نوار غزه

نوار غزه یا باریکه غزه (به عربی: قطاع غزة ) ناحیه‌ای است نوار گونه که در کنار دریای مدیترانه و در منطقه خاورمیانه قراردارد. کشور فلسطین شامل دو منطقه جدا از هم به نام‌های کرانه باختری رود اردن و بخش خودگردان نوار غزه است که در دو سوی اسراییل قرار دارند و این سه با هم سرزمین فلسطین را تشکیل میدهند. کرانه باختری در شرق سرزمین فلسطین و غزه در جنوب غربی آن است.

نوار غزه

قطاع غزة
پرچم
وضعیتتحت محاصره
بزرگترین شهرغزه
زبان(های) رسمیعربی
کنترل توسط حکومت خودگردان فلسطین
حاکمان
• رئیس‌جمهور فلسطین
محمود عباس
• نخست‌وزیر فلسطین
رامی حمدالله
مساحت
• کل
۳۶۰ کیلومترمربع (۱۴۰ مایل‌مربع)[1]
جمعیت
• برآورد سال End 2020
1.92 million[2]
• تراکم
۵٬۳۲۸ /به ازای هر کیلومترمربع (۱۳۷۹۹٫۵ /مایل‌مربع)
واحد پول
منطقه زمانییوتی‌سی+۲
• تابستان (ساعت تابستانی)
یوتی‌سی+۳
پیش‌شماره تلفنی+۹۷۰
دامنه سطح‌بالا.ps
  1. از سال ۱۹۵۱ میلادی در نوار غزه به کار رفته است.
  2. از سال ۱۹۸۵ میلادی به کار رفته.
تصویر ماهواره‌ای از نوار غزه-۲۰۰۵
«غزه» به اینجا تغییرمسیر دارد. برای یکی از شهرهای واقع در این باریکه، غزه (شهر) را ببینید.

نوار غزه از جنوب غربی با مصر و از شمال و شرق با اسرائیل هم‌مرز است. نوار غزه درازای ۴۱ کیلومتر و پهنای ۶ تا ۱۲ کیلومتری و مساحتی برابر ۳۶۰ کیلومتر مربع دارد. نوار غزه نامش را از شهر غزه که بزرگ‌ترین شهر در منطقه نوار غزه‌است، می‌گیرد. بخش‌هایی از همین سرزمین کوچک هم به عنوان منطقه‌ی حائل میان غزه و اسراییل به شمار می‌آید و از این رو برای غزه‌ای ها استفاده از آن نشدنی است.

در سال ۲۰۲۰ بیش از ۱ میلیون و ۹۰۰ هزار تن در غزه زندگی می‌کنند که همگی فلسطینی هستند. ۹۸ تا ۹۹ درصد مردم غزه، مسلمان سنی، کمتر از یک درصد مسیحی هستند. شمار کمی هم بیدین اند یا دین خود را اعلام نکرده‌اند. تا سال ۲۰۰۵ شماری از یهودی اسراییلی نیز در غزه ساکن بودند، ولی با انحلال سکونت‌گاه‌ها،یهودیان آنجا زندگی نمی کنند. (برآورد ۲۰۱۲). مردم غزه به عربی سخن می‌گویند ولی دو زبان عبری و انگلیسی نیز میان فلسطینیان رواج دارد. غزه جمعیتی بسیار جوان (۱۸ سال میانگین) دارد.[3]

جمعیت بسیار بزرگ نسبت به میزان اندک زمین، به همراه نرخ باروری و رشد جمعیت بالای غزه (۲/۱۳ درصد سالانه) به تراکم جمعیتی بسیار بالا (۵/۳۲۸ تن در هر کیلومتر مربع) انجامیده که از این دید غزه در میان کشورهای جهان از متراکم‌ترین هاست. تنها دو کشور مستقل جهان (ماکائو و سنگاپور) تراکم جمعیتی بیش از این دارند.[4] با چنین جمعیت بسیاری، به گزارش ۲۰۱۸ سازمان ملل متحد، غزه تا سال ۲۰۲۰ درخور زیست نخواهد بود.[5]

نوار غزه از سوی دو کشور همسایه‌ی خود، اسراییل و مصر، مورد حصر قرار گرفته و مردم غزه حق ورود و خروج از این منطقه را ندارند. اسرائیل همچنین حریم هوایی و آبی غزه را بلوکه کرده و غزه حتی توانایی انجام صادرات و واردات قانونی را نیز از دست داده است.

