سقوط شاهنشاهی ساسانی
دوران ساسانی یکی از مهم‌ترین و تاثیرگذارترین بخش‌های تاریخ ایران است. در این دوران، چهارمین شاهنشاهی بزرگ ایرانی سر برآورد که از نظر شکوه و قدرت تنه به تنه پیشینیانش می‌زد. درحالی که این شاهنشاهی برای سده‌های متوالی با نیروهای کوچ‌رو در مرزهای شرقی و امپراتوری روم در مرزهای غربی درگیر بود، در نهایت این عرب‌های مسلمان بودند که پایان آن را رقم زدند؛ گرچه جنگ‌های طولانی با روم خاوری در تضعیف ساسانیان نقش پررنگی ایفا کرد. این نوشتار به دلایل سقوط امپراتوری ساسانی می‌پردازد.[1][2][3]
جنگ‌های طولانی در شرق و غرب
در سال ۶۰۲ میلادی و پس از ترور امپراتور موریس، خسرو پرویز شاهنشاه ایران به روم شرقی اعلان جنگ داد. درحالی که سپاه ایران در ابتدا به طرز شگفت‌آور و خردکننده‌ای در خاک بیزانس پیشروی می‌کرد، به ناگهان با ظهور هراکلیوس این نبردها حالت فرسایشی به خود گرفت. پس از آن دامنه جنگ بسیار از ایران و روم فراتر رفت و پای سایر دولت‌های جهان، مانند چین، گوگ‌ترک‌های غربی، گوگ‌ترک‌های شرقی، آوارها و خزرها را که هر کدام اهداف جداگانه‌ای را دنبال می‌کردند، به این جنگ باز شد. در نهایت، خسرو پرویز که راضی به پذیرش صلح نبود، توسط پسرش ترور شد و این جنگ با برقراری مرزهای پیش از جنگ میان ایران و روم به پایان رسید.
طاعون شیرویه
اندکی پس از برتخت نشینی شیرویه که با نام کواد دوم تاج‌گذاری کرد، مناطق غربی ایران دچار طاعون بزرگی شدند که به نام طاعون شیرویه معروف است. طغیان دجله و فرات نیز مزید برعلت شد و کار را برای ساسانیان بدتر کرد. گفته شده که نیمی از جمعیت میانرودان در جریان این طاعون جان خود را از دست دادند که بنا به برخی روایت‌ها، خود شاهنشاه جوان نیز در میان قربانیان بوده‌است.
مشکلات داخلی
جامعه ساسانی به چهاربخش تقسیم شده بود: روحانیان، جنگاوران، دبیران و مردم عامه. گروه چهارم همچنین بار مالیات‌ها را به دوش می‌کشید.
با توجه به موقعیت ویژه جغرافیایی شاهنشاهی ساسانی، آنان بر تجارت جهانی کنترل داشتند. به همین دلیل، معمولا به جز در موارد اضطراری، مالیات‌ها به صورت منظم جمع‌آوری نمی‌شد. شاهنشاهان ساسانی برای آسان‌تر کردن پرداخت مالیات‌ها توسط مردم، آنان را به تاخیر می‌انداختند. در برخی موارد مانند به تخت نشینی بهرام گور، همه مالیات‌هایی که سال‌های طولانی به تاخیر افتاده بود، بخشیده می‌شد و از مردم گرفته نمی‌شد. اما طولانی شدن جنگ با روم این رویه را برهم زد. مالیات‌ها به طرز نجومی بالا رفت و این مسئله در کنار افزایش دهگان‌ها باعث فشار برروی گروه چهارم جامعه ساسانی شد.
مسئله دیگری که به ضعف ساسانیان کمک کرد، بی ثباتی دولت مرکزی بود. در جریان جنگ داخلی ساسانیان در سال‌های ۶۲۸ تا ۶۳۲، در مدت نزدیک به چهار سال، چهارده نفر بر تخت نشستند که این مسئله مشروعیت و اعتبار دودمان ساسانی را از بین برد. بیشتر از مردم عادی، قدرت تاج و تخت در میان سرداران زیر سوال رفته بود؛ بهرام چوبین، ویستهم، شهروراز از مهم‌ترین کسانی بودند که در سال‌های پایانی شاهنشاهی ساسانی بر روی تخت پادشاهی نشستند.[4]
تحلیل رفتن سپاه ایران
در جریان جنگ‌های طولانی داخلی و خارجی، سپاه ساسانی تحلیل رفت. یزدگرد سوم در زمان به تخت نشستن احتمالا بیشتر از هشت سال نداشت و نمی‌توانست از پس بازسازی سپاه برآید. اصلاحات خسرو انوشیروان که باعث حذف شاهزادگان محلی دودمان‌هایی نظیر کارن و سورن از پهنه قدرت شده بود، به طور غیرمستقیم سرداران سپاه ساسانی را جایگزین آنان کرد. این مسئله باعث شد تا سرداران - برخلاف شاهزادگان - در قلمروی خود تا درصد زیادی مستقل باشند و شاه کنترلی در سرزمین‌های آنان نداشته باشد؛ بدین ترتیب دولت مرکزی نمی‌توانست در مواقع اضطراری از دودمان‌های اشرافی برای بازسازی سپاه خود کمک گیرد.[5][6]
حمله مسلمانان به ایران
در نهایت با حمله مسلمانان به مرزهای ایران، شاهنشاهی ساسانی پس از بیشتر یک چهار سده فرمانروایی بر فلات ایران، سرنگون شد.
جستارهای وابسته
منابع
- (Shapur Shahbazi 2005)
- Norman A. Stillman The Jews of Arab Lands pp 22 Jewish Publication Society, 1979 شابک ۰۸۲۷۶۱۱۵۵۲
- International Congress of Byzantine Studies Proceedings of the 21st International Congress of Byzantine Studies, London, 21–26 August 2006, Volumes 1–3 pp 29. Ashgate Pub Co, 30 sep. 2006 شابک ۰۷۵۴۶۵۷۴۰X
- Khodadad Rezakhani, "Arab Conquests and Sasanian Iran" page 34 "History Today" April 2017
- Parvaneh Pourshariati, Decline and Fall of the Sasanian Empire, (I.B.Tauris, 2009), 3.
- Parvaneh Pourshariati, Decline and Fall of the Sasanian Empire: The Sasanian-Parthian Confederacy and the Arab Conquest of Iran, I.B. Tauris, 2008.
Christensen, Peter (1993). The Decline of Iranshahr: Irrigation and Environments in the History of the Middle East, 500 B.C. to A.D. 1500. Museum Tusculanum Press. pp. 1–351. ISBN 9788772892597.