اعلامیه بیطرفی ارتش
بعد از بازگشت روح‌الله خمینی و به دنبال مذاکرات مهدی بازرگان و اعضای دولت موقت با ارتش، شورای فرماندهان ارتش ساعت ۱۰:۳۰ صبح روز ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ با حضور ۲۷ نفر تشکیل جلسه داد و با توجه به نافرمانی‌های سربازان و اوضاع عمومی و مذاکرات انجام شده، فرماندهان نظامی به این نتیجه رسیدند که ارتش باید اعلام بیطرفی کند؛ در این بیانیه ارتش اعلام کرد به دلیل جلوگیری از هرج و مرج و خون‌ریزی بیشتر، بیطرفی خود را در مناقشات سیاسی وقت اعلام و به یگان‌های نظامی دستور داده شد که به پادگانهای خود مراجعت نمایند.[1][2][3][4] گفته می‌شود که ارتشبد عباس قره‌باغی و ارتشبد فردوست نقش مهمی در این اعلام بیطرفی داشته‌اند.[1][5]
متن اعلامیه بیطرفی ارتش از اخبار ساعت ۱۳ و سپس ۱۴ رادیو منتشر شد.
روند صدور بیانیه بیطرفی
در صبح روز ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ به دستور و درخواست قره‌باغی ریاست ستاد بزرگ ارتش داران جلسه ای با حضور امرا و اعضای ارشد ارتش تشکیل می‌شود. قره باغی در خاطراتش میگوید که در روز قبل او در جلسه شورای امنیت ملی مطمئن بوده که مقدار زیادی اسلحه در دست مخالفین بوده و شورش‌هایی در مدرسه‌های نظامی رخ داده‌است و ارتش توان سرکوبی و دستگیری مخالفان را ندارد. همچنین سیستم اطلاعاتی درون ارتش به دلیل نفوذ انقلابیون توانایی خود را از دست داده و امکان استفاده مؤثر را ندارد.
در این جلسه بعد از بحث‌های بسیار تیمسار هوشنگ حاتم جانشین فرمانده ستاد با بیان موضوع خروج شاه و عدم بازگشت او و اعلام جمهوریت توسط آیت‌الله خمینی و قصد بختیار مبنی بر تغییر سیستم حکومت به جمهوری و با اشاره به تجربه مشابه ارتش ترکیه درخواست کرد که ارتش بیانیه بیطرفی صادر کند.[6][7]
متن بیانیه
ارتش ایران وظیفهٔ دفاع از استقلال و تمامیت کشور عزیز ایران را داشته و تاکنون در آشوب‌های داخلی سعی نموده‌است با پشتیبانی از دولت‌های قانونی این وظیفه را به نحو احسن انجام‌دهد. با توجه به تحولات اخیر کشور، شورای عالی ارتش در ساعت ۱۰:۳۰ روز ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ تشکیل و به‌اتفاق تصمیم گرفته شد که برای جلوگیری از هرج و مرج و خون‌ریزی بیشتر، بیطرفی خود را در مناقشات سیاسی فعلی اعلام و به یگان‌های نظامی دستور داده شد که به پادگانهای خود مراجعت نمایند. ارتش ایران همیشه پشتیبان ملت شریف و نجیب و میهن‌پرست ایران بوده و خواهد بود و از خواسته‌های ملت شریف ایران با تمام قدرت پشتیبانی می‌نماید.
