تفسیر تبیان
کتاب التبیان الجامع لعلوم القرآن یا التبیان فی تفسیرالقرآن تفسیری از قرآن تألیف شیخ طوسی به زبان عربی و در ۱۰ جلد است.[1] این تفسیر در قرن پنجم هجری قمری تدوین شده‌است.[2]
تفسیر تبیان نخستین تفسیر جامع شیعی است که شامل تمام مباحث و علوم قرآنی است. این تفسیر یکی از اصیل‌ترین و جامع‌ترین تفاسیر به‌شمار می‌آید، که منبع و مآخذ اصلی بسیاری از تفاسیر شیعه است.[1]
این تفسیر از سوی آیت الله حجت کوه کمری احیا گردید.
کلیات
طوسی انگیزه خود از نوشتن این تفسیر را برطرف کردن نیاز شیعیان به تفسیری جامع شامل تمامی سوره های قران بوده است. وی همچنین به دانش های مختلف ادبیات، فقه و کلام و دیدگاههای مفسران مذاهب مختلف نیز پرداخته است.[3]
روش تفسیری
این تفسیر با مایه‌های غنی روایات امامان شیعه و استفاده مناسب از مباحث عقلی ساماندهی شده‌است.[4]
طوسی روش خود در تفسیر را اینگونه توضیح داده است: الف- هدف از نزول قرآن دریافت معناهای آن بوده است. ب- در قرآن هیچی اضافه و کم نشده است و به همان صورتی که بر محمد نازل شده است در اختیار ماست. ج- برای فهم صحیح کلام خدا تفسیر قرآن ضروری و جایز است و این با تحمیل دیدگاههای شخصی از قرآن متفاوت است.[3]
شیخ طوسی همچنین برای تفسیر، آیات قرآن را به چهار دسته تقسیم کرده است: الف- آیاتی که معنا و مصداق آن بر همه آشکار است. ب- آیاتی که معنا و مصداق هایشان تنها بر خدا آشکار است. ج- آیاتی که در عین وضوح معنا، محتاج تشریح شیوه عمل اند، د- آیاتی که با وجود وضوح معنا، مصداقشان مورد اخلاف است. به اعتقاد شیخ طوسی تبن درست دسته اول از عهده مفسر خارج ، دسته دوم به بحث های بیهوده منجر می شود و دسته سوم و چهارم نیازمند تفسیر هستند.[3]
ویژگی‌ها
تفسیر تبیان به عنوان اولین و قدیمی‌ترین تفسیر شیعی محسوب می‌شود که امروزه در اختیار است. شیخ طوسی در کتاب فهرست به کتاب تبیان به عنوان کتابی بی‌نظیر اشاره کرده‌است. گفته می‌شود این کتاب از نظر روش در تفسیر با دیگر کتب مختلف است. روش شیخ طوسی در تفسیر نتیجه سال‌های متمادی کوشش‌های علمی فقیهان و متکلمان شیعی در عراق و بغداد در زمان آل بویه است. می‌توان گفت روش وی تحت تأثیر روش استادانش همانند شیخ مفید و شریف مرتضی بوده‌است. این تفسیر بر بیشتر تفاسیر بعد از خوداش همچون مجمع البیان شیخ طبرسی، فقه القرآن راوندی و نیز تفسیر المیزان علامه طباطبایی تأثیر گذاشته‌است.[5] تمامی سوره‌ها در این تقسیر به ترتیب کتاب قرآن تنظیم شده‌اند. رویکرد شیخ طوسی در کتاب تبیان یک رویکرد کلامی و تقریباً روایی است. شیخ در تبیان با توجیه به کار بردن عقل در تفسیر قرآن به نقد برخی از نظرگاه‌ها مانند نزول قرآن بر هفت حرف، تشبیه و تجسیم پرداخته‌است. این تفسیر مملو از نکته‌های فقهی، کلامی و ادبی است و بیشتر محتوایی کلامی دارد.[6]
دیدگاه دیگران
دانشمندان بسیاری تبیان را ستوده اند. طبرسی صاحب مجمع البیان به تلویح کار خود را اقتباس از تببیان می داند. ابن ادریس حلی نیز که از مخالفان نظرات شیخ طوسی است آن را خلاصه کرده که به مختصر التبیان معروف است.[3]
منابع
- مرتضی کریمی نیا. «التبیان فی تفسیرالقرآن». دانشنامه جهان اسلام. دریافت‌شده در ۱۶ دی ۱۳۸۶.
- «کتاب التبیان فی تفسیر القرآن». کتابخانه طهور. دریافت‌شده در ۱۶ دی ۱۳۸۶.
- مهدی مطیع. «التبیان فی تفسیرالقرآن». دائره المعارف بزرگ اسلامی.
- تاریخ تفسیر قرآن کریم
- مرتضی کریمی نیا، خردنامه همشهری، شیخ طوسی و منابع تفسیری وی در التبیان، ش 26
- شادی نفیسی و زهرا عمّاری اله یاری، مبانی رویکرد ادبی در تفسیر سید مرتضی و شیخ طوسی با تکیه بر "الامالی" و "التبیان"» پژوهش‌های ادبی و قرآنی، سال دوم شماره سوم پاییز 93