تا پیش از تابستان ۲۰۰۵، منطقه غزه در اشغال نظامی رسمی اسرائیل بود که ۷۷۰۰ اسرائیلی در چند شهرک در غزه می‌زیستند اما پس از عقب‌نشینی اسراییل از این منطقه، این شهرک‌ها تخلیه شدند و کنترل منطقه غزه به دولت خودگردان فلسطین سپرده شد، گرچه کنترل عملی (دفاکتو) غزه همچنان در دست اسراییل است و این کشور حریم‌های هوایی و آبی غزه را در دست دارد و حق ورود نظامی به غزه را در هر زمان دارد . حماس در سال ۲۰۰۷ پس از نبرد غزه ۲۰۰۷، نیروهای دولت خودگردان را از این منطقه بیرون کرد و کنترل آن را به دست گرفت.[6] غزه تا سال ۲۰۱۴ در کنترل حماس بود تا اینکه با توافق جنبش فتح حماس یک دولت وفاق میهنی به نخست‌وزیری رامی حمدالله برای تمام فلسطین (شامل کرانه باختری و نوار غزه) تعیین شد.

فلسطینیان نوار غزه در بخش‌های گوناگون زندگی چون تهیه‌ی آب، برق و فناوری‌های ارتباطاتی وابسته به دولت اسرائیل اند.

سیاست

پس از جنگ جهانی اول

پس از شکست نیروهای امپراتوری عثمانی از بریتانیا در طول جنگ جهانی اول، دولت وقت بریتانیا در ۲۵ آوریل ۱۹۲۰ میلادی کنترل نوار غزه را به همراه دیگر سرزمین‌های فلسطین برعهده گرفت و با تشکیل یک سیستم حکومتی تحت عنوان قیمومیت بریتانیا بر فلسطین به کنترل نوار غزه و دیگر سرزمین‌های فلسطین پرداخت. پس از جنگ استقلال اسرائیل در سال ۱۹۴۸ میلادی و تأسیس کشور اسرائیل در بخشی از سرزمین‌های تحت قیمومیت بریتانیا و تصرف نوار غزه توسط ارتش مصر، پیمان صلح موقت ۱۹۴۹ میان اسرائیل و مصر، اردن، سوریه و لبنان به امضا رسید که بنابر مفاد آن نوار غزه تحت کنترل کشور مصر قرار داشت. این عهدنامه تا آغاز جنگ شش روزه در سال ۱۹۶۷ و شکست اعراب دوام داشت تا اینکه در این جنگ نوار غزه تحت اشغال نظامی نیروهای دفاعی اسرائیل درآمد.

پس از ۳۸ سال که شهرک‌های اسرائیلی موجب تنش می‌شد، اسرائیل در سال ۲۰۰۵ سربازان و شهروندانش را از آن منطقه خارج کرد. یک سال بعد، جنبش حماس در انتخابات غزه پیروز شد. در ژوئن ۲۰۰۷ حماس کنترل کامل نوار غزه را به دست گرفت و رقیب معتدل‌تر خود یعنی جنبش فتح را از قدرت کنار زد. اسرائیلی‌ها بسرعت محاصره خود بر غزه را تشدید کردند و حمل و نقل کالا و رفت‌وآمد مردم به این منطقه را محدودتر کردند.[7]

از سال ۲۰۰۵ به بعد

تا قبل از تابستان ۲۰۰۵، منطقه غزه در اشغال نظامی اسرائیل بود که ۷۷۰۰ اسرائیلی در چند شهرک در غزه زندگی می‌کردند اما پس از عقب‌نشینی از این منطقه، این شهرک‌ها تخلیه شدند.

حماس در انتخابات پارلمانی سال ۲۰۰۶ توانست اکثریت کرسی‌های پارلمان فلسطین را از آن خود کند. پس از آن اسماعیل هنیه عضو ارشد حماس به عنوان نخست‌وزیر توسط محمود عباس رئیس دولت خودگردان فلسطین منصوب شد اما اختلافات میان دو طرف بالا گرفت و عباس، هنیه را از نخست‌وزیری برکنار و کابینه موقت تشکیل داد. به دنبال این حادثه، حماس در سال ۲۰۰۷، نیروهای دولت خودگردان را از این منطقه اخراج کرد و کنترل این منطقه را به دست گرفت. از آن زمان تاکنون اسرائیل گذرگاه‌های مرزی با غزه را بست و حمل و نقل کالا و افراد به غزه را به حداقل کاهش داد.

