قلعه سردار بوکان

قلعۀ سردار یا اَرگ بوکان (به کردی: قەڵای سەرداری بۆکان) در سدۀ نوزدهم میلادی و در سال ۱۸۶۸ م/ ۱۲۴۷ خورشیدی توسط عزیزخان مکری سردار کل عساکر منصوره و فرماندۀ کل قوای ایران در حکومت ناصرالدین شاه قاجار بنا شده‌است.

قلعۀ سردار بوکان
نگارهٔ تاریخی مربوط به قلعه سردار بوکان در سال ۱۸۹۵ میلادی
نامقلعۀ سردار بوکان
کشورایران
استاناستان آذربایجان غربی
شهرستانبوکان
بخشمرکزی
اطلاعات اثر
نام محلیقه‌ڵای سه‌ردار
نام‌های دیگرقلعهٔ سردار، ارگ بوکان، قلعهٔ عزیزخان
نوع بناسنتی
سال‌های مرمتمرمت نشده
کاربریمرکز حکومتی، اداره شهربانی، اداره پست، مدرسه
کاربری کنونیحوزۀ مقاومت بسیج شهری
دیرینگیدوره قاجار - ۱۸۶۸ م/ ۱۲۴۷ خ
بانی اثرعزیزخان مکری
مالک اثرادارۀ فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری بوکان
مالک فعلی اثرسازمان میراث فرهنگی
اطلاعات ثبتی
شمارهٔ ثبت۵۷۰
تاریخ ثبت ملی۱۳۴۷
اطلاعات بازدید
امکان بازدیدخیر
وبگاهندارد

عزیزخان مکری بانی این قلعه برای تسلط بر عشایر و کردهای مکری این بنا را ساخته بود. بخش‌های دیگر این ساختمان توسط فرزندان و نوادگان او تکمیل و گسترش یافته‌است. این ساختمان بر روی تپهٔ تاریخی بنا نهاده شده‌است که در طول زمان مکانی برای اجرای سیاست‌های دولت‌ها بوده و کُردهای دارای مقام عالی در حکومت‌های وقت از آن به‌عنوان یک مرکز حکومتی استفاده می‌کردند و بین عشایر و طوایف کُرد این قلعه از اعتبار خاصی در منطقه مکریان برخوردار بوده‌است. ارتفاع این ارگ از سطح زمین ۱۳ تا ۱۵ متر و طول آن ۳۰ متر است.

در حال حاضر این تپۀ تاریخی در مرکز شهر بوکان قرار گرفته و تا ۹۵ درصد بنای ساختمان آن تخریب شده و از آن به‌عنوان پایگاه مقاوت بسیج شهری استفاده می‌شود. تپه‌ای که قلعه بر روی آن قرار گرفته‌است، قدمتی بالغ بر ۳٬۰۰۰ سال دارد[1] و همچنین بنای ساختمان قلعه مربوط به بیش از ۱۵۰ سال قبل است. این بنا زیر نظر سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری است که نهاد نظامی «سپاه پاسداران» آن را از دهه‌های ۶۰ و ۷۰ به‌صورت غیرقانونی در تصرف خود قرار داده‌است و با توجه به درخواست‌های متعدد مردمی و سایر دستگاه‌های شهرستانی مانند شهرداری، فرمانداری مبنی بر تحویل این قلعه به شهرداری جهت بازسازی، اما تاکنون سپاه استان آذربایجان غربی پاسخگو نبوده‌است. در طی سال‌های اخیر ساخت و سازهای غیرقانونی در خارج از محوطۀ تپه و داخل قلعۀ سردار توسط این نهاد نظامی صورت گرفته‌است.

پیشینه

این بنا بر روی یک تپه تاریخی و مرتفع بنا شده که دید مناسبی بر روی محلات آن زمان داشته‌است. ساختمان قلعه به دلیل بلندی بنا و همچنین ارتفاع تپه از سطح زمین، از چند کلیومتری نیز قابل مشاهده بود. بخش اولیه بنای قلعه در سال ۱۲۸۵ هجری قمری برابر با ۱۲۴۷ خورشیدی توسط عزیزخان مکری وزیرجنگ ناصرالدین شاه قاجار ساخته شده‌است.[2] بعدها قسمت‌های دیگر به ساختمان آن توسط سیف الدین خان پسر او و محمدحسین خان نوه عزیزخان افزوده و گسترش داده شده‌است.[3]

معماری ساختمان

این قلعه در بالای تپه‌ای در کنار حوضخانه بوکان به ابعاد ۵۰ در ۶۰ متر که قسمتی از آن خاک دستی کوبیده و در اتفاع ۱۳ متری خیابان مجاور ساخته شده‌است. بنای این ساختمان تاریخی با استفاده از مصالح ساروج، خاک رس، خاک سفید و آجرهایی در اندازه ۲۰ در ۲۰ سانتی‌متر و چوب ساخته شده‌است.

