پیشینه نام کرمانشاه

در مورد واژهٔ کرمانشاه (کرمانشان، کرماشان) باورهای مختلفی وجود دارد:

نام کرمانشاه در افسانه‌ها
  • این ادعا مطرح شده که در افسانه‌ها بنای شهر کرمانشاه به دست طهمورث دیوبند پادشاه افسانه‌ای پیشدادیان انجام شده‌است. با این حال در شاهنامه به چنین چیزی اشاره نشده است.[1]

نام کرمانشاه در متون پهلوی

نخستین جایی که به نام کرمانشاه اشاره شده، کتاب بندهشن است. در این کتاب که تدوین نهایی آن در سدۀ سوم هجری (از ۳ اوت ۸۱۶ تا ۱۱ اوت ۹۱۳ میلادی) توسط فرنبغ دادگی (یا فرنبغ دادویه) صورت گرفته‌است، در بخشی که در توصیف کوه بیستون است نوشته‌شده:

«کوه بِهِستون به سپاهانِ كرمينشان».[2]

مهرداد بهار که این کتاب را از زبان پهلوی ترجمه کرده‌است، در حاشیه‌نویسی‌های خود در پاورقی اظهار داشته که در سه نسخۀ خطی مورد استفادۀ وی،‌ این واژه به‌صورت گلمینشن glmynš'n به کار رفته‌است. اما تأکید کرده که املای درست این واژه می‌باید به صورت کلمینشن klmynš'n بوده‌باشد. چون معادل عربی آن قرمیسین است و /ق/ تبدیلی است از /ک k/ در فارسی میانه (پهلوی ساسانی). بهار اضافه می‌کند که شباهت این واژه با لقب بهرام چهارم سبب شده تا دربارۀ نام این شهر اشتباهی رخ داده و تلفظ نادرست کرمانشاه در ادوار اخیر رسمیت بیابد. او تأکید می‌کند که مردم این شهر خود را کرمانشانی می‌نامند و نام‌واژۀ ‌کرمانشاه محتملاً تبدیلی است از کرمینشان، کرمیشان و کرمانشان که نام کهن این سرزمین در دورۀ ‌میانۀ تاریخ نیز بوده است. بهار دربارۀ ‌معنای این واژه توضیحی نداده است.[3]

نام کرمانشاه در متون دورۀ اسلامی

نام این شهر در متون عصر اسلامی نویسندگان ایرانی و عرب به گونۀ قرمسین، کرمانشاه و کرمانشاهان آمده‌است. یاقوت حموی در ذیل واژۀ روذه گوید:

مات عمرو بن معدى كرب منصرفا عن الري، و دفن في موضع يقال له كرمانشاه، و كذا قال أبو عبيدة: ...

مترجم کتاب اصطخری در قرن پنج می‌گوید:

از کرمانشاهان تا زبیدیه هشت فرسنگ ...

در کتاب حدود العالم نیز آمده

مرج و کرمانشاهان شهرک‌هایی‌اند بر ره حجاج ...

سمعانی نیز می‌گوید:

کرمانشاهان شهرکیست در راه حج آنجا دو شب خوابیدم ...

باورها در مورد نام کرمانشاه

در مورد نامگذاری کرمانشاه باورهای متفاوتی وجود دارد:

  • نخستین اظهار نظر دربارۀ ریشۀ ‌نام کرمانشاه توسط نویسندۀ ناشناس کتاب مجمل التواریخ و القصص صورت گرفته‌است. او نام کرمانشاه را به بهرام چهارم منسوب دانسته و در بخشی که مربوط به «بهرام پور شاپور» است نوشته‌است:

«بيش و کم ازين‌قدر نخواندم، و نه آنک حادثه افتاد اندر ایّام او، کرمانشاهان به وی بازخوانند، كه او را كرمانشاه لقب بود.»[4]

بر این اساس این باور وجود دارد که چون بهرام چهارم در سدهٔ سوم تا چهارم میلادی پادشاه شهر کرمان بوده، پس از تأسیس کرمانشاه این شهر را با نام او می‌خوانند.[5][6] این دیدگاه معنای این واژه و نیز خود واژۀ کرمان را توضیح نمی‌دهد و تنها به استناد همین جملۀ مجمل‌التواریخ بسنده می‌کند.

