عبدالرحمان شرفکندی

عبدالرحمان شرفکندی (به کردی: عه‌بدولڕه‌حمان شه‌ره‌فکه‌ندی) (زاده ۲۵ فروردین ۱۳۰۰[2] در مهاباد[6][7][8] – درگذشته ۲ اسفند ۱۳۶۹ در کرج)، متخلص به هژار (به کردی: هه‌ژار)، شاعر، نویسنده، مترجم، فرهنگ‌نویس، واژه‌شناس،[9] محقق، اسلام‌شناس، مفسر، فرهنگ‌نویس و عکاس[10] کرد ایرانی بود.

عبدالرحمان شرفکندی (هژار) عبدالرحمن شرفکندی
هژار در اوایل حکومت جمهوری مهاباد، ۱۹۴۶
زادهٔ	۲۵ فروردین ۱۳۰۰ ۱۴ آوریل ۱۹۲۱ مهاباد، ایران
درگذشت	۲ اسفند ۱۳۶۹ ۲۱ فوریه ۱۹۹۱ (۶۹ سال) عظیمیه، کرج، تهران، ایران
آرامگاه	مقبرةالشعرای مهاباد[1]
محل زندگی	بوکان، مهاباد، عراق، لبنان، اتحاد جماهیر شوروی، سوریه، کرج
ملیت	ایرانی
دیگر نام‌ها	ماموستا هژار[2]
نژاد	کرد
شهروندی	ایران
پیشه	نویسنده، مترجم، شاعر، اسلام‌شناس، مفسر، فرهنگ‌نویس
سال‌های فعالیت	۱۳۲۵–۱۳۶۹
آثار	فرهنگ‌لغت هَنبانَه‌بورینَه، بو کوردستان (برای کردستان)، چیشتی مجیور (شلم‌شوربا)، قرآن پیروز (ترجمهٔ کردی قرآن)، ترجمهٔ قانون ابن‌سینا، ترجمهٔ کردی رباعیات خیام[3]
عنوان	هه‌ژار
حزب سیاسی	جمعیت احیای کرد (جمعیت ژ-کاف)
همسر(ها)	معصومه احمدی[4]
فرزندان	شێرکۆ، ئاگری، زاگرۆس و خانی[4]
خویشاوندان	صادق شرفکندی (برادر)
جایزه(ها)	لوح تقدیر و نشان زرین انجمن آثار و مفاخر فرهنگی[3]

”	نثر مرحوم عبدالرحمن شرفکندی (هژار) که دوستان اشاره کردند، حقاً کار بسیار بزرگی را انجام داده؛ این ترجمهٔ کتاب قانون ابن سینا یک کار پیچیده و مرکب و بسیار ارزشمند است … به من خبر دادند که این کتاب ترجمه شده و کتاب مرحوم «هژار» را آوردند، من کتاب را که خواندم، دیدم هر کسی این کتاب را بخواند، حقاً و انصافاً در مقابل استحکام و استواری این نثر زیبا سر تعظیم فرود می‌آورد، خیلی خوب این ترجمه انجام گرفته. من البته ایشان را نمی‌شناختم؛ پرسیدم، گفتند: ایشان «کرد» هستند. بعد هم چند سال قبل اطلاع پیدا کردم ایشان از دنیا رفتند.	“
—سخنرانی سید علی خامنه‌ای، رهبر ایران در مورد ترجمهٔ کتاب «قانون در طب» ابن سینا توسط هژار، ۲۴ اردیبهشت ۱۳۸۸، [5]

از راست به چپ: هه‌ژار، ملامصطفی بارزانی، احمد توفیق، جلال طالبانی، در دوران جنگ و درگیری‌های کردها-عراق (جنگ اول و دوم)، به سال‌های ۷۰–۱۹۶۰ در کردستان عراق.

از کارهای برجستهٔ او می‌توان به ترجمهٔ کتاب قانون در طب ابن سینا از عربی به فارسی، ترجمهٔ منظوم رباعیات خیام از فارسی به کردی مرکزی و فرهنگ کردی‌به‌کردی و فارسیِ هَنبانه‌بۆرینه اشاره کرد. وی در سرودن شعر، تحت تأثیر شاعران برجستهٔ کرد مانند احمد خانی، وفایی، ملای جزیری و حاجی قادر کویی بود.

