ولایت جوزجان

جَوْزجان یکی از ٣۴ ولایت‌های واقع در شمال افغانستان می‌باشد و با کشور ترکمنستان هم‌مرز است. مرکز این ولایت، شهر شبرغان است که حدود ۶۰٢،۰٨٢ نفر است.[1]

جوزجان
ولایت
ولایت جوزجان
جوزجان با رنگ سرخ در افغانستان
ولسوالی‌‌‌‌‌های ولایت جوزجان
مختصات: ۳۶٫۷۵°شمالی ۶۶٫۰۰°شرقی مختصات: ۳۶٫۷۵°شمالی ۶۶٫۰۰°شرقی
کشور	افغانستان
مرکز	شبرغان
مدیریت
• والی	محمد هاشم رئیس
مساحت
• کل	۱۱۷۹۸٫۳ کیلومتر مربع (۴۶۰۰ مایل مربع)
جمعیت  (٢٠٢٠)[1]
• کل	۶۰٢،۰٨٢
منطقه زمانی	یوتی‌سی +۴:۳۰ (وقت استاندارد افغانستان)
کد ایزو ۳۱۶۶	AF-JOW
زبان	فارسی ازبکی ترکمنی پشتو

جوزجان در گذشته‌ها به ناحیه‌ای وسیع گفته می‌شد که شامل ولایت‌های جوزجان، سرپل و فاریاب بود.

نام

جوزجان به‌ نام‌ های جوزجانان، گوزگانان و گَوْزگان یاد می‌شد.

1. هیوان تسنگ جهانگرد چینی در قرن ششم قبل از میلاد از جوزجان بازدید نموده و تام آنرا "هوشی کین" ثبت نموده است.
2. پروفیسور مینورسکی شرق شناس معاصر نام جوزجان را منسوب به "جَوز" معرب "گوز" به معنی چهار مغز میداند.
3. داکتر ذبیح الله صفا بدون ذکر ماخذ در مورد وجه تسمیه جوزجان یا گوزگانان معتقد است که این نام گرفته شده از (گوزک) نام زن و خواهر هوشنگ ابن فراوک بن سیامک بن میشی ابن کیومرث ملقب به پیشداد است.
4. به روایت فردوسی در شاهنامه گوزگانان نامی است که گویا شاهان سلسله پیشدادی بر این منطقه گذاشته است.
   دگر گوزگانـــــان فرخنده جای
   نهادست نامش جهان کدخدای
5. به روایت فرخی سیستانی:
   بــــلخ بس خوبست لیکن بلخـیان را بلخ
   مرمـــرا با شـــهر های گوزگانانســـت کار
   نو بهار بلخ را بر چشم من حشمت نماند
   تا بهـــار گــــوزگانـــــان پیش من بِگشَود
   بیشـــه های گرزیوان از لاله زارو شنبلید
   گاه چون بیجاده گردد گاه چون زرعــیار

پیشینه

در بیشتر کتابهای جغرافیایی که در جهان اسلام نوشته شده، نامی از آن برده شده یا بخش جداگانه‌ای بدان اختصاص یافته‌است. ابن واضح یعقوبی که اثر خود را در حدود ۲۷۹ق/۸۹۲م نوشته، مرکز گوزگان را شهر «اَنبار» دانسته و گفته‌است که والیان در آنجا هستند. او جایگاه پادشاهان جوزجان را شهرهای «کندرم» و «قرزمان» دانسته‌است (ص ۶۳).

مؤلف حدودالعالم حدود آن را چنین بیان می‌کند: از مشرق به بلخ و تُخارستان تا حدود بامیان، از جنوب به آخر حدود غور و مرز بُست، از مغرب به غَرْجِسْتان و قصبهٔ بشین تا حدود مرو و از شمال تا حدود جیحون (ص ۹۵). وی از نواحی و شهرهای زیر نیز در این ولایت نام برده‌است: ربوشاران، درمشان، تمران، تمازان، ساروان، مانشان، طالقان، جهودان، باریاب (پاریاب)، نریان، کرزوان، کندرم، ابنیر (صص ۹۵–۹۷). طبق نوشتهٔ این کتاب، شهر جهودان (یهودیه) پایتخت فرمانروایان آل فریغون بوده‌است (ص ۹۷)؛ لیکن ابن حوقل که اثر خود را پیش از حدود العالم نوشته، شهر «اَنبار» را بزرگ‌ترین شهر این ناحیه دانسته و گفته‌است که آل فریغون زمستانها در این شهر اقامت می‌کنند (ص ۱۷۷).