امضاکنندگان
- ارتشبد عباس قره‌باغی (رئیس ستاد بزرگ ارتشتاران)
- ارتشبد جعفر شفقت (وزیر جنگ) پس از امضا منصرف شده و آن را خط زده‌است
- ارتشبد حسین فردوست (رئیس دفتر ویژه اطلاعات)
- سپهبد هوشنگ حاتم (جانشین رئیس ستاد بزرگ ارتشتاران)
- سپهبد ناصر مقدم (رئیس ساواک)
- سپهبد عبدالعلی نجیمی نائینی (مشاور رئیس ستاد بزرگ ارتشتاران)
- سپهبد احمدعلی محققی (فرمانده ژاندارمری کلّ کشور)
- سپهبد عبدالعلی بدره‌ای (فرمانده نیروی زمینی شاهنشاهی ایران)
- سپهبد خلبان امیرحسین ربیعی (فرمانده نیروی هوایی شاهنشاهی ایران)
- دریاسالار کمال‌الدین میرحبیب‌اللهی (فرمانده نیروی دریایی شاهنشاهی ایران)
- سپهبد عبدالمجید معصومی نائینی (معاون پارلمانی وزارت جنگ)
- سپهبد جعفر صانعی (معاون لجستیکی نیروی زمینی)
- دریاسالار اسدالله محسن‌زاده (جانشین فرمانده نیروی دریایی)
- سپهبد حسین جهانبانی (معاون پرسنلی نیروی زمینی)
- سپهبد محمد کاظمی (معاون طرح و برنامه نیروی زمینی)
- سرلشکر کبیر (دادستان ارتش)
- سپهبد خلیل بخشی‌آذر (رئیس اداره پنجم ستادبزرگ ارتشتاران)
- سپهبد علی‌محمد خواجه‌نوری (رئیس اداره سوم ستاد بزرگ ارتشتاران)
- سرلشکر پرویز امینی‌افشار (رئیس اداره دوم ستاد بزرگ ارتشتاران)
- سپهبد امیرفرهنگ خلعتبری (معاون عملیاتی نیروی زمینی)
- سرلشکر محمد فرزام (رئیس اداره هفتم ستادبزرگ ارتشتاران)
- سپهبد جلال پژمان (رئیس اداره چهارم ستادبزرگ ارتشتاران)
- سرلشکر خلبان منوچهر خسروداد (فرمانده هوانیروز شاهنشاهی ایران)
- سپهبد ناصر فیروزمند (معاون ستادبزرگ ارتشتاران)
- سپهبد موسی رحیمی لاریجانی (رئیس اداره یکم ستاد بزرگ ارتشتاران)
- سپهبد محمد رحیمی آبکناری (رئیس آجودانی ستاد بزرگ ارتشتاران)
- سپهبد رضا طباطبایی وکیلی (رئیس اداره بازرسی مالی ارتش)
- سپهبدمهدی رحیمی (رئیس شهربانی کل کشوروفرماندارنظامی تهران )درجلسه شورای عالی ارتش قبل از تشکیل جلسه شرکت نکرد و زمانی که امرای ارتش برای تشکیل جلسه وارد دفتر ارتشبد قره باغی می شدند سپهبدمهدی رحیمی به قره باغی میگوید تیمسار من رانخست وزیرفراخوانده واجازه بدهید من بروم نخست وزیری. قره باغی به وی میگوید بهتر نیست تیمسار ابتدا وضعیت شهربانی کل کشورو فرمانداری نظامی را برای من تشریح کنید. رحیمی می گوید ارتشبد قره باغی شمادر جریان هستیدکه امورمربوط به شهربانی به کلی مختل گردیده و گویا نخست وزیر خیلی عجله دارد اجازه بدهید من بروم نخست وزیری قره باغی میگوید تیمسار سپهبد رحیمی پس دستور می دهم فوری بروید نخست وزیری من وضعیت شهربانی رابه جای شما در شورای فرماندهان تشریح میکنم.
- سپهبدمهدی رحیمی درکنفرانس مطبوعاتی۲۳بهمن۱۳۵۷ که پس ازدستگیری مقامات سابق برگزارشدنظرخودراچنین بیان داشته است ارتش هیچ وقت ازملت جدانبوده ملت رادرخودش میدیده ومن هم خودم راازملت جدانمی دانم
سرنوشت امضاء کنندگان
برخی از امضاء کنندگان اعلامیه در چند روز نخست پیروزی انقلاب در سمت‌های خود باقی مانند و سپس برکنار شدند. برخی نیز سرنوشتی دیگر یافت و در دادگاه انقلاب به اعدام یا زندان محکوم شدند. معدودی نیز توانستند از ایران بیرون رفته در خارج از کشور زندگی کنند.
