزار اقلیت‌های دینی در جهان، هشدار داد. گزارش سالانه این کشور دربارهٔ آزادی‌های دینی، حاکی از آزار پیروان مذاهب غیرشیعه در ایران و محدودیت‌هایی است که به آنان در مورد پرداختن به آداب دینی‌شان تحمیل می‌شود. بخشی از گزارش وزارت امور خارجه آمریکا به بررسی وضعیت اقلیت‌های مذهبی در ایران اختصاص دارد. در این گزارش آمده‌است که مقامات جمهوری اسلامی در ایران محدودیت‌های سختی را برای پیروان مذاهب غیر از مذهب رسمی حکومت قائل می‌شوند؛ آنان پیروان تقریباً همه مذاهب غیرشیعه را تهدید و بازداشت کرده، آزار می‌دهند. این گزارش می‌گوید که جمهوری اسلامی به افرادی که به جامعه مسیحیان و جامعه زرتشتیان پیوسته‌اند، یا افراد دستگیرشده‌ای که به این دو گروه اقلیت مذهبی تعلق دارند، در زمینه پرداختن به آداب و مناسک مذهبی‌شان محدودیت‌هایی را تحمیل می‌کند. بر پایه این گزارش، سخنان و عملکردهای مقامات جمهوری اسلامی فضایی ترسناک برای پیروان تقریباً همه مذاهب غیر شیعه ایجاد کرده‌است، به خصوص برای بهائیان، دراویش گنابادی، مسیحیان پروتستان، یهودیان و شیعیانی که مواضع رسمی حکومت را نمی‌پذیرند. مسیحیان و بهائیان از بازداشت‌های خودسرانه، حبس‌های طولانی و مصادره اموال خود گزارش داده‌اند. این گزارش همچنین از رسانه‌های تحت کنترل حکومت جمهوری اسلامی انتقاد می‌کند که به تبلیغ منفی علیه اقلیت‌های مذهبی به خصوص بهائیان ادامه می‌دهند. طبق این گزارش، همه اقلیت‌های مذهبی به درجات مختلف از تبعیض‌هایی که به‌طور رسمی به خصوص در عرصه‌های اشتغال، آموزش و مسکن اعمال می‌شود، رنج می‌برند؛ بهائیان همچنان یا از دانشگاه‌ها اخراج می‌شوند یا اصلاً اجازه تحصیل در دانشگاه‌ها را نمی‌یابند. گزارش‌هایی از تبعیض و سوء استفاده‌های اجتماعی به دلیل تعلقات مذهبی وجود داشته که می‌گوید پیروان مذاهب غیرشیعه از سوی جامعه مورد تبعیض قرار می‌گیرند و عواملی از جامعه فضای تهدیدآمیزی علیه آن‌ها ایجاد می‌کنند.[10]

کمیسیون آمریکایی آزادی بین‌المللی مذهبی، در گزارش سالانه خود که روز ۹ اردیبهشت منتشر شد نوشت جمهوری اسلامی بیش از پیش اقلیت‌های مسلمان، به ویژه اهل سنت و دراویش گنابادی، و همچنین پیروان ادیان و مذاهب دیگر، از جمله بهائیان و مسیحیان، را هدف قرار داده‌است. این کمیسیون به دولت آمریکا توصیه کرد که نهادها و مقام‌های حکومت ایران که مسئول نقض آزادیهای مذهبی در ایران هستند مورد تحریم قرار گیرند، دارایی‌های آنها مسدود و ورود آنان به ایالات متحده ممنوع شود.[11] براساس این گزارش ایران طبق قوانین بین‌المللی آزادی مذهبی، به عنوان کشور مورد نگرانی ویژه قلمداد می‌شود.[5]

اساساً اقلیت‌های دینی و غیر دینی در رژیم جمهوری اسلامی ایران، سرکوب می‌شوند.[12]

اقلیت‌ها و اکثریت‌های به رسمیت شناخته‌شده

زرتشتیان

پیروان آیین زرتشتی (مَزدَیَسنا، بهی) نیز از سوی مراکز امنیتی رژیم جمهوری اسلامی، تحت آزار و محدودیت هستند.[13][14][15][16][17][18]