مقدسی همانند نویسندهٔ حدودالعالم یهودیه را مرکز ولایت گوزگان دانسته، ولی شهرهای آنجا را کم جمعیت یا با جمعیت اندک توصیف کرده‌است (ص ۴۳۳). وی بجز یهودیه، از شهرهای انبار، برزوزؤ فاریاب، کلان و شورقان نام برده‌است. مقدسی در جای دیگر کتاب خود ضمن توصیف راه‌های آنجا، راه یهودیه (پایتخت آل فریغون) تا رباط افریغون را دارای ۴ مرحله دانسته‌است (ص ۵۰۸). رباط یاد شده ظاهراً از بناهای یکی از فرمانروایان نخستینِ این خاندان بوده‌است.

اصطخری ضمن اینکه از یهودیه به سان مرکز گوزگان یاد کرده، شهر انبار را بزرگ‌ترین شهر و اقامتگاه پادشاهان این سرزمین به‌شمار آورده‌است (صص ۲۱۳–۲۱۴).

در افغانستان کنونی، در این حدود، ولایت‌های جوزجان، سرپل و فاریاب وجود دارد که مرکز ولایت جوزجان شهر شَیُرغان، مرکز ولایت سرپل شهر سرپل که در قدیم انبار نام داشته و مرکز فاریاب شهر میمنه است که در قدیم یهودیه نام داشته‌است.

جغرافیا

نمایی از کوه‌های ولایت جوزجان

ولایت جوزجان در عرض البلد (٣۶.۶۶٥) درجه و طول البلد (۶٥.٧٥٢) درجه قرار دارد. ولسوالی درزآب با ١١٧۰ متر ارتفاع بلندترین نقطه و ولسوالی خمآب با ٢٥٣ متر ارتفاع پایینترین نقطه این ولایت را تشکیل میدهد.

جوزجان که در شمال افغانستان موقعیت دارد، از شمال با ترکمنستان، از شرق با ولایت بلخ، از جنوب با ولایت سرپل و از غرب با ولایت فاریاب همسایه است. مساحت این ولایت ١۰٣٢۶ کیلومتر مربع است. بیش از یک چهارم ولایت زمین کوهستانی یا نیمه کوهستانی است، در حالی که بیش از دو سوم مساحت آن را زمین های هموار تشکیل می دهد. این ولایت از ولایت های است که به دلیل داشتن نفت و گاز طبیعی شناخته شده است و استخراح معدن و کشاورزی از صنایع اصلی آن بشمار میرود.

در ولایت جوزجان فصل بهار معتدل، فصل تابستان گرم، فصل خزان بارانی و فصل زمستان با باران ها و برفهای فراوان سرد می باشد؛ شدت گرمای تابستان در جوزجان الی ۴۶ درجه و سرمای زمستان آن الى ٢٥ درجه ميرسد.

اقتصاد

گوزگان در دوران فرمانروایی آل فریغون ولایتی آباد و پررونق بود. مؤلف حدودالعالم در میان صادرات آنجا از نمد، حَقیبه، تنگِ اسب، زیلو و پلاس یاد کرده‌است (ص ۹۵). وی در شهرها و روستاهای کوچک این ولایت نشانی از کانی‌های زر، سیم، آهن، سرب، و سنگ سرمه را نیز به دست داده‌است (ص ۹۶).