در حال حاضر [تا سال ۲۰۱۴] منطقه غزه توسط کابینه حماس به ریاست اسماعیل هنیه (نخست‌وزیر) اداره می‌شود. این در حالی است که منطقه کرانه باختری توسط کابینه خودگردان فلسطین به ریاست محمود عباس مدیریت می‌شود.[6]

اطلاعات جمعیتی

در سال ۲۰۱۴ حدود ۱ میلیون و ۸۱۹ هزار و ۳۷۹ نفر در نوار غزه زندگی می‌کنند که یکی از متراکم‌ترین مناطق دنیا محسوب می‌شود. نرخ رشد جمعیت در غزه ۲٫۹۱ درصد است. ۹۸ تا ۹۹ درصد از ساکنان نوار غزه را مسلمانان و حدود ۱ درصد از جمعیت این منطقه را اقلیت مسیحیان فلسطینی تشکیل می‌دهند.[6][8]

بیشتر این فلسطینیان را اعراب پناهنده‌ای تشکیل می‌دهند که در طول جنگ اعراب و اسرائیل در سال ۱۹۴۸ از اسرائیل خارج شدند. تا سال ۱۹۶۷ جمعیت نوار غزه شش برابر شد و از آن زمان این جمعیت همواره در حال رشد است. فقر، بی‌کاری و شرایط نامساعد زندگی در این منطقه به وفور به چشم می‌خورد. از دهه ۱۹۷۰ به بعد، ۲۱ شهرک یهودی‌نشین در حوالی نوار غزه احداث شد، اما این شهرک‌ها در اوت ۲۰۰۵ تخلیه شد.

وضعیت بهداشتی در نوار غزه تقریباً در سطح متوسط دنیاست. امید به زندگی در غزه ۷۴٫۶۴ سال است که غزه را در رتبه ۱۰۹ دنیا بالاتر از کشورهایی چون ایران، ترکیه، مالزی، برزیل و روسیه قرار می‌دهد و میزان مرگ‌ومیر نوزادان (کمتر از یک‌سال) ۲۱٫۳۵ مرگ در هزار (رتبه ۱۰۵ دنیا) و نرخ مرگ‌ومیر مادران ۶۴ در ۱۰۰ هزار (رتبه ۹۴ دنیا) است.

آمار جمعیت‌نگاری مربوط به نوار غزه بر اساس برآوردهای سال ۲۰۱۴ اطلاعات‌نامه جهان به این شرح است:

    • نرخ کلی باروری: ۳۲٫۲ در هزار نفر (رتبه ۳۵ دنیا)
    • نرخ مرگ و میر: ۳٫۰۹ در هر هزار نفر (رتبه ۲۲۰ دنیا بین ۲۲۵ کشور)
  • میانگین باروری: ۴٫۲۴ تولد برای هر زن (رتبه ۳۴ دنیا)

موقعیت جغرافیایی
نوار غزه
مناطق فلسطینی

نوار غزه در موقعیت جغرافیایی ۳۱°۲۵′ شمالی ۳۴°۲۰′ شرقی

مختصات: ۳۱°۲۵′ شمالی ۳۴°۲۰′ شرقی

در خاورمیانه قرار گرفته‌است. این منطقه دارای مرزی ۵۱ کیلومتری با اسرائیل و مرزی ۱۱ کیلومتری با مصر در نزدیکی شهر رفح است. خان یونس در ۷ کیلومتری شمال شرقی رفح واقع شده، و شهرهای متعدد در طول ساحل بین این منطقه و شهر غزه واقع شده‌است. بیت لاهیا و بیت حانون به ترتیب در شمال و شمال شرقی شهر غزه واقع شده‌اند.

منطقه گوش کتیف از محلات اسرائیل سابقاً در منطقه سند دون در همجواری رفح و خان یونس، در طول منطقه جنوب غربی ساحل ۴۰ کیلومتری دریای مدیترانه واقع شده بود. چند ماه پس از آنکه اسرائیل در دسامبر ۲۰۰۵ طرح تخلیه یکجانبه نوار غزه را اجرا کرد، یک منطقه حائل جنجال‌برانگیز در مرز شمالی با اسرائیل ایجاد شد. بخشی از این مرز ۵/۲ کیلومتر به منطقه تحت کنترل تشکیلات خودگردان فلسطین نفوذ می‌کند، که این منطقه سابقاً محلات شمال اسرائیل را تشکیل می‌داد، و در حال حاضر گردان‌های عزالدین قسام از این منطقه برای شلیک موشک به اسرائیل استفاده می‌کنند.