هژار در جمهوری مهاباد به‌همراه هیمن به‌عنوان شاعر ملی کردستان برگزیده شد. وی همچنین در جنبش آزادی‌خواهی کردستان عراق به رهبری مصطفی بارزانی نیز مشارکت داشت.[11] عبدالرحمن شرفکندی برادر بزرگ‌تر صادق شرفکندی سیاستمدار کرد است که در برلین طی ماجرای ترور میکونوس ترور شد.

زندگی‌نامه

تولد، کودکی و نوجوانی

عبدالرحمن شرفکندی در ۶ شعبان ۱۳۳۹ (برابر با ۲۵ فروردین ۱۳۰۰ / ۱۴ آوریل ۱۹۲۱) در مهاباد متولد شد. عبدالرحمن دوساله بود که دامان محبت مادرش را از دست داد و از همان اوان کودکی، سختی و تلخی زندگی را تجربه کرد.[6] پدر او به این دلیل که شخصی مذهبی بود و علاقه‌ای که به عبدالرحمان سیوطی داشت، نام او را «عبدالرحمان» گذاشت.[2] وی فرزند ملا محمد بور بود.[11] برخی از منابع، همانند کتاب ساوجبلاغ مکری - مهاباد در آیینه اسناد تاریخی، محل تولد شرفکندی را روستای شرفکند بوکان ذکر کرده‌اند.[12]

دوران کودکی و نوجوانی را در حوزه‌های دینی و علمی در زادگاهش سپری کرد و در اوایل جوانی به‌همراه خانواده‌اش به روستای طَرَغه، از توابع شهرستان بوکان، اقامت گزیدند.[13] او مدتی نزد سیدمحمد، که طلبهٔ جوانی بود، فرهنگ لغات عربی، معلقات سبع و لامیّةالعجم طغرایی اصفهانی را فراگفت و با اشعار نالی، شاعر کرد، آشنا شد.[3]

در مسجد بازار مهاباد، نزد ملاحسین مجدی قصیدهٔ بانَتْ سُعاد کعب بن زهیر و لامیةالعرب ابن الوردی را آموخت. سپس به خانقاه شیخ برهان بازگشت و تا هفده‌سالگی برای فراگیری دانش به اکثر روستاها و شهرهای حوالی بوکان سفر کرد. او از آنجایی که به شعر علاقه داشت، دیوان شاعران زیادی را خواند و اشعار فراوانی از حفظ داشت.[3]

اوایل جوانی و مرگ پدر

با مرگ پدر در سال ۱۳۱۷ خورشیدی، عهده‌دار مسئولیت خانواده شد. تحصیل را رها کرد، به کسب‌وکار روی آورد و به شهر بوکان نقل مکان کرد. مدتی در ادارهٔ دخانیاتِ بوکان به کار پرداخت. ازآنجاکه اهل شعر بود، در آن ایام به سرودن شعر روی آورد و اشعار انتقادیِ طنزی در باب مسائل غیراخلاقیِ رایج در ادارات آن زمان سرود. او در شعر، «هژار» (به کردی: هه‌ژار) (به‌معنی بینوا، بیچاره، ندار) را به‌عنوان تخلص برای خود برگزید. نخستین دیوان اشعارش را با نام آلکوک در ۱۳۲۵ خورشیدی در تبریز منتشر کرد.[3]

هژار، به‌دلیل مسائل سیاسی، مدت دو ماه در شهر سقز به زندان افتاد، ولی هنگام انتقال به مهاباد، گریخت و به عراق رفت. در آنجا به‌علت کار زیاد سخت بیمار شد و به بیمارستانی در جبل لبنان انتقال یافت. او مدت دو سال در جبل لبنان به مطالعه پرداخت و اطلاعات خود را در زمینهٔ زبان و ادبیات عرب تکمیل کرد. با بازگشت به عراق، به عضویت مجمع علمی آن کشور درآمد و به مطالعه و تحقیق پرداخت و برخی اشعار و مقالاتش را منتشر کرد. هژار سه سال نیز در سوریه اقامت گزید و عاقبت، بعد از هفده سال، به ایران بازگشت و در عظیمیهٔ کرج اقامت گزید.[3]