یهودیان

یهودیان در دوران هخامنشیان پس از فتح بابل توسط کوروش وارد ایران شدند. آنها توانستند در دوره هخامنشی نفوذ زیادی در دربار انجام دهند. شایعاتی در مورد نفرت یهودیان از ایرانیان در این زمان و اقدامات آنها وجود دارد که کاملاً بی‌پایه و اساس است. پس از فتح ایران توسط اسکندر مقدونی عدهٔ زیادی از آنان به کنعان (اسرائیل کنونی) بازگشتند. آنان پس از اسلام نیز در ایران ماندگار شدند. به دلیل فشارهایی که توسط مسلمانان به ایشان وارد شد، مجبور شدند که دین خود را مخفی کنند و به ظاهر مسلمان شوند. از جمله این که در واقعه الله داد عده زیادی از ایشان به ظاهر شیعه شدند. پس از تشکیل اسرائیل عده زیادی از این یهودیان به ظاهر مسلمان به اسرائیل مهاجرت کردند. به این گروه یهودیان آنوسی گفته می‌شود.

• رئیس «اتحادیه ضد افترا» می‌گوید که مقبره «استر و مردخای» محل دفن همسر یهودی خشایارشا که از اماکن مذهبی یهودیان محسوب می‌شود، در همدان است به آتش کشیده شده‌است.[19]

مسیحیان

• در تیر ماه ۱۳۶۹ کمپین بین‌المللی حقوق بشر در ایران طی گزارشی تأکید کرد که حکومت ایران، «همچنان به پیگرد قضایی معتقدان به این دین، به ویژه نوکیشان، ادامه می‌دهد». براساس این گزارش طی ماه‌های خرداد و تیر، ۱۱ نوکیش مسیحی و یک کشیش آشوری در ایران، جمعاً به ۱۲۵ سال زندان محکوم شده‌اند.[20]
• «شبکه خبری مسیحیان فارسی‌زبان» روز یکشنبه ۲ اسفند ۸۸ خبر بازداشت کشیش کلیسای آشوری کرمانشاه را منتشر کرد. همچنین کشیش «ویلسون عیسوی» در روز ۱۳ بهمن ۸۸ توسط مأموران امنیتی در شاهین شهر اصفهان، زمانی که به دیدار دوستان قدیمش رفته بود، بدون ارائه حکم، بازداشت و به مکان نامعلومی منتقل شد.[21]
• در گزارش سالانه کمیسیون آزادی مذهب جهانی، تأکید شده که در ایران مسیحیان با تبعیض روبرو هستند.[22]
• در ایران، طی سال‌های اخیر بسیاری از کلیساهای خانگی نوکیشان مسیحی با رأی دادگاه تعطیل شده‌اند.[7] ده‌ها نفر به دلیل گرایش به مسیحیت دستگیر شده و به زندان افتاده‌اند، صدها نوکیش مسیحی دیگر نیز مجبور به جلای وطن شده‌اند. تنها در سال ۲۰۱۸ دست‌کم ۱۷۱ مسیحی در ایران بازداشت و زندانی شده‌اند.[7]

مسلمانان

دین اسلام پس از حمله اعراب به ایران و آوردن این دین به این سرزمین، کم‌کم در قبایل و طوایف و ایالات مختلف آن دوران نفوذ پیدا کرده و هرچند در هر قومی با توجه به باورهای آنان بعضاً تفسیرهای گوناگون گرفته، ولی امروزه اسلام، آزادترین دین در کشور می‌باشد.[23]

سنیان

با وجود اینکه جمهوری اسلامی ایران رسماً یک حکومت شیعه اثنی‌عشری است، اقلیت‌های قومی متعددی هستند که پیرو آئین تسنن بوده‌اند و تابع حکومت مرکزی نبوده‌اند. از کشتار کردهای ایران توسط حکومت مرکزی می‌توان کشتار قارنا را نام برد. شکنجه و کشتار کردهای ایران تا به امروز توسط جمهوری اسلامی ادامه دارد.[24][25]

اقلیت‌های دینی و فرادینی به رسمیت شناخته‌نشده

خداناباوران،[26] دین‌ناباوران، بهائیان، یارسانی‌ها، مندائیان، سیک‌های ایران، رائلیان و همهٔ مسلمانانی که به کیشِ دیگری بگروند (نوکیشان اسلام‌ناباور)... ، فاقدِ هرگونه حقوقِ شهروندی، قانونی و بشری هستند و به‌شدت، سرکوب می‌شوند.[27][28][29]

