بیابان قره‌قوم
بیابان قره‌قوم (به معنای شن سیاه)، بیابانی است در آسیای میانه و یکی از بزرگ‌ترین کویرهای شنی جهان که حدود ۷۰ درصد از مساحت کشور ترکمنستان (۳۵۰ هزار کیلومتر مربع) را پوشانده‌است.[1]
این بیابان از دریاچۀ خوارزم در شمال تا کوهستان‌های کپه‌داغ در جنوب، و از رودخانهٔ آمودریا در شمال شرق تا دریای کاسپین در باختر گسترش پیدا کرده‌است.[1]
این بیابان نواحی غربی، مرکزی و شمالی ترکمنستان را دربرگرفته، و ادامهٔ آن به قزاقستان هم کشیده شده‌است.[2]
قره‌قوم با میانگین ۶٫۵ نفر در هر کیلومتر مربع سرزمینی کم‌جمعیت است و بارندگی در آن هم بسیار کم است به صورتی که در برخی مناطق آن هر ده سال یک بار مقداری بارش دیده می‌شود.
کانال بزرگ قره‌قوم به طول تقریبی ۸۰۰ کیلوتر از این بیابان عبور می‌کند. واحه‌های مرو و تجن از مناطق بسیار مهم کشت پنبه در امتداد این کانال در بیابان قره‌قوم هستند و راه‌آهن سراسری خزر نیز از این بیابان عبور می‌کند. قره‌قوم دارای منابع غنی نفت و گاز طبیعی است. حفرۀ آتشینی به نام دروازۀ جهنم از مکان‌های دورافتاده ولی دیدنی در قره‌قوم است.
در صحرای مرکزی قره‌قوم ترکمنستان میدان گازی عظیم «زامکی داروین» قرار دارد که گاز آن در اعماق حدود ۱٬۲۰۰ الی ۱٬۳۰۰ متری قابل دسترسی است ولی هرچه به طرف شرق برویم-به سمت دشت مرغاب-این ذخایر در اعماق حدود ۷٬۰۰۰ الی ۸٬۰۰۰ متری قرار دارند.[3]
رودخانهٔ تجن که از به هم پیوستن دو رودخانهٔ هریرود و کشف‌رود در محل پل خاتون در مرزهای ایران و ترکمنستان به وجود می‌آید، از دیگر رودخانه‌های مهم ترکمنستان است که حدود ۱۲۵ کیلومتر از مرزهای ایران و ترکمنستان را تشکیل می‌دهد و سپس به طول ۹۰ کیلومتر در خاک ترکمنستان جریان می‌یابد و سرانجام در ریگزارهای قره‌قوم فرو می‌رود.[2]
دشت درگز در شمالی‌ترین بخش استان خراسان رضوی ایران واقع شده و از نظر تقسیمات آب‌شناختی، جزو زیرحوزه‌های کویر قره‌قوم به‌شمار می‌آید. سالانه مقادیر زیادی آب به صورت سطحی و زیرزمینی از این منطقه خارج و به کشور ترکمنستان می‌ریزد.[4]
کانال قره‌قوم
برای بهبود وضعیت جغرافیایی ترکمنستان که بیش از دوسوم مساحت آن را صحرای بزرگ قره‌قوم پوشانده‌است در سال ۱۳۳۵خ/۱۹۵۶م کانالی به نام کانال قره‌قوم در این بیابان ایجاد شد.
این کانال به طول ۱٬۳۴۰ کیلومتر و عرض ۱۲۰ متر حجم عظیمی آب را از آمودریا در مرز شرقی ترکمنستان به دریای خزر در مرز غربی آن منتقل کرده بر سر راه خود حدود یک میلیون هکتار زمین را آبیاری می‌نماید. این کانال در واقع ستون فقرات اقتصاد کشاورزی ترکمنستان است و افزون‌بر آن به کار حمل و نقل بار به وسیله کشتی و تولید برق نیز می‌آید.[5]
با احداث این کانال بخش‌های گسترده‌ای از بیابان‌های ترکمنستان آبیاری و به زیرکشت پنبه رفت و گروهی از عشایر دام‌پرور ترکمن در حاشیهٔ آن اسکان داده شدند.[2]
در سال ۲۰۰۰ دولت ترکمنستان با هدف جمع‌آوری و انبار آب‌های روخانه‌های منطقه، اقدام به تأسیس دریاچه‌ای نیز در صحرای قراقوم نمود.
منابع
- دانشنامه بریتانیکا: قره‌قوم. بازدید: ژوئیۀ ۲۰۱۲.
- دائرةالمعارف بزرگ اسلامی: مدخل: ترکمنستان.
- انصاری راد، کتایون: سیاست ترکمنستان در حوزۀ نفت و گاز دریای خزر. در: نشریه: «مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز» پاییز ۱۳۸۰ - شماره ۳۵. ص۱۹۸.
- ولایتی، سعدالله: درباره منابع آب زیرزمینی دشت درگز. در: نشریه: «تحقیقات جغرافیایی» زمستان ۱۳۷۰ - شماره ۲۳. ص۹۶.
- اقتصاد ترکمنستان. در: نشریه: «مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز» پاییز ۱۳۷۳ - شماره ۷. ص۱۷۹.