  • دوم اینکه نام کرمانشاه،‌ تحریفی از واژۀ کرمانشان/کرماشان باشد. در زبان مردم بومی نیز نام این شهر کرماشان تلفظ می‌شود. محمد مکری، پژوهشگر و زبانشناس، نام کرمانشاه را تلفظی اشتباه اما مصطلح از کلمهٔ کرماشان می‌داند که از کرمانچ یا کرمانج به معنای رعیت گرفته شده و به باور وی شهر رعایا معنا می‌دهد.[7] عبدالرحمان شرفکندی (هژار) نیز در فرهنگ واژگان کردی-فارسی خود با عنوان هنبانه بورینه، معنای واژهٔ کرمانج را روستایی کرد، و کرمانشاه را مخفف «کرمانج شار یا کرمانجان» دانسته است.[8]

نام‌های دیگر کرمانشاه

کرمانشاه در دوره‌های مختلف دارای نام‌های مختلفی بوده که معمولاً با تغییر از حکومتی به حکومتی دیگر صورت می‌گرفته‌است، در قدیمی‌ترین شکل خود اولین بار در دوران باستان و در زمان فرمانروایی کاسی‌ها کرمانشاه را با نام الیپی می‌خوانند و در دوران هخامنشیان از کرمانشاه با نام‌های کامبادن، کارمیسین، کارمیشین، کرمینشان و غیره یاد می‌شود.

قرمیسین و قرماسین

گفته می‌شود که پس از اسلام، نام کرمانشاه در زبان عربی به قرماسین تغییر پیدا کرده‌است[9]، اما در دوره‌های بعدی مجدداً از نام‌های کرمانشاهان و کرمانشاه استفاده شده‌است. با این حال هنری راولینسون در سفرنامۀ‌ خود که به سال ۱۸۳۶ مربوط می‌شود، واژۀ قرمسین را با نام رودخانۀ قره‌سو مرتبط می‌داند و معتقد است که نام این رودخانه در نام شهر قرمسین که در امتداد ساحل آن قرار داشته، حفظ شده‌است. او همچنین معتقد است که قرمیسین نه نامی دیگر برای شهر کرمانشاه، بلکه شهری متمایز از آن است که شهر جدید با نام کرمانشاه بر روی خرابه‌های آن شکل گرفته‌است.[10] همچنین زکریای قزوینی در قرن هفتم هجری از قرمیسین نام برده ‌و آن را شهری نزدیک کرمانشاهان دانسته، چنان که گویی هر دو یک شهر هستند.[11] صفی‌الدین عبدالمؤمن بن عبدالحق بغدادی نیز در کتاب «مراصد الاطلاع علی اسماء الامکنه والبقاع» که فشرده‌ای از معجم‌البلدان یاقوت حموی است، قرمیسین را با فتح قاف شهری نامور دانسته که در نزدیکی کرمانشاهان و در همسایگی دینور، در میانۀ‌ همدان و حلوان بر کنار راه عراق قرار داشته است.[11]

قهرمانشهر و باختران

نام کرمانشاه پس از پیروزی انقلاب ۵۷ به قهرمانشهر و چندی بعد به باختران تغییر پیدا کرد؛ ولی از آن‌جایی که این امر با اعتراضات گستردهٔ مردم همراه شد، در نتیجه چندی بعد با تلاش‌های اسماعیل ططری و با تصویب قانونی نام شهر به نام قدیمی خود تغییر یافت.[12][13][14]

آثاری در رابطه با نام کرمانشاه

در رابطه با ریشه و پیشینۀ‌ نام کرمانشاه پژوهش‌های متعددی شده و علاوه بر کتاب مجمل‌التواریخ و القصص که به صورت غیرپژوهش به بیان ریشه‌شناسی این واژه پرداخته‌است، نظریات مختلف دیگری در این رابطه بیان شده‌است.

