عبدالغفار نجم‌الدوله

میرزا عبدالغفار اصفهانی (۱۲۵۹-۱۳۲۶ ه. ق.) ملقب به نجم‌الدوله، از منجمان مشهور زمان خود و معلم ریاضی مدرسه دارالفنون بود. وی در روزگار خود در حساب و هندسه و نجوم و نقشه‌برداری سرآمد بود. پدر او ملا علی مهندس اصفهانی (یا ملا علی محمد اصفهانی) ملقب به غیاث الدین جمشید ثانی بود. ميرزاعبدالغفار مورد توجه ناصرالدین‌شاه بود و از او در سال ۱۲۹۰ق لقب نجم‌الملک و در سال ۱۳۱۳ق لقب نجم‌الدوله را دريافت كرد.

با عبدالغفار تبریزی اشتباه نشود.

فعالیت‌های علمی
نقشه تهران اثر نجم‌الملک

تدوین گاه‌شماری هجری خورشیدی

وی نخستین بار گاه‌شماری هجری خورشیدی را با توجه به گاه‌شماری جلالی استخراج کرد. گاه‌شماری جلالی بدستور ملکشاه سلجوقی، براساس گاه‌شماری یزدگردی با تطبیق دقیق آغاز سال با اعتدال ربیعی شکل گرفت. مبدأ آن روز ۱۰ رمضان ۴۷۱ هجری قمری، برابر با اول نوروز سال نخستین جلالی بود و طول ماه‌های آن مانند گاه‌شماری یزدگردی و اسامی آن‌ها فارسی بوده‌است.[1]

نجم‌الدوله برای اولین بار عبارت ۱۲۶۴ هجری خورشیدی را در حاشیه تقویم سال ۸۰۷ جلالی مطابق ۳-۱۳۰۲ هجری قمری ذکر کرد و از آن تاریخ به بعد، گاه‌شماری را در ایران رایج کرد که برای اولین بار اساس آن خورشیدی و مبداء آن هجرت پیامبر اسلام از مکّه به مدینه باشد. ماههای آن براساس اسامی عربی برج‌های دوازده‌گانه فلکی (حمل، ثور، جوزا... حوت) و طول آن‌ها برمبنای توقف نسبی خورشید در بروج مذکور ۲۹ تا ۳۲روزه بود. گاه‌شماری که او نوشت، به گاه‌شماری هجری خورشیدی بُرجی معروف است. این گاه‌شمار در دوره دوم مجلس شورای ملی ایران در ۲۱ صفر ۱۳۲۹ مطابق ۲ اسفند (حوت) ۱۲۸۹، به عنوان مقیاس رسمی زمان محاسبات مالی کشور پذیرفته شد.[2][3] دست‌کم تا ربع قرن پیش از آن، تقویمهایی بر اساس گاه‌شماری هجری خورشیدی در ایران استخراج و چاپ می‌شد. ۱۵ سال بعد در پنجمین دوره مجلس شورای ملی قانون گاه‌شماری هجری خورشیدی به تصویب رسید.[4]

ماه‌های گاه‌شماری هجری خورشیدی برجی، بین ۲۹ تا ۳۲روزه و طول ماه‌ها در هرسال بستگی به توقف سالانه خورشید در هر برج متفاوت بوده‌است. طول ماه‌ها: حمل (۳۰ یا ۳۱روزه)، ثور (۳۱ یا ۳۲روزه)، جوزا (۳۱ یا ۳۲روزه)، سرطان (۳۱ یا ۳۲روزه)، اسد (۳۱ یا ۳۲روزه)، سنبله (۳۰ یا ۳۱روزه)، میزان (۳۰ یا ۳۱روزه)، عقرب (۲۹ یا ۳۰روزه)، قوس (۲۹ یا ۳۰روزه)، جدی (۲۹ یا ۳۰روزه)، دلو (۲۹ یا ۳۰روزه)، حوت (۲۹ یا ۳۰روزه).[5]

به پیشنهاد وی برای رصد گذر زهره سال ۱۲۵۳ خورشیدی (۱۸۷۴ میلادی)، دو گروه از منجمان آلمانی با تلسکوپ‌های خود برای رصد گذر زهره به ایران آمدند. یک گروه راهی اصفهان شدند و یک گروه در طهران روی بام کلاه فرنگی باغ سپهسالار زهره را رصد کردند که نجم‌الدوله به همراه پدرش و اعتضادالسلطنه (وزیر معارف ناصرالدین شاه و رئیس دارالفنون)، از معدود کسانی است که در آن سال در تهران گذر زهره را رصد کرد.[6]