نوار غزه دارای آب و هوای معتدلی است، که دارای زمستانی ملایم و خشک، و تابستانی گرم و توأم با خشکسالی است. سطح زمین مسطح یا هموار است، و تپه‌های شنی نیز در کنار ساحل قرار به چشم می‌خورد. مرتفع‌ترین نقطه جز ابوعوده نام دارد که دارای ارتفاع ۱۰۵ متر از سطح دریاست. منابع طبیعی فلسطین شامل زمین‌های قابل کشت (حدود یک‌سوم از نوار غزه را زمین‌های آبی تشکیل می‌دهد) است. مسائل زیست‌محیطی فلسطین شامل کویر زایی؛ استفاده از آب شور برای آبیاری محصولات کشاورزی، آب شیرین؛ تصفیه فاضلاب؛ بیماری‌هایی که از راه آب منتقل می‌شود؛ فرسایش خاک؛ و کاهش و آلودگی منابع آب زیرزمینی است. گفته می‌شود نوار غزه یکی از پانزده سرزمینی است که «مهد بشریت» را تشکیل می‌دهد.

این منطقه دارای قدیمی‌ترین بقایای مربوط به آتش‌های بزرگ ساخته دست بشر و برخی از قدیمی‌ترین اسکلت‌های بشر است.

اقتصاد

بازده اقتصادی نوار غزه در طول سال‌های بین ۱۹۹۲ و ۱۹۹۶ یک سوم کاهش یافت. این سقوط به فساد و سوء مدیریت یاسر عرفات، بسته شدن مرزهای نوار غزه توسط اسرائیل و اعمال کنترل گسترده بر مرزها در پاسخ به تروریسم در فلسطین نسبت داده شده‌است. در نتیجه حملات فلسطینیان به اسرائیل روابط بازار کالا که پیش‌تر بین اسرائیل و نوار غزه ایجاد شده بود مختل شد. منفی‌ترین تأثیر اجتماعی این سقوط ظهور بیکاری فزاینده بوده‌است.

در طول سال‌های بعد توسل اسرائیل به سیاست بستن مرزهای نوار غزه کاهش یافت و در سال ۱۹۹۸، اسرائیل سیاست‌های جدیدی برای کاهش تأثیر بستن مرزها و دیگر رویه‌های امنیتی اعمال شده بر ورود کالا و نیروی کار فلسطین به اسرائیل اجرا کرد. این تغییرات منجر به وقوع یک بهبود ۳ ساله در اقتصاد نوار غزه شد. دوره بهبود وضعیت اقتصادی در سه‌ماهه آخر سال ۲۰۰۰ و با آغاز انتفاضه الاقصی پایان یافت.

انتفاضه الاقصی منجر به بسته شدن مرز اسرائیل توسط نیروهای نظامی اسرائیل و نیز اعمال مکرر محدودیت بر تردد فلسطینیان در مناطق خودگردان شد و در نتیجه به شدت جابجایی تجاری و نیروی کار را مختل کرد. در سال ۲۰۰۱، و حتی شدیدتر از آن در سال ۲۰۰۲، آشوب بین‌المللی و اقدامات نظامی اسرائیل در مناطق تحت کنترل تشکیلات خودگردان فلسطین منجر به تخریب طرح سرمایه و ساختار اجرایی، اختلال شایع در فعالیت‌های تجاری، و کاهش شدید در تولید ناخالص داخلی شد. یکی دیگر از عوامل اصلی کاهش درآمد کاهش تعداد آن دسته از ساکنان غزه بوده که اجازه ورود به اسرائیل را داشته‌اند. پس از خروج اسرائیل از نوار غزه، شمار محدودی از کارگران فلسطینی بار دیگر به سمت اسرائیل روانه شدند اما پس از پیروزی حماس در انتخابات مجلس فلسطین در سال ۲۰۰۶ اعلام شد فلسطین قصد دارد پروانه کار این افراد را محدود کرده یا کلاً لغو کند.

در طول دوران اسکان یهودیان در نوار غزه، ساکنان شهرک‌های یهودی‌نشین مبادرت به ساخت گلخانه در این مناطق کرده و به اشکال جدیدی از کشاورزی دست یافتند. این گلخانه‌ها فرصت کاری برای صدها فلسطینی ساکن نوار غزه فراهم آورد. زمانی که اسرائیل در تابستان ۲۰۰۵ از نوار غزه خارج شد، بانک جهانی این گلخانه‌ها را خرید و در اختیار فلسطینیان قرار داد تا با آن اقتصاد خود را متحول کنند. بیشتر این گلخانه‌ها در حال حاضر توسط کشاورزان فلسطینی مورد استفاده قرار می‌گیرد، گرچه مواردی از غارت و خرابکاری در برخی از مناطق گزارش شده‌است.