نعمت‌اللهی سلطان‌علی‌شاهی (گنابادی)

آزادی مذهبی درویشان گنابادی از دوره ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد در ایران، مورد تهدید و آزار بیشتری قرار گرفت تا جایی که چند حسینیه این سلسله، در شهرهای گوناگون، ویران شد.[30] همچنین بیش از ۳۰ تن از کارکنان خبرگزاری تارنمای مجذوبان نور (وابسته به سلسله نعمت‌اللهی گنابادی) بازداشت و زندانی شدند.[31]
گسترده‌ترین و شدیدترین سرکوب مذهبی در جمهوری اسلامی هم در رابطه با دراویش در خیابان پاسداران تهران رخ داد. این درگیری‌ها و اعتراضات دراویش گنابادی منجر به اعدام یک نفر و کشته شدن ۶ نفر از هر دو طرف درگیر ماجرا شد. همچنین نورعلی تابنده پس از این حوادث در حصر خانگی قرار گرفت و پس از گذشت دو سال در حصر درگذشت.

مندائیان (صابئیان)

حقوق انسانی مندائیان (صابئیان)، با اینکه جزو اقلیت‌های دینی هستند، در حکومت جمهوری اسلامی، در موارد قابل توجهی، نقض می‌شود.[32]

یارسان

یارسانی‌ها (اهل حق) نیز به دلیل اهل کتاب نبودن در جمهوری اسلامی ایران، به شدت سرکوب می‌شوند.[33]

بابیان و بهائیان

«یک بهائی، پر از اضطراب، دارد زندگی می‌کند. هیچ بهائی نمی‌تواند فکر کند که حتی برای متوفیانش سنگ قبرِ درست و حسابی بگذارد؛ تمام اماکن مقدسی که برای بهائیان وجود داشته، با خاک، یکسان شده. اموال بهائیان، غصب می‌شود به عنوان بیت‌المال؛ در سال‌های اولیهٔ انقلاب، ۲۰۰ نفر بهائی، تنها به خاطر بهائی بودن، کشته شدند. در سال[های] اخیر، دوباره، بهائی‌ها را زندانی می‌کنند».
شبنم طلوعی[34]

«

»

مونا محمودنژاد یکی از بهائیانی بود که پس از انقلاب ۱۳۵۷، در هفده سالگی در ایران، اعدام شد. ده‌ها زن بهائی نیز با او اعدام شدند.

