مدرسه جده بزرگ
مدرسه جده بزرگ مربوط به دوره صفوی است و در اصفهان، متری نقش جهان، بازار بزرگ، بازار قهوه کاشیها واقع شده و این اثر در تاریخ ۱ دی ۱۳۴۸ با شمارهٔ ثبت ۸۹۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.[1]
| مدرسه جده بزرگ | |
|---|---|
| نام | مدرسه جده بزرگ |
| کشور | ایران |
| استان | اصفهان |
| شهرستان | اصفهان |
| اطلاعات اثر | |
| کاربری | مدرسه |
| دیرینگی | دوره صفوی |
| دورهٔ ساخت اثر | دوره صفوی |
| اطلاعات ثبتی | |
| شمارهٔ ثبت | ۸۹۲ |
| تاریخ ثبت ملی | ۱ دی ۱۳۴۸ |
مدرسه دیگری به نام مدرسه جده کوچک نیز وجود دارد.
پیشینه
این مدرسه در سال ۱۰۵۸ قمری به دستور حوری نام خانم، جدۀ کوچک شاه عباس دوم (سل ۱۰۵۲-۱۰۷۷ق/۱۶۴۲-۱۶۶۶م) ساخته شده‌است. صفت بزرگ در نام مدرسه بیانگر وسعت بیشتر آن نسبت به مدرسه‌ای به همین نام (جدۀ کوچک)، اما با وسعتی کمتر در بازار اصفهان است.[2]
معماری
مدرسۀ جدۀ بزرگ در زمینی مستطیل شکل بـه ابعاد ۳۲×۴۰ متر با مصالح آجر، در دو طبقه ساخته شده است؛ عناصر و اجزاء ساختمانی و فضاهایی که روی دو محور عمود بر هم قرار گرفته‌اند، در اشکالی چون ایوان، حجره‌هایی در دو طبقه، هشتی، دالان، پیش طاق، چاه خانه، وضوخانه و حیاط برپا شده‌است. نقشۀ بنا به صورت ۴ ایوانی، با حجره‌هایی در طرفین هریک از ایوان‌ها، پیرامون یک حیاط مرکزی به شکل هشت گوش نامنظم (نگینی) است.[3]
کلیۀ فضاهای اصلی مدرسه گرداگرد حیاطی به شکل هشت گوش نامنظم (نگینی)، هـر ضلع شمـالی-جنوبـی ۳۴ متر، غربی-شرقـی ۲۳ متر، و ۴ ضلع واقع در گوشه‌ها هـر یک بـه‌اندازۀ ۳ متر ترتیب یافته‌اند. کف حیاط سنگ فرش است و به نظر می‌رسد که از زمان ساخت تاکنون تغییری اساسی نیافته‌است. این حیاط که همۀ ساخت و سازهای داخل بنا به نحوی به آن پیوند می‌خورد، از نظر کاربری با تقسیم مسیرها، ارتباط میان فضاهای اصلی بنا را میسر می‌سازد. نکتۀ قابل توجه در طراحی این مدرسه عبور دادن شعبۀ نهری از حیاط آن بوده‌است، بدین ترتیب که این نهر از زیر حجرۀ منتها الیه جنوب شرقی در ضلع جنوبی وارد آبراهه‌ای سنگی در حیاط مدرسه می‌شده، و پس از عبور از روی خط مرکزی محور غـربی-شرقـی، روبـه روی ایـوان شـرقی با یک تغییر مسیر به سمت جنوب، از زیر حجرۀ منتها الیه ضلع جنوب غربی به خارج از بنا هدایت، و ادامۀ مسیر می‌داده است. در حال حاضر این نهر پر شده، و به صورت باغچه‌ای با گل و گیاه درآمده‌است. این دگرگونی به حدی است که بدون سابقۀ ذهنی نمی‌توان وضع پیشین این باغچه‌ها را تصور کرد.[4]
ایوان شمالی به عمق ۲/۵ متر است و در پشت آن اتاق بزرگی به‌اندازۀ ۴×۷ متر که به عنوان مدرسۀ زمستانی استفاده می‌شده است ، قرار دارد. در هر دو سوی ایوان یک پلکان برپا ست که دسترسی به طبقۀ بالا را میسر می‌سازد و نیز مانع اتصال مستقیم ایوان به حجره‌ها ست.ایوان جنوبی با شمالی متقارن ، و از نظر ساختار و کاربری مطابق با آن است. ایوان غربی ، با دهانه‌ای به پهنای ۶/۵ متر و عمق ۲/۵