بر اساس کتاب جهانی سیا، تولید ناخالص داخلی نوار غزه در سال ۲۰۰۱ با ۳۵ درصد کاهش در درآمد سرانه ۶۲۵ دلار در سال همراه بود، و ۶۰ درصد از جمعیت نوار غزه اکنون در زیر خط فقر زندگی می‌کنند. صنایع نوار غزه اغلب از تجارت‌های خانوادگی که به تولید منسوجات، صابون، حکاکی بر چوب درخت زیتون، و سوغاتی صدف مروارید می‌پردازد تشکیل شده‌است؛ اسرائیلیان مبادرت به ایجاد صنایع محدود مدرنی در برخی مراکز صنعتی کرده‌اند. برق نوار غزه توسط اسرائیل تأمین می‌شود.

صادرات و محصولات کشاورزی

مرکبات، توت فرنگی و گل مهمترین کالاهای صادراتی منطقه غزه است. مهمترین محصولات کشاورزی نوار غزه عبارتند از زیتون، مرکبات، سبزیجات، گوشت و لبنیات. واردات اصلی غزه غذا، کالاهای مصرفی، و مواد ساختمانی تشکیل می‌دهد. مهمترین شرکای تجاری نوار غزه عبارتند از اسرائیل، مصر و کرانه باختری.[6]

بهداشت

مطالعه‌ای که دانشگاه جانز هاپکینز آمریکا و دانشگاه القدس در اورشلیم در اواخر سال ۲۰۰۲ میلادی برای سازمان بین‌المللی کایر (CARE) انجام داده‌اند، حکایت از درصد بالای سوء تغذیه در میان جمعیت فلسطینی ساکن در نوار غزه دارد. براساس این بررسی ۱۷٫۵ درصد از کودکان بین ۶ تا ۵۹ ماه مبتلا به سوءتغذیه مزمن بوده‌اند. بر همین اساس ۵۳ درصد از زنانی که در سن بارداری قرار داشته‌اند و نیز ۴۴ درصد از کودکان مبتلا به کم‌خونی بوده‌اند. پس از تخلیه یکجانبه نوار غزه از نیروهای اسرائیل در اوت و سپتامبر ۲۰۰۵ وضعیت بهداشت در نوار غزه با چالش‌های خطیری مواجه شده‌است.[9] [10]

ترابری و ارتباطات

راه‌آهن

نوار غزه دارای شبکه‌ای کوچک و محدودی از راه‌ها است. این منطقه دارای یک راه‌آهن یک خطهٔ استاندارد شمالی-جنوبی می‌باشد که تخریب شده و بدون استفاده رها شده و خطوط اندکی از آن برجای مانده‌است. این راه‌آهن پیش‌تر از جنوب به راه‌آهن مصر و از شمال به راه‌آهن اسرائیل ختم می‌شد.[6]

راه دریایی

هر گونه ورود و خروج کشتی‌ها به منطقهٔ غزه از راه دریا ممنوع است و نیروی دریایی اسرائیل مانع از عبور و مرور کشتی‌ها به سمت غزه می‌شود. راه ورود کالا به غزه نیز از طریق گذرگاه رفح در جنوب غزه و هم‌مرز با مصر و ۵ گذرگاه در مرز اسرائیل است.

افزون بر این در جنوب غزه، افرادی با حفر تونل انواع کالاها را از مصر وارد منطقهٔ غزه می‌کنند.[6]

بندر غزه

ساخت تنها بندر نوار غزه پس از آغاز انتفاضه الاقصی در سال ۲۰۰۰ به صورت نیمه‌کاره رها شده‌است.

در ساحل منطقهٔ غزه، ماهیگیری انجام می‌شود. ارتش اسرائیل به ماهیگیران غزه تنها اجازه می‌دهد در فاصله ۵٫۵ کیلومتری از ساحل، ماهیگیری کنند. این فاصله پیش از این ۱۱ کیلومتر بود اما در ابتدای سال ۲۰۱۴، کاهش یافت.[6]

راه هوایی

فرودگاه بین‌المللی غزه به موجب توافقاتی که در پیمان دوم اسلو ۱۹۹۵ و نیز در تفاهم‌نامهٔ ۱۹۹۸ وای ریور به عمل آمده بود در ۲۴ نوامبر ۱۹۹۸ افتتاح شد. این فرودگاه با هزینهٔ ۸۶ میلیون دلاری ژاپن، مصر، عربستان سعودی، اسپانیا، آلمان و مراکش در جنوب منطقهٔ غزه ساخته شد. این فرودگاه ظرفیت حمل و نقل ۷۰۰ هزار نفر در سال را داشت.