از گوزگان به دلیل اهمیت بازرگانی که پیدا کرده بود، راه‌هایی به دیگر شهرها و ولایات ایجاد شده بود. ابن واضح یعقوبی از راه بلخ به گوزگان و گوزگان به فاریاب نام می‌برد که ۵ منزل بوده‌است (ص ۶۳). اصطخری نیز برخی از راه‌هایی را که از گوزگان به دیگر جاها می‌رفته، وصف کرده و نکته‌هایی نیز دربارهٔ کشاورزی و صنایع‌دستی در این ولایت بیان داشته‌است (صص ۱۲۹، ۲۱۳–۲۱۴).

گاز

در جوزجان بيش از ١٤٠ حلقه چاه گاز طبيعى وجود دارد، اين چاه ها در وقت اتحاد شوروى سابق حفارى شده بود که با خروج شان اين چاه ها را در دهۀ ١٣٦٠ مسدود نمودند. فعلاً ٣٦ حلقۀ آن فعال است. همچنان کار فعال سازى هشت حلقه چاه ديگر در مربوطات ساحات جرقًدوق و یتیم تاق شبرغان، در ماه ثور ١٣٩٢ از سوى وزارت معادن افتتاح گرديد. کار اين پروژه توسط کمپنی نفتی ترکی پيش برده ميشود و قرار است که در سال ١٣٩٣ شهريان شبرغان و مزارشریف از آن استفاده نمايند. این بخش پروژه را بانک انکشاف آسیایی تمویل مینماید.

وزارت معادن ميگويد که هر چاه ٢٦٠ هزار متر مکعب گاز در ٢٤ ساعت توليد ميکند و در کنار آن دستگاه تصفیه سلفر در ساحۀ جرقُدوق نصب ميشود که گاز توسط پايپ لاين از اين چاه ها به دستگاه انتقال گرديده و بعد از تصفيه توزيع ميشود.

زراعت

جوزجان باداشتن کشتزار های وسیع زراعتی در شمال کشور یکی از ولایاتی زراعتی افغانستان محسوب میگردد که هفتاد درصد مردم آن مصروف مالداری وزراعت اند. درمربوطات این ولایت بيش از ٢١٥ هزار هکتار زمین زراعتی وجود دارد، از اينکه این ولایت منابع آبی ثابت ندارد، قسمت اعظم این زمین ها بدون کشت باقی میماند.

کشت عمده این ولایت را گندم، جو، جواری، زغير، باجر، ماش، نخود، زیره وغیره تشکیل میدهد. علاوه بر آن، از این ولایت ٢۴ نوع انگور بدست می آید که از لحاظ کیفیت شان مشهور اند. درپهلوى انگور ميوه هايى همچون زردآلو، شفتالو، ناک، بادام، چهارمغز، آلوبخارا و سيب نیز از جوزجان بدست می آید.

صنایع دستی

در پهلوى کلالى و پوستين دوزى ولايت جوزجان، مسگرى، زرگرى، قالین بافی، گلیم بافی، نمدبافی و خامکدوزى از صنايعى دستی و قدیمی این ولایت بشمار می رود.

قالين آقچه و شعر مشهور آن تحت مطلع (بيا بريم آقچه قالين ببافيم تخته، تخته) بر اصالت و قدامت اين صنعت دلالت ميکند. اين نوع قالين، ارزش بيشتر دارد و در کنار ساير قالين ها به خارج نيز صادر ميشود.

کلالى نيز يکى ازصنايع مهم اين ولايت است و از زمان هاى بسيار سابق، یعنی اززمان ابومسلم خراسانی مروج بوده است. زرگران جوزجان، در گذشته ها بسيار نامدار بودند و در ساختن آثار زينتى مختلف دست باز داشتند؛ اما اکنون اين صنعت در حالت رکود قرار دارد. مسگران نيز از شهرت خوب برخورداراند؛ اما این صنایع به سوی رکود مواجه اند.

بندها

برای مدیریت آب و افزایش حاصلات کشاورزی جوزجان، دو بند آب بالای دریای آقچه و دریای سرپُل ساخته شده است. اين بندها در ولسوالى فیض آباد و در کنار شاهراه سرپل-شبرغان واقع شده اند؛ دهاقين از آب آن به طور وسيع استفاده نموده و زمين هاى زيادى را آبيارى مى کنند.