• براساس منابع غیررسمی در ایران، بیش از سیصد هزار بهائی در ایران وجود دارد؛ ولی قانون اساسی جمهوری اسلامی دین بهائیان را مانند کیش بابیان، به رسمیت نمی‌شناسد؛ به همین دلیل، در درازای سالیان، همواره حقوق بهائیان به صورت سیستماتیک، نقض شده‌است. ۹ شهروند بهائی توسط دادگاه انقلاب بیرجند مجموعاً به ۵۱ سال و ۸ ماه حبس تعزیری محکوم شدند. شهروندان بهائی در ایران از آزادی‌های مرتبط به باورهای دینی محروم هستند.[35]
• چهار شهروند بهائی به نام‌های محمدصادق رضائی، ابوالفضل انصاری، روئین کهنسال، و روح‌الله زیبای که پیش از این توسط دادگاه انقلاب البرز محکوم به یکسال زندان شده بودند، روز ۱۰ شهریور ۹۹ عیناً توسط دادگاه تجدید نظر تأیید شد.[36]براساس گزارش کمیسیون آمریکایی آزادی بین‌المللی مذهبی، ایران طبق قوانین بین‌المللی آزادی مذهبی، به عنوان کشور مورد نگرانی ویژه قلمداد می‌شود.[37]
• روز دوشنبه ۲۹ اردیبهشت ۹۹ جامعه جهانی بهائی با انتشار بیانیه‌ای صدور احکام بازداشت برای شهروندان بهائی در اصفهان، شیراز، کرج و قائم‌شهر را محکوم کرد. دیان علائی، نماینده جامعه جهانی بهائی در سازمان ملل متحد در ژنو، احکام زندان صادر شده را به شدت نگران کننده دانست.[38]
• روز ۱۹ خرداد ۹۹ مرکز جهانی بهائیان، اعلامیه‌ای در مورد وضعیت بهائیان در ایران صادر کرد و نسبت به «شمار بی‌سابقه احکام جدید زندان»، «تجدید حبس» و «کمپین نفرت‌پراکنی در رسانه‌ها» علیه بهائیان در ایران ابراز نگرانی کرده‌اند. براساس این اعلامیه حداقل ۷۱ تن از بهائیان طی هفته‌های اخیر در معرض دستگیری، احضار به دادگاه، محاکمه، محکومیت به زندان و حبس قرار گرفته‌اند.[39][40]
• بانی دوگال، نماینده ارشد جامعه جهانی بهائی در سازمان ملل، می‌گوید مقامات ایران بر اذیت و آزار بهائیان افزوده‌اند و این در شرایطی است که شیوع بیماری همه‌گیر هر روز افزایش می‌یابد.[41]
• شهناز ثابت، شهروند بهایی ساکن شیراز روز دوشنبه ۲۱ مهرماه ۱۳۹۹ بازداشت و جهت تحمل حبس به زندان عادل آباد شیراز منتقل شد.[42][43]
• کریستوف هویزگن سفیر آلمان در شورای امنیت، با اشاره به سرکوب اقلیت‌های مذهبی به‌ویژه بهاییان، از نقض حقوق شهروندی و سیاسی مردم ایران توسط جمهوری اسلامی انتقاد کرد.[44]
• شهروندان بهایی روستای «ایول» مازندران تحت آزار و سرکوب قرار دارند و دادگاه تجدید نظر استان مازندران حکم داد که اموال آنان مصادره شود، این امر منجر شد که مارک گارنو، وزیر امور خارجه کانادا، مارکوس کروبل، کمیسر دولت فدرال آلمان برای آزادی مذاهب و تعدادی دیگر از مقامات اروپایی و آمریکایی خواستار «بازگرداندن املاک مصادره شده» به صاحبان آنها شده و «تبعیض سازمان‌یافته و سرکوب» بهائیان را محکوم کرده‌اند.[45]
• سازمان عفو بین‌الملل روز ۲۹ آوریل ۲۰۲۱ اعلام کرد که مقامات ایرانی، خانواده‌های بهایی را تحت فشار قرار می‌دهد که عزیزانشان را که فوت کرده‌اند، در گورستان خاوران و در میان گورهای دستجمعی اعدام شدگان سال ۱۹۸۸ دفن کنند.[46]

ایزدیان (یزیدیان)

خداناباوران و دین‌ناباوران

علی دشتی به دلیل انتشار کتاب ۲۳ سال، در کهولت سن، شکنجه و به اعدام، محکوم شد.

حبیب‌الله آشوری به اتهام ارتداد و مخالفت با حکومت، توسط حکومت جمهوری اسلامی، اعدام شد.

محسن امیراصلانی روان‌شناسی که به اتهام ارتداد (خرافی دانستن زنده ماندن یونس در شکم ماهی)، اعدام شد.

افراد خداناباور (آتئیست) به زندگی پس از مرگ عقیده نداشته و به اصالت لذت، گرایش دارند. آن‌ها موافق با آزار رساندن به دیگران نبوده و در عین حال، اصراری هم به رساندن خیر به دیگران ندارند.
این افراد نیز اگر باورشان را آشکار کنند، با کیفر مرگ (اعدام) روبه‌رو می‌شوند.[47][48]

شیطان‌پرستان

در ایران، مجازات شیطان‌پرستان، برابر با مرگ (اعدام) می‌باشد و ضمناً هرگونه آسیب و آزار رساندن به آنها نیز از دید قوه قضاییه، مجاز است. قاضی صفر خاکی، دادیار دادسرای جنایی تهران در پاسخ به این سؤال که آیا قانون کشور ایران در رابطه با شیطان‌پرستان چه می‌گوید؟ گفت که از نظر قانونی هر نوع خروج از اسلام و مقابله با خداوند، ارتداد به‌شمار می‌رود و اگر از نوع فطری باشد یعنی که خودش مسلمان یا از والدین مسلمان باشد حکمش اعدام است.[49]

نوکیشان

همه کسانی که از دین اسلام، روی‌گردان شوند، حکمشان اعدام است.[50]

جستارهای وابسته

• دین در ایران
• تاریخ مذاهب ایران
• اقلیت‌های مذهبی در ایران
• تبعیض دینی
• نقض حقوق بشر توسط جمهوری اسلامی ایران
• آزار زرتشتیان
• بهائی‌ستیزی
• یهودستیزی
• آزار مسیحیان
• تبعیض علیه بی‌خدایان