بازگشت به ایران

با بازگشت به ایران، بهرام فره‌وشی در دانشگاه تهران، ترجمهٔ کتاب قانون در طب، تألیف ابن سینا را از عربی به فارسی به او پیشنهاد داد.[13] در ازای دستمزد مختصری، و با ترجمهٔ اولین کتاب (مجلد) از این اثر، در محافل علمی و ادبی راه پیدا کرد و به عضویت فرهنگستان زبان ایران درآمد.[6]

با تلاش سخت و خستگی‌ناپذیر، بیشتر ساعات شبانه‌روز را به تحقیق و تألیف و ترجمه مشغول بود و در سایهٔ این کار، آثاری را در زمینه‌های مختلف علمی و ادبی و فرهنگی نوشت، که از آن جمله‌اند: شرح دیوان اشعار شیخ احمد جزیری (معروف به ملای جزیری)، ترجمهٔ دورهٔ کامل کتاب قانون ابن سینا در هفت مجلد، گردآوری هَه‌نبانَه بۆرینَه (فرهنگ جامع لغات کردی به کردی و فارسی)، زندگی‌نامهٔ خودنوشتش با عنوان جێشتی مجێور (به‌معنی «شلم‌شوربا»)، و بالاخره ترجمهٔ کامل قرآن به زبان کردی مرکزی.[6]

درگذشت

هژار، سرانجام بر اثر بیماری در روز پنج‌شنبه دوم اسفندماه ۱۳۶۹ در تهران درگذشت. پیکر او را به مهاباد منتقل کردند و در حالی‌که شهر در ماتم نشسته‌بود و جمعیت انبوهی از دور و نزدیک برای وداع با وی گرد آمده‌بودند، با تجلیل بسیار، که حتی مسعود بارزانی، رئیس وقت اقلیم کردستان عراق نیز حضور داشت، تا گورستان بداق سلطان برده شد و در کنار هیمن و ملا غفور دباغی (از مشاهیر کرد) به خاک سپرده شد.[6]

کتاب‌شناسی

هژار در طول زندگی‌اش خدمات فرهنگی و علمی زیادی انجام داده که می‌توان به برخی از آن‌ها اشاره کرد:[3][6]

مقالات

• «مناظره دونفره (به کردی: ده‌مه‌ته‌قه‌یێکی دووکه‌سی)»، مقاله (کردی)، مجلهٔ نیشتمان، شماره ۱، صفحه ۵–۶، سال ۱۳۲۲ ش.[14]

تألیف

• «آلکوک»، دیوان اشعار (کردی)، سال ۱۳۲۵ ش، ۱۹۴۵ م.[3][13][15]
• «بیتی سرمر»، منظومه‌ای دربردارندهٔ طنزهای اجتماعی (کردی)، سال ۱۳۳۶ ش، ۱۹۵۷ م.[2][6][13]
• «بو کوردستان»، دیوان اشعار (کردی)، ۱۳۴۴ ش، ۱۹۶۶ م.[6][13]
• «فرهنگ کردی-کردی و کردی-فارسی: هنبانه‌بورینه»، ۱۳۶۹ ش، ۱۹۹۰ م.[6][16]
• «چیشتی مجیور (شلم‌شوربا)»، ۱۳۷۲ ش، ۱۹۹۷۰ م.[9]