این فرودگاه در اکتبر ۲۰۰۰ به دستور اسرائیل بسته شد و باند آن توسط نیروهای دفاعی اسرائیل در دسامبر ۲۰۰۱ تخریب شد. این فرودگاه از آن زمان فرودگاه بین‌المللی یاسر عرفات نام گرفته‌است.[6]

خطوط ارتباطی تلفن

نوار غزه دارای سامانهٔ ابتدایی تلفن ثابت است که توسط یک سامانهٔ سیم هوایی ارائه می‌شود و نیز از خدمات گستردهٔ تلفن همراه برخوردار است که توسط پل‌تل (جوال) یا خدمات‌دهندگان اسرائیلی همچون سلکام ارائه می‌شود. چهار شرکت در نوار غزه در حال ارائهٔ خدمات اینترنت هستند که در حال حاضر سرگرم رقابت با یکدیگر بر سر اینترنت پرسرعت و نیز اینترنت تلفنی هستند. بیشتر خانوارهای غزه دارای رادیو و تلویزیون (۷۰ درصد)، و حدوداً ۲۰ درصد آنان نیز دارای رایانهٔ شخصی می‌باشند. افرادی که در نوار غزه زندگی می‌کنند از برنامه‌های شبکه‌های تلویزیونی ماهواره‌ای (الجزیره، برنامه‌های شبکه‌های تلویزیونی مصر و لبنان، و غیره)، کانال‌های خصوصی محلی، و نیز صدا و سیمای فلسطین و شبکه‌های اول و دوم صدا و سیمای اسرائیل برخوردارند.[6]

انرژی و تولید برق

بخشی از برق غزه توسط اسرائیل و بخشی دیگر در نیروگاه‌هایی مستقر در غزه تأمین می‌شود. سوخت این نیروگاه نیز از سوی اسرائیل با هزینه سازمان ملل یا دولت محلی غزه تأمین می‌شود. آب، برق، سوخت و بنزین منطقه غزه از طریق اسرائیل و با هزینه دولت محلی یا کمک‌های خارجی تأمین می‌شود.

در سال ۲۰۱۴، ۱۲۰ مگاوات از برق مورد نیاز از اسرائیل، ۲۸ مگاوات از مصر و نیروگاه تولید برق غزه نیز بین ۴۰ تا ۶۰ مگاوات برق تولید می‌کند.[11]

در نبرد اسرائیل و غزه در سال ۲۰۱۴، در پی بمباران اسرائیل، تنها نیروگاه غزه از کار بازایستاد و ژنراتور نیروگاه آسیب دید و منبع سوخت آن نیز به آتش کشیده شد و جریان برق آن به کلی قطع شد.[6][12]

پانویس
  3. «Middle East :: Gaza Strip — The World Factbook - Central Intelligence Agency». www.cia.gov. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۰۶.
  4. «Population density (people per sq. km of land area) - Singapore, Macao SAR, China | Data». data.worldbank.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۰۶.
  5. Heaney، Christopher. «Gaza "Unliveable", UN Special Rapporteur for the Situation of Human Rights in the OPT Tells Third Committee - Press Release (Excerpts)». Question of Palestine (به انگلیسی). دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۰۶.
  6. غزه چگونه جایی است؟(+تصاویر)
  7. http://www.bbc.co.uk/persian/world/2012/11/121121_gaza_life_map.shtml
  8. «CIA - The World Factbook». بایگانی‌شده از اصلی در ۹ مه ۲۰۰۷. دریافت‌شده در ۱۶ آوریل ۲۰۰۸.
  9. news.yahoo.com
  10. Health conditions in the occupied Palestinian territory, including East Jerusalem and the occupied Syrian Golan (PDF). World Health Organization. 11 May 2012. p. 2. Retrieved 21 July 2014.
  11. قطع برق بیمارستان‌های غزه
  12. نیروگاه برق غزه از حرکت بازماند

منابع

پیوند به بیرون
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ نوار غزه موجود است.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.