منابع

1. قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران
2. «International Religious Freedom Report 2006».
3. «مسیحیت در ایران: جرم سیاسی ـ امنیتی». رادیو صدای آمریکا. ۱۳۹۱-۰۴-۰۳.
4. «وزارت خارجه آمریکا نام ایران را به فهرست کشورهای ناقض حق آزادی ادیان بازگرداند». صدای آمریکا. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۲-۲۰.
5. «کمیسیون ایالات متحده در امور آزادی مذهبی بین‌المللی: ایران کشور مورد نگرانی ویژه قلمداد شود». رادیو صدای آمریکا فارسی. ۱۳۹۹-۰۲-۰۹.
6. «Amnesty International calls for the release of all prisoners of conscience worldwide». AMNESTY INTERNATIONAL. ۴ مه ۲۰۲۰.
7. جواد عباسی توللی. «فشار حکومتی بر نوکیشان مسیحی». رادیو زمانه.
8. «آمریکا بار دیگر ایران را به نقض حقوق اقلیت‌های مذهبی متهم کرد». رادیو فردا فارسی. ۲۰۲۰-۰۶-۱۰.
9. MICHAEL R. POMPEO (۲۰۲۰-۱۰-۲۷). «International Religious Freedom Day». U.S.DEPARTMENT OF STATE.
10. «آمریکا از آزار پیروان مذاهب غیرشیعه در ایران انتقاد کرد». دویچه‌وله فارسی. ۸ مرداد ۱۳۹۳.
11. «کمیسیون آمریکایی: ناقضان آزادی‌های مذهبی در ایران تحریم شوند». رادیو فردا فارسی. ۹ اردیبهشت ۱۳۹۹.
12. چهل سال جمهوری اسلامی، کارنامه حقوق بشری| سرکوب و نقض حقوق قانونی اقلیت‌های مذهبی و قومی https://ir.voanews.com/persiannewsiran/iran-human-rights-65
13. زرتشتیان ایران زیر فشار بازجویی و تهدیدهای وزارت اطلاعات https://www.dw.com/fa-ir/زرتشتیان-ایران-زیر-فشار-بازجویی-و-تهدیدهای-وزارت-اطلاعات/a-17281595
14. زرتشتیان ایران و چالش اقلیت بودن https://www.radiozamaneh.com/81142
15. به بهانه برگزاری جشن سده؛ سهم اقلیت‌های دینی از ایران چقدر است؟ https://www.bbc.com/persian/iran-51313728
16. مهاجرت اقلیت‌های دینی از ایران؛ "می‌روند که زندگی کنند https://www.bbc.com/persian/iran-44861338
17. آیا انقلاب اسلامی اقلیت‌های دینی را از ایران فراری داده‌است؟ https://www.bbc.com/persian/iran-features-47205770
18. چهل سال جمهوری اسلامی، کارنامه حقوق بشری| سرکوب و نقض حقوق قانونی اقلیت‌های مذهبی و قومی https://ir.voanews.com/persiannewsiran/iran-human-rights-65
19. «رئیس «اتحادیه ضد افترا» از آتش کشیده‌شدن مقبره «استر و مردخای» مکان مقدس یهودیان در همدان خبر داد». رادیو صدای آمریکا فارسی. ۲۷ اردیبهشت ۱۳۹۹.
20. «ابراز نگرانی کمپین بین‌المللی حقوق بشر از آزار مسیحیان در ایران». دریافت‌شده در ۲۰۱۷-۱۰-۰۷.
21. «افزایش فشار بر جامعه مسیحیان ایران». دویچه وله فارسی. ۲۰۱۰-۰۲-۲۲.
22. «ایران و عربستان بار دیگر در فهرست "ناقضان آزادی مذهب"». رادیو دویچه وله فارسی. ۳۰ آوریل ۲۰۲۰.
23. خدمات متقابل اسلام و ایران - مرتضی مطهری - مقدمه
24. Iran: Death penalty/ torture and ill-treatment | Amnesty International
25. «Iran: Halt executions of Kurdish and other political prisoners | Street Journalist». بایگانی‌شده از اصلی در ۲ سپتامبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲ ژانویه ۲۰۲۱.