ترجمه

• «مم و زین»، اثر احمد خانی، (ترجمه از کردی شمالی (کرمانجی) به کردی مرکزی (سورانی))، ۱۳۳۸ ش، ۱۹۶۰ م.[2][13]
• «شرف‌نامه»، اثر شرف‌خان بدلیسی از فارسی به کردی، ۱۹۶۰ م یا ۱۹۷۳ م.[2][6][13]
• «رباعیات خیام»، اثر عمر خیام، از فارسی به کردی، ۱۳۴۶ ش، ۱۹۶۸ م.[6][13]
• «عشیره جاوان»، اثر مصطفی جواد، ترجمه از عربی به کردی، ۱۳۵۱ ش، ۱۹۷۳ م.[2][6][13]
• «قانون در طب»، اثر ابن‌سینا از عربی به فارسی، ۱۳۵۷ ش، ۱۹۷۹ م.[13][17]
• «آری این‌چنین بود برادر»، اثر علی شریعتی، از فارسی به کردی، ۱۳۵۸ ش، ۱۹۸۰ م.[2][6][13]
• «پدر، مادر، ما متهمیم»، اثر علی شریعتی، از فارسی به کردی، ۱۳۵۹ ش، ۱۹۸۱ م.[2][6][13]
• «عرفان، برابری، آزادی»، اثر علی شریعتی، از فارسی به کردی، ۱۳۵۹ ش، ۱۹۸۱ م.[2][6][13]
• «پنج انگشت یک مشت است»، اثر بریژیت ونگور بورسکی، از فارسی به کردی (برای کودکان و نوجوانان)، ۱۳۵۹ ش، ۱۹۸۰ م.[2][3][6]
• «شرح دیوان ملای جزیری»، اثر ملای جزیری، شرح و ترجمه از کردی شمالی (کرمانجی) به کردی مرکزی (سورانی)، ۱۳۶۱ ش، ۱۹۸۲ م.[2][6][13]
• «آثارالبلاد و اخبارالعباد»، اثر زکریای قزوینی، ترجمه از عربی به فارسی، ۱۳۶۶ ش، ۱۹۸۷ م.[6][18]
• «قرآن پیروز»، ترجمه به کردی، ۱۳۷۹ ش، ۲۰۰۰ م.[6][19]
• «یک، جلوش تا بی‌نهایت صفرها»، اثر علی شریعتی، از فارسی به کردی، چاپ: نامعلوم.[13] ۱۳۸۰ ش، ۲۰۰۱ م.[20]
• «تاریخ اردلان»، اثر ماه‌شرف‌خانم مستوره اردلان، از فارسی به کردی، ۱۳۸۱ ش، ۲۰۰۲ م.[21]
• «تاریخ سلیمانیه (شهرزور) و منطقه‌های آن»، اثر محمدامین زکی‌بیگ از کردی به فارسی، ۱۳۹۳ ش، ۲۰۱۴ م.[22]
• «روابط فرهنگی ایران و مصر»، ترجمه از عربی به فارسی، هنوز به چاپ نرسیده‌است.[2]
• «فرهنگ لغت عمید» اثر حسن عمید، ترجمه از فارسی به کردی، هنوز به چاپ نرسیده‌است.[2]