ترجمۀ اولین کتاب درسی فلسفۀ جدید

اولین و تنها کتابی که به قصد آموزش فلسفۀ جدید در دورۀ قاجار تهیه شده کتابی است که نجم‌الدوله با عنوان دورۀ اصول حکمت فلسفه ترجمه کرده‌است. او این کتاب را بنا به‌خواست میرزا علیقلی‌خان مخبرالدوله، وزیر علوم، در سال 1308ق از فرانسه به فارسی ترجمه‌ كرده‌است. این ترجمه بهصورت خطی باقی مانده است.[7]

سرشماری جمعیت پایتخت

اولین سرشماری جمعیت در ایران به فرمان ناصرالدين‌شاه و به‌قصد تعیین شمار جمعیت ساکنان دارالخلافه (تهران) در سال ۱۲۸۴ق به نجم‌الدوله سپرده شد. او اين مأموریت را در مدتی كم‌تر از دوماه و با دستیاری شاگردان ممتازش در مدرسۀ دارالفنون به‌انجام رساند و نتيجۀ آن را در رساله‌ای باعنوان تشخيص نفوس دارالخلافه گردآورد.[8]

چهارمین نقشه دارالخلافه تهران که اولین نقشه دقیق تهران بعد از گسترش به باروی ناصری بود، به همت او کشیده شد.

جمع‌آوری نسخه‌های خطی

عبدالغفار نجم الدوله در تلاش برای حفظ میراث گذشتگان و نسخه‌های خطی، کتابی را تحت عنوان مجموعه علوم ایرانی در سال ۱۳۲۳ق منتشر می‌کند که شامل چهار نسخه خطی دربارهٔ کشاورزی است. وی می نویسد:

این مجموعه را محض خدمت بملت و انتشار معارف ایرانی در امور فلاحت درصدد جمع‌آوری و تصحیح برآمد بقدر وسع، چراکه این نسخه‌ها منحصربفرد بود و تعدد نداشت تا از روی مقابله تصحیح و تکمیل شود و بعضی لغات آن را شرح نمود و چنانچه نظر به بعضی نواقص، دیگر این صدد برنمی‌آمد، شاید به کلی از میان می‌رفت.

این مجموعه، در کتابخانه مجلس موجود است.

آثار

ازجمله آثار او می‌توان به موارد زیر اشاره کرد[9]:

  • اصول هندسه: سال نشر (۱۸۷۵-۱۲۹۲)
  • اصول مثلثات: سال نشر (۱۸۷۵-۱۲۹۲)
  • بدایةالجبر: سال نشر (۱۹۰۱-۱۳۱۹)
  • کفایت الحساب (اصول حساب): سال نشر (۱۸۷۴-۱۲۹۱)
  • بدایةالحساب (حساب مقدماتی): سال نشر (۱۸۷۵-۱۲۹۲)
  • واسط الحساب (حساب متوسطه): سال نشر (۱۹۰۰-۱۳۱۸)
  • نهایت الحساب (حساب پیشرفته)
  • تحویل تاریخ هجری و مسیحی از ابتدای هجرت تا هزار و چهارصد سال.
  • تشخیص نفوس دارالخلافه تهران: سال نگارش (۱۸۶۹-۱۲۸۶)
  • اصول علمی جغرافیا: سال نشر (۱۸۸۰-۱۲۹۸)
  • اطلس تازه جغرافیا: سال نشر (۱۸۹۰-۱۳۰۸)
  • دورۀ اصول حکمت فلسفه (ترجمه، ۱۳۰۸ق)
  • بدایةالنجوم: سال نشر (۱۹۰۱-۱۳۱۹)
  • کفایت الجغرافیا (اصول جغرافیا)

پانویس و منابع
  1. تقویم جلالی مرکز تقویم
  2. تقویم هجری خورشیدی بایگانی‌شده در ۳۰ ژوئن ۲۰۱۱ توسط Wayback Machine - مرکز تقویم
  3. همه‌چیز در مورد تقویم هجری خورشیدی خبر آنلاین
  4. گاه‌شماری در ایران از قرن نهم هجری قمری تاکنون مرکز تقویم
  5. تقویم، تقویم هجری خورشیدی برجی هفت آسمان «دانشنامه ستاره شناسی»
  6. رصد ناصرالدین شاهی: گزارشی از گذر زهره در سال ۱۲۵۳ در ایران وبگاه عصرایران
  7. رنجبر, رضا (2017-07-23). "نجم‌الدوله و اولین کتاب درسی فلسفۀ جدید در ایران". تاریخ علم. 15 (1): 37–48. doi:10.22059/jihs.2019.286082.371503. ISSN 1735-0573.
  8. نجم‌الدوله، عبدالغفار. (۱۳۸۴). سه رساله. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
  9. Ekhtiar, 1994, p. 314
  • Ekhtiar, Maryam, 1994, "The Dar al-Funun: Educational reform and cultural development in Qajar Iran", Ph.D Dissertation, New York University, USA.

پیوند به بیرون
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.