آب زراعتی، دهاقين ولسوالی های قرقین وخماب ذریعه آبکش ها از دریای آمو تامین میگردد. ساحات زراعتی ولسوالی های درزآب و قوش تپه للمی بوده، این دو ولسوالی به جز از سیلاب ها و برف و باران کدام منبع آبی دیگر ندارند.

مردم

جمعیت عمدۀ این ولایت از ازبک‌ها و ترکمن‌ها تشکیل شده‌است و به دنبال آن تاجیک‌ها، هزاره‌ها، پشتون‌ها و عرب‌ها نیز حضور دارند. بر پایهٔ آمارها زبان ازبکی توسط ۳۹٫۵٪، ترکمنی ۲۸٫۷٪، پشتو ۱۷٫۲٪ و فارسی (دری) ۱۲٫۱٪ از مردم سخن گفته می‌شود.[2] عرب‌های جوزجان به زبان عربی صحبت نمی‌کنند و زبان‌های فارسی و دیگر زبان‌ها زبان مادری آنها را تشکیل می‌دهد.[2]

فرهنگ

تلاش هاى فرهنگى اين ولايت، از سال ١٣۴۰، با نشر هفته نامۀ "دیوه" و فعالیت مطبعه دولتی رسماً آغاز گردید و بطور فزاینده ای تسريع يافت. با درنظرداشت تاريخ غنی جوزجان در گذشتع، اين ولايت با پیشینه های تاریخی خویش یکی ازولایات باستانی افغانستان محسوب میگردد.

فعلاً درعرصه فعالیت های رسانه یی جوزجان تلویزیون های ملی، آیینه و باتور، رادیوهای موج اف ام ارمغان، آسایش، درمان، غزل، بوستان و ملی، نشریه های جوزجانان، گوراش، حکومت و شهروند، پیام الفت، الایمان، گلستان سواد، مجلات جوزجانان، صدای زن، نوای کهسار، خط خطی، بیان نو، ایزگو تویغو (بزبان اوزبیکی)، چاپخانه های دولتی، اقبال و مطبعه جوانان شجاع همراه با سه شبکه کیبلی به نام های آقچه کیبل، آسمان سیتی کیبل و جهان نما کیبل فعالیت دارند.

فعالیت های ادبی و اجتماعی جوزجان با انجمن فرهنگی اشراق، اتحادیه ملی ژورنالیستان، انجمن ظهیر الدین محمدبابر، انجمن مخدوم قلی فراغی، انجمن راه نو، انجمن سینماگران، اتحادیه معلمین، اتحادیه متقاعدین ، اتحادیه هنرمندان، انجمن شهدا و معلولین، انجمن رفاه وبهزیستی زنان، انجمن فرهنگی راه سبز، شورای جوانان، شورا های جوانان و زنان حزب جنبش ملى، شورای آسیب دیدگان ولسوالی های درزآب وقوش تپه نیز پیش میرود.

در جوزجان علاوه بر کتابخانۀ عمومی، کتابخانۀ رياست اطلاعات و فرهنگ و کتابخانه های مکاتب و موسسات تحصیلات عالی نيز وجود دارند.

با آنکه مردم، با به ميان آمدن سامان آلات موسيقى مدرن و جديد؛ از موسيقى محلى فاصله گرفته اند؛ اما اخيراً دوباره همان موسيقى محلى و سابقه، مورد توجه قرار گرفته است و در مورد ترویج موسیقی محلی آموزشگاه ایدن در شهر شبرغان به فعالیت آغاز نموده که پیشقدم موسیقی محلی جوزجان می باشد.

گردشگری

موجوديت ساحات و آثار ارزشمند تاریخی و باستانی در جوزجان مانند طلا تپه، یمشک تپه، بالاحصار شبرغان، مقبره حضرت ابن یمین شبرغانی، بقایای بنای تاریخی قلعه چغچی وبالاحصار آقچه گواه بر تاريخ غنی اين ولايت می باشد.

طلاتپه

طلا تپه درپنج کیلومتری حاشیه شمال شهر شبرغان موقعیت دارد که با ٢٢ هزار اثر مکشوفه مطلای دوره شهنشاهی تخاری تبار کوشانی از بینظیر ترین آثار تاریخی جهان میباشد و بیانگر آن است که جوزجان در قدیم از ساحات بسیار مهم و محل تلاقی فرهنگ ها و تمدن های بشری بوده که جزوی از افتخارات بزرگ و تاریخی مردم افغانستان به شمار میرود.

هیئت ترکیبی باستان شناسی افغانستان و شوروی سابق سال های زیادی را به کاوش محلات باستانی باختر سپری کردند و نخستین کارشان را درسال ١٩۶٨ درپنج کیلومتری شرق شهرشبرغان آغاز نمودند. این هیئت ١٠ سال تمام درین ساحه بکار ادامه داد و کار آنها در زمستان سال ١٩٧٩ میلادی به پایه اکمال رسيد. آنها طی کاوش های ده ساله بین سالهای ١٣٥۶ و ١٣٥٧ توانستند هفت قبر امپراطوری کوشانیان را کشف کنند که به نسبت محدودیت های زمانی شش قبر آن حفر گردید و قبر هفتم که به احتمال قوی باستان شناسان قبر شخص شاه بود در جنگ های داخلی غارت گردید.[3]

• ویژگی

1. طبق روزگار و رسم آن زمان در قبر مردان اسلحه جنگی و در قبر زنان لوازم آرایشی، عطریات و وسایل زینتی میگذاشتند.
2. تمامی اجساد به استثنای جسد قبرسوم درحالتى قرارداشت که تخته به پشت و روبه بالاافتاده وصرف قبرسوم را موش ها کاویده وجسد مدفون درآن ازبین رفته بود. اسکلیت های این قبور سلامت ساختمانی شان را در اثر افزایش رطوبت باخته بودند، اما جمجمه همه شان ازشکست وریخت پوشش قبورآسیبی ندیده بودند.
3. در قبر اول شهزاده ای حدود ٢٥ تا ٣۰ سال، در قبر دوم ملکه ای حدود ٣۰ الی ۴۰ سال، در قبر سوم دوشیزه ای حدود ١٨ تا ٢٥ سال، در قبر چهارم مردی ٣۰ ساله، در قبر پنجم زنی حدود ١٥ تا ٢۰ سال و در قبر ششم زنی بین سنین ٢٥ تا ٣٥ ساله دفن شده بودند.[3]

• آثار مکشوفه

در نتیجه کاوشها تاج، قوچ، گردنبند، گوشواره، شلشله، سکه ها، پای زیب، شنگوله، بشقاب، صندوقچه آرایش، مرتبان پوش دار، شانه عاج، عصا، کمربند طلایی مردانه، پوش خنجر، ارابه، قبضه شمشیر دولفین، مروارید چشم، الهه اناهیتا، هیاکل رب النوع، جام شراب، و تندیس دختر پادشاهبدست آمدع و همه اجساد متذکره با لباس های فاخر و قیمت بها دفن گردیده بودند که در لباس هرکدام آنها ٢٥۰۰ ابی ۴۰ هزار پارچه طلایی بکاربرده شده بود.[3]

آویزه‌ معروف به «پادشاه اژدها» از گور دوم، طلاتپه، سدهٔ اول میلادی، موزیم ملی افغانستان، کابل.

گردنبندی از طلاتپه، گور ششم، سدهٔ نخست میلادی، موزیم ملی افغانستان، کابل.

غلافی برای سه خنجر، طلاتپه، گور چهارم، رُبع دوم از سدهٔ نخست میلادی، موزیم ملی افغانستان، کابل.[4]

کمربند طلایی با نمایی از دیونیس (ایزد یونانی) سوار بر شیر، از گور چهارم، طلاتپه، سدهٔ اول میلادی، موزیم ملی افغانستان، کابل.