جستارهای وابسته

• هیمن
• قاضی محمد
• جمهوری مهاباد

منابع

1. مرمت مقبره الشعرای مهاباد توسط شهرداری، وبگاه شهرداری مهاباد.
2. شرفکندی, عبدالرحمان (2009) [2007]. ماجد مردوخ روحانی, ed. جێشتی مجێور [شلم‌شوربا] (به کردی). کردستان عراق: په‌خشانگای ئازادی. pp. ۵۲۱ صفحه (مصور). Check date values in: |year= / |date= mismatch (help)
3. «عبدالرحمن شرفکندی (هژار یا هه‌ژار) (درگذشتهٔ ۱۳۶۹ خورشیدی، [[کرج]])، مترجم». وبگاه مفاخر ایران‌زمین. ۵ اسفند ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۸ نوامبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۱ اکتبر ۲۰۱۴. پیوند خارجی در |ناشر= وجود دارد (کمک); تداخل پیوند خارجی و ویکی‌پیوند (کمک)
4. کوردیپیدیا: زنی بزرگ مقاوم همچون کوه، صبور همچون دل مادر (یادی از همسر هژار موکریانی، معصومه احمدی) (به کُردی)؛ بازدید در ۱۳ اسفند ۱۳۹۹.
5. نثر مستحکم عبدالرحمان شرفکندی در ترجمه قانون ابن سینا، وبگاه دفتر حفظ و نشر آثار سیدعلی خامنه‌ای.
6. محمد حسن‌پور (۳۰ بهمن ۱۳۹۱). «مروری بر زیست-جهان دو شاعر و ادیب کرد معاصر، هژار و هیمن موکریانی». دریافت‌شده در ۱۵ نوامبر ۲۰۱۹.
7. کیهان فرهنگی، مرداد ۱۳۶۷ - شمارهٔ ۵۳
8. Iranica - HAŽĀR
9. "HAŽĀR". Encyclopædia Iranica. 30 بهمن 1391. Archived from the original on 22 آوریل 2015. Retrieved ۲۲ آوریل ۲۰۱۵. Check date values in: |تاریخ= (help)
10. شرفکندی، عبدالرحمان، ماجد مردوخ روحانی؛ جێشتی مجێور (شلم‌شوربا) ویرایش سوم کردستان عراق: په‌خشانگای ئازادی، ۲۰۰۹ ۶۲۱ صفحه (مصور).
11. «عبدالرحمان شرفکندی (هژار)». شبکۀ اینترنتی آفتاب. ۲۲ شهریور ۱۳۸۵. بایگانی‌شده از اصلی در 11 اكتبر 2014. دریافت‌شده در ۱۱ اکتبر ۲۰۱۴. تاریخ وارد شده در |تاریخ بایگانی= را بررسی کنید (کمک); پیوند خارجی در |ناشر= وجود دارد (کمک)
12. حیکم زاده، فریدون (۱۳۸۸). ساوجبلاغ مکری (مهاباد) - تاریخ تحولات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی و اقتصادی مهاباد به روایت اسناد. هیوا، رهرو. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۷۹۷۰-۳۲-۷.
13. معلی، محمدعلی (۱ مرداد ۱۳۶۷). «استاد عبدالرحمن شرفکندی، مترجم و شاعر کرد». مجلهٔ فرهنگی و میان‌رشته‌ایِ کیهان فرهنگی. تهران، خیابان فردوسی، کوچهٔ شهید شاهچراغی: مؤسسهٔ کیهان (۵۳): صص ۱–۶. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ اکتبر ۲۰۱۴.
14. یاد و یادبودها: به‌یاد عبدالرحمان شرفکندی (هه‌ژار) (۱۳۰۰-۱۳۶۹)، احمد شریفی، نشریه «کلک»، فروردین ۱۳۸۰، شماره ۱۳ صفحه ۲۵۲–۲۵۵. وبگاه نورمگز.
15. کتاب «ئاڵه‌کۆک له لایه‌ن نووسه‌ر: هه‌ژار (١٩٢١-١٩٩١)» بایگانی‌شده در ۸ مارس ۲۰۱۷ توسط Wayback Machine، وبگاه وژین‌بوکس.
16. « ه‍ه‌ن‍ب‍ان‍ه ب‍وری‍ن‍ه: ف‍ره‍ن‍گ ک‍ردی-ف‍ارس‍ی»: ه‍ه‌ژار؛ وی‍راس‍ت‍ار م‍ح‍م‍دم‍اج‍د م‍ردوخ روح‍ان‍ی، وبگاه National Library of Iran.
17. «قانون در طب» ابوعلی سینا؛ ترجمه عبدالرحمن شرفکندی، وبگاه سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
18. «آث‍ارال‍ب‍لاد و اخ‍ب‍ارال‍ع‍ب‍اد» ن‍وش‍ت‍هٔ زک‍ری‍ااب‍ن‌م‍ح‍م‍داب‍ن‌م‍ح‍م‍ود ق‍زوی‍ن‍ی؛ ت‍رج‍م‍ه ع‍ب‍دال‍رح‍م‍ن ش‍رف‍ک‍ن‍دی (ه‍ژار)، وبگاه سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
19. «ق‍رآن ک‍ری‍م» ت‍رج‍م‍ه ع‍ب‍دال‍رح‍م‍ن ش‍رف‍ک‍ن‍دی (ه‍ه‌ژار)، وبگاه سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
20. «یه‌ک له په‌نای، و سیفری بێبڕانه‌وه» ن‍وس‍راووی ع‍ه‌ل‍ی ش‍ه‌ری‍ع‍ه‌ت‍ی؛ وه‌رگ‍ێران‍ی ه‍ه‌ژار، وبگاه سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
21. «م‍ی‍ژوی ئ‍ه‌رده‌لان»: لێکدانه‌وه و وه‌رگێڕان؛ م‍ام‍وس‍ت‍ا ه‍ه‌ژار، وبگاه سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
22. «تاریخ سلیمانیه (شهرزور) و منطقه‌های آن»: ترجمه به فارسی عبدالرحمن شرفکندی(هژار)، وبگاه سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.

پیوند به بیرون

در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ عبدالرحمان شرفکندی موجود است.

• ترجمهٔ «چیشتی مجیور» به فارسی
• «هَه‌نبانَه بۆرینَه»؛ فرهنگ کردی به کردی و فارسی از هژار