منوچهر خسروداد ،عبدالعلی بدره‌ای، هوشنگ حاتم، ناصر مقدم و امیرحسین ربیعی از جمله امرای اعدامی بودند و مابقی امراء مانند جلال پژمان، محمد رحیمی آبکناری پس از تحمل مدتی حبس از زندان خارج شدند.
سایر واکنش‌ها
سید روح‌الله خمینی
آیت‌الله خمینی نیز طی یک اعلان عمومی، عقب‌نشینی ارتش و عدم دخالت آنان در سیاست را اعلام کرده و بیان داشت:
ملت شجاع ایران! خواهران و برادران آگاه! تهران اکنون که به خواست خداوند متعال پیروزی نزدیک است و نیروی ارتش عقب‌نشینی و عدم دخالت خودشان را در امور سیاسی ابراز و پشتیبانی خودشان را از ملت اعلام کرده‌اند، ملت عزیز و شجاع با کمال مراقبت از اوضاع و در عین حفظ آمادگی برای دفاع احتمالی، در صورتی که نیروی ارتش به پادگانهای خود رفته‌اند، آرامش و نظم را حفظ نمایند. … این جانب به امرای ارتش اعلام میکنم که در صورت جلوگیری از تجاوز ارتش و پیوستن آنان به ملت و دولت قانونی ملی اسلامی، ما آنان را از ملت و ملت را از آنان می‌دانیم و مانند برادران با آنان رفتار می‌نماییم.
دولت موقت
نخست‌وزیر دولت موقت طی بیانیه از تیمسار قره باغی به دلیل همکاری و اعلان همبستگی ارتش تشکر کرده و این امر را پیروزی انقلاب دانست:
خوشوقتم بدین وسیله به ملت مبارز و مسلمان ایران که امروز در راه پر پیچ و خم و پرگردنه انقلاب نجات بخش خود با شنیدن اعلامیه مورخ ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ شورای عالی ارتش به پیروزی دیگری نایل شده‌است تبریک بگویم. در این تصمیم امرای ارتش با کمال قدرت اعلام بیطرفی در امور سیاسی و پشتیبانی از تمام خواسته‌های ملت کردند و تیمسار ریاست ستاد ارتش (تیمسار قره باغی) در ملاقات حضوری همکاری خود را با دولت موقت اینجانب اظهار نمود. جا دارد از کلیه آقایان، افسران و سربازان نیز تشکر کنم.
فرمانداری نظامی
به دنبال اعلان بیطرفی ارتش، سپهبد مهدی رحیمی فرماندار نظامی تهران نیز که پیش از این دستور بازداشت خمینی و بازرگان و ۱۰۰ نفر دیگر و انتقال آنها با کشتی به جزیره‌ای در خلیج فارس را صادر کرده بود، طی بیانیه‌ای به نفرات خود دستور داد تا به پادگان‌ها برگردند. او نیز همان روزهای اول اعدام شد.
منابع
- http://www.bbc.com/persian/iran/2016/06/160611_l13_shah_betrayed
- https://www.parsine.com/fa/news/271334/تیمساری-که-بیطرفی-ارتش-را-امضاء-نکرد
- کیهان 22بهمن 1357 -یکشنبه شماره 10635
- شمارهٔ یازدهم ماهنامه حافظ، مورخ بهمن 1383، تیمسار سرلشکر ناصر فربد
- فصلنامه ژرفا پژوه-زمستان 1394 و بهار 1395 - رویکرد ارتشبد عباس قره باغی در اعلام بیطرفی ارتش در 57 بهمن 22 -بهشتی سرشت
- https://www.radiofarda.com/a/fk-bakhtiar-article08/27950950.html
- https://news.gooya.com/2017/02/post-545.php
- (صحیفه امام؛ ج 6، ص 124
- نطق تلویزیونی مورخ 22بهمن 1358
- روزنامه اطلاعات مورخ 23 بهمن 1357- دوشنبه
اعترافات ژنرال نوشتهٔ ارتشبد عباس قره باغی