  1. مجمل‌التواريخ و القصص (۱۳۸۹). به تصحيح ملک‌الشعراء بهار، تهران: اساطير.
  2. مکری، محمد. وجه تسمیۀ کرماشان، در فرهنگ نام‌های پرندگان در زبانهای غرب ایران (زبان کردی) و تطبیق آنها با نام‌های فارسی و زبانهای دیگر محلی ایران. تهران: امیرکبیر، ۱۳۶۱.
  3. محیط طباطبایی، سيدمحمد (۱۳۶۷). جست‌وجو در اصل کلمۀ کرمانشاهان، کیهان فرهنگی، ش ۶۰.
  4. موسوی، سیداحمد (۱۳۶۸). تأملی در مقالۀ جست‌وجو در اصل کلمۀ کرمانشاهان، کیهان فرهنگی، ش ۶۱.
  5. وامقی، ایرج (۱۳۷۰). قرمیسین/كرمانشاه، مجلۀ آینده، ش ۱۸۱.
  6. توكلی، احمد (۱۳۷۱). کرمانشاه امپراطوری فیل‌هلن، مجلۀ آینده، س ۱۸.
  7. کزازی، میرجلال‌الدین (۱۳۷۲). کرمانشاه و بهرام چهارم، کیهان فرهنگی، ش ۱۰۶.
  8. داراب‌بیگی، علی (۱۳۹۱). رمزگشایی واژۀ کرمانشاه، تهران: مؤلف.
  9. رحیمی زنگنه، ابراهیم، کهریزی،‌ خلیل و حسینی، ایوب (۱۳۹۲). کرمانشاه و سوءتفاهمی تاریخی، در جستارهای تاریخی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال چهارم، شمارۀ دوم، پاییز و زمستان ۱۳۹۲، صص ۳۳-۱۹.
  10. رضایی،‌ ایرج (۱۳۹۶)، مروری بر آراء پیشین و ارائۀ چند پیشنهاد تازه دربارۀ وجه تسمیه، پیشینۀ استقرار و تاریخ بنای شهر کرمانشاه، در دوفصلنامه علمی-پژوهشی پژوهشنامۀ تاریخ‌های محلی ایران، دورۀ ۵، شمارۀ دوم، پیاپی ۱۰، بهار و تابستان ۱۳۹۶، صص ۶۶-۴۷.

پانویس
  1. «کرمانشاه». سازمان میراث فرهنگی و صنایع گردشگری استان کرمانشاه. ص. استان در یک نگاه> شهرستانها> کرمانشاه. بایگانی‌شده از اصلی در ۵ مارس ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۹ ژوئیه ۲۰۱۰.
  2. دادگی، فرنبغ. ۱۳۸۵. بندهش :۷۳.
  3. دادگی، فرنبغ. ۱۳۸۵. بندهش :۱۷۳.
  4. مجمل‌التواریخ، ۱۳۸۹ :۶۸.
  5. «واژه کرمانشاه». وبگاه لغت‌نامه دهخدا. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ مه ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۱۸ ژوئیه ۲۰۱۰.
  6. Silk Buckingham, James(1830),p.235
  7. محمد مکری (۲۵ سپتامبر ۲۰۱۴). «کرمانشاه، باختران، کرماشان» (PDF). مجلهٔ فرهنگی تاق وه سان. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲۴ سپتامبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۲۱ اوت ۲۰۱۵.
  8. شرفکندی، عبدالرحمان (هژار)، هنبانه بورینه: فرهنگ کردی فارسی، تهران: سروش، چاپ یکم، ۱۳۶۹، ص۶۱۲.
  9. نجیب بکران، محمد بن، جهان‌نامه: متن جغرافیایی تألیف‌شده در ۶۰۵ هجری، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران: انتشارات کتابخانۀ ابن سینا، فروردین ۱۳۴۲؛ ص ۶۷.
  10. راولینسون،‌ هنری. ۱۸۳۹. یادداشت‌هایی دربارۀ سفر از زهاب در دامنه‌های زاگرس در امتداد کوه‌ها به خوزستان (شوش) و از آنجا از استان لرستان به کرمانشاه در سال ۱۸۳۶ (به انگلیسی)، در مجلۀ جامعۀ جغرافیایی پادشاهی، شمارۀ ۴، ۱۸۳۹، ص ۴۲؛ بازدید در ۲۳ بهمن ۱۳۹۸.
  11. کزازی، ۱۳۷۲، صص ۴۴-۴۲.
  12. مهرداد فرهمند (۹ مرداد ۱۳۸۹). «مرگ مردی که نام کرمانشاه را به آن بازگرداند». بی‌بی‌سی فارسی. دریافت‌شده در ۹ اوت ۲۰۱۰.
  13. علی اکبر ناطق نوری (۱۸ فروردین ۱۳۷۲). «قانون تغییر نام استان باختران به کرمانشاه». سامانه حافظه قوانین و مقررات. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ اوت ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲ اوت ۲۰۱۰.
  14. محمد شیخ الملوکی (۱۳۸۸). «معرفی استان کرمانشاه». صدای و سیمای مرکز کرمانشاه. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ مه ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۱۸ ژوئیه ۲۰۱۰. از پارامتر ناشناخته |ماه= صرف‌نظر شد (کمک)

منابع
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.