26. بی‌بی‌سی، آیا آتئیسم در ایران در حال گسترش است؟، ۴ اردیبهشت ۱۳۹۷
27. چهل سال جمهوری اسلامی، کارنامه حقوق بشری| سرکوب و نقض حقوق قانونی اقلیت‌های مذهبی و قومی https://ir.voanews.com/persiannewsiran/iran-human-rights-65
28. «کمیسیون آمریکایی: ناقضان آزادی‌های مذهبی در ایران تحریم شوند». رادیو فردا فارسی. ۹ اردیبهشت ۱۳۹۹.
29. «آمریکا از آزار پیروان مذاهب غیرشیعه در ایران انتقاد کرد». دویچه‌وله فارسی. ۸ مرداد ۱۳۹۳.
30. بی‌بی‌سی فارسی-اقلیت‌های قومی و دینی در سال ۱۳۸۷
31. «کسری نوری بازداشت شد». رادیو فردا.
32. از مندایی تا اهل سنت و از بهایی تا کودک سه ساله بلوچ؛ قربانیان جمهوری اسلامی http://ostomaan.se/از-مندایی-تا-اهل-سنت-و-از-بهایی-تا-کودک-س/
33. https://www.bbc.com/persian/blog-viewpoints-49007136
34. «محدودیت‌ها و شرایط سخت زندگی بهائیان در ایران؛ مصاحبه با یک بازیگر تئاتر و تلویزیون». رادیو فردا.
35. «بیرجند؛ ۹ شهروند بهائی مجموعاً به ۵۱ سال و ۸ ماه حبس محکوم شدند». هرانا. ۴ اردیبهشت ۱۳۹۹.
36. «حکم چهار سال زندان برای چهار شهروند بهائی توسط دادگاه تجدیدنظر عیناً تأیید شد». رادیو صدای آمریکا فارسی. ۱۰ اردیبهشت ۱۳۹۹.
37. «کمیسیون ایالات متحده در امور آزادی مذهبی بین‌المللی: ایران کشور مورد نگرانی ویژه قلمداد شود». رادیو صدای آمریکا فارسی. ۹ اردیبهشت ۱۳۹۹.
38. «جامعه جهانی بهائی به افزایش اذیت و آزار بهائیان در ایران واکنش نشان داد». رادیو صدای آمریکا. ۱۳۹۹-۰۲-۳۰.
39. «اعلامیه مرکز جهانی بهائیان: تهدید و آزار بهائیان؛ "تحولی هولناک و بسیار نگران کننده"». دویچه وله فارسی. ۲۰۲۰-۰۶-۰۹.
40. «Persecution of Iran's Baha'is ramped up: threats to "uproot", prison sentences and psychological pressures». Bahá’í International Community. ۲۰۲۰-۰۶-۰۸.
41. «افزایش فشار بر جامعه بهاییان ایران». هرانا. ۱۳۹۹-۰۳-۲۰.
42. «شهناز ثابت، شهروند بهایی جهت تحمل حبس به زندان عادل آباد شیراز منتقل شد». هرانا. ۱۳۹۹-۰۷-۲۱.
43. «شهناز ثابت، شهروند بهایی، در زندان شیراز محبوس شد». rfi. ۲۰۲۰-۱۰-۱۲.
44. «هشدار روسیه نسبت به خطر وقوع یک جنگ تمام عیار در خلیج فارس». دویچه وله فارسی. ۲۰۲۰-۱۰-۲۱.
45. «تخریب و مصادره اموال بهائیان در روستای «ایول»، نُماد سرکوب سازمان یافته و نقض حقوق ابتدائی آنان و فساد دستگاه قضائی در ایران است». rfi. ۲۰۲۱-۰۲-۲۴.
46. «Iran: Stop destruction of mass grave site and allow dignified burials of persecuted Baha'is». amnesty. ۲۰۲۱-۰۴-۲۹.
47. «ایران در فهرست هفت کشور اعدام کننده خداناباوران». www-radiofarda-com.cdn.ampproject.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۰۴.
48. «کتاب‌خوان؛ خداناباوران روی پیشخان». bbc.
49. «حبس و اعدام در انتظار شیطان پرستان». خبرآنلاین. ۱۸ آبان ۱۳۸۹. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۳۱ دسامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۳۱ دسامبر ۲۰۲۰.
50. «حبس و اعدام در انتظار شیطان پرستان». khabaronline.