طول ساختمان ارگ ۳۰ متر و عرض آن ۲۵ متر بوده به طوری که بنای آن در گذشته از چند کیلومتری شهر نیز قابل مشاهده بوده‌است. مساحت قلعه حدود یک هکتار است و قلعه دارای شش شاه‌نشین بوده که روی ۹ ستون سنگی به ارتفاع ۲ متر و قطر ۱ متر قرار داشتند. این قلعه دارای سردابی بود که در داخلش حوض و فواره قرار داشت و آب این فضا از چشمه «حه‌وزه گه‌وره» که ۱۱ متر پایین‌تر از ساختمان قلعه واقع شده، تأمین می‌شد.

در گوشه‌های شرقی و غربی این قلعه در بالای برج‌های مرتفع منشوری شکل، ۲ کنگره فلزی نصب کرده بودند که شکوه و عظمت خاصی را به این قلعه و عمارت بخشیده بود.[4]

کاربرد

قلعه سردار در گذشته‌های دور برای سکونت و به عنوان مرکز حکومتی مورد استفاده قرار می‌گرفت. در سال ۱۳۰۷ شمسی، یک کلاس درس در این قلعه با عنوان مدرسه مبارکه شاپور دایر شده بود. در فاصله سال‌های ۱۳۲۵ تا ۱۳۵۱ از ساختمان قلعه به عنوان شهربانی، اداره پست و مدرسه استفاده می‌شد. در سال ۱۳۲۸ این بنا تبدیل به مدرسه شده و طنین صدای زنگ مدرسه در آن به صدا درآمد که هم‌اکنون این زنگ تاریخی توسط میراث فرهنگی بوکان نگهداری می‌شود.

در ادبیات کُرد

نام این قلعه بارها در کتب‌ها و اشعار کردی آمده‌است که عبدالرحمن شرفکندی شاعر نامدار کُرد در مورد این قلعه چنین سروده‌است:

ئه‌و قه‌ڵایه که به‌رز وێستاوهدوور له وێستاکه هه‌وارگهٔ پیاوه‌
سه‌رسه‌را و کۆشکی گه‌لێ سه‌ردارهبۆته به‌ردار، چ خودا به‌رداره؟

ترجمه فارسی:

آن قلعه بلند قامتاز دیرباز زادگاه بزرگ مردان است
جایگاه خانواده سردارانست چرا ویرانش نمودی، خدا را خوش‌آمد؟

تخریب

در سال‌های اولیه انقلاب اسلامی (۱۳۵۷ تا ۱۳۶۱) ساختمان قلعه ویران شد و اکنون از تپه به عنوان پایگاه مقاومت بسیح استفاده می‌شود. تپه قلعه سردار باتوجه به اینکه بیش از ۱۵۰ سال قدمت دارد و در سال ۱۳۴۷ شمسی با شماره ثبت ۵۷۰ به فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.[5]

اعتراض‌های مردمی

بافت داخلی قلعه در فاصلهٔ سال‌های گذشته توسط حوزه یک بسیج شهری بوکان به کلی نابود شده‌است. در سال ۱۳۹۰ ساخت و سازهای غیرقانونی صورت گرفت که جمعی از مردم شهر در همان سال در نامهٔ به امضای ۱۵۰ نفر از مردم و فعالان میراث فرهنگی برای دادسرای عمومی و انقلاب این شهر، خواستار توقف فوری عملیات ساخت و ساز و تخریب و درصورت نیاز، بازداشت متهمان و تخریب کنندگان شدند. اما این اعتراض‌ها به نتیجهٔ نرسید.[6]

منابع
  1. «قلعه سردار در شهر بوکان قدمت ۳ هزار ساله دارد». خبرآنلاین. ۱۳ شهریور ۱۳۹۷. دریافت‌شده در ۳۱ فروردین ۱۳۹۹.
  2. یوسف حسن‌زاده، یادگارهای تاریخی ایزیرتو، ۱۰.
  3. تاریخ فرهنگ و ادب موکریان، جلد اول، تألیف مرحوم ابراهیم افخمی (کتاب)
  4. روزنامه اعتماد بند توضیحی عمارتشماره ۲۲۴۳ به تاریخ ۱/۶/۹۰، صفحه ۱۳ (جامعه)
  5. «لایه نگاری قلعه سردار بوکان آغاز شد». ایرنا. ۸ مرداد ۱۳۹۷. دریافت‌شده در ۹ مرداد ۱۳۹۷.
  6. روزنامه اعتمادشماره ۲۲۴۳ به تاریخ ۱/۶/۹۰، صفحه ۱۳ (جامعه)

پیوند به بیرون
  • خبر فارسی نارضایتی مردم بوکان از مسولان و میراث فرهنگی
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.