تاج طلایی قدشو (تاشو) از گور پنجم متعلق به یک زن کوچ‌نشین سکایی، طلاتپه، سدهٔ اول میلادی، موزیم ملی افغانستان، کابل.

بناهای اسلامی

مدارس و مساجد تاریخی چون مدرسه حضرت ابن یمین شبرغانی، مدرسه دینی ابوسلیمان جوزجانی، مسجد و مدرسه ده عزیزان ولسوالی خانقاه و زیارت عَلَم لیک بابا درولسوالی منگجيک از اماکن دينى است که پیشینه های علمی وفرهنگی مردم جوزجان را بيان ميکند.

مناطق تفریحی

• جنگل باغ: منطقه‌ای است سرسبز و زیبا جهت تفریح.

• خواجه دوکوه (خواجه دُکّه/دوککه): منطقه باستانی و سرسبز جوزجان در فصل بهار. بالای تپه های خواجه دوکوه منظره های عالی دارد. (هفت نژاد/فارسی)

آموزش

جوزجان نسبت به شمارى از ولايات ديگر، در بخش معارف پيشتاز بوده و جنگ هاى تحمیلی چند دهۀ اخير، نتوانسته است به سيستم آوزشی اين ولايت خساره وارد نماید. به تعداد ٣٧٥ مکتب، ٣ آموزشگاه عالی و يک موسسه تربیه معلم با بيش از ۴ هزار معلم و ١٧٥ هزار دانش آموز که ۴٢ درصد شان دختر است، در این ولایت فعالیت دارند.

دانشگاه جوزجان در سال ١٣٨۰ تاسيس شده و اکنون سه هزار دانشجو در دانشکده هاى تعليم و تربيه، اقتصاد، انجنیری ساختمانی، کمپیوتر ساینس، علوم اجتماعی، تکنالوژی کیمیاوی و جیولوجی معدن در آن مصروف تحصيل اند می باشند.[3]

ورزش

مردم جوزجان ازسالهاى طولانى به اينطرف سرگرم بازى هاى عنعنوى چون بزكشى، پهلوانى، شترجنگى، چوب بازی و غيره بازی های دلچسب بوده که بهمین منوال ادامه دارد. اکنون ولایت جوزجان با ١٧ فدراسيون ورزشى و بیش ازپنج هزار ورزشکار ذکور و اناث، می باشد.[3]

ولسوالی‌ها

ولسوالی‌های جوزجان

ولایت جوزجان دارای این واحدهای اداری است:

• آقچه
• خانقاه
• خُم‌آب
• خواجه دوکوه
• دَرزاب
• شِبِرغان
• فیض‌آباد
• قَرقین
• قوش‌تپه
• مَردیان
• مِنگَجِک

سرشناسان

ابوعبید جوزجانی، شاگرد نامدار ابوعلی سینا از جوزجان می باشد.

جستارهای وابسته

ولایت‌های افغانستان

پی‌نوشت‌ها

1. «برآورد نفوس کشور:١٣٩٩» (PDF). اداره احصائیه مرکزی افغانستان. دریافت‌شده در ٢۴ می ٢۰٢١.
2. «Ministry of Rural Rehabilitation and Development» (PDF). بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۶ ژانویه ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۱۲ مارس ۲۰۱۰.
3. «معرفی ولایت جوزجان». خبرگزاری پژواک. ٢ جوزا ١٣٩٩. دریافت‌شده در ٣ ثور ١۴۰۰.
4. AFGHANISTAN Hidden Hiebert, F. , Cambon, P. , 'Teasures from the National Museum, Kabul', 2008

منابع

• وبگاه
• Wikipedia contributors, "Jowzjan Province," Wikipedia, The Free Encyclopedia, http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Jowzjan_Province&oldid=207142791

ویکی‌سفر یک راهنمای سفر برای ولایت جوزجان دارد.

در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ ولایت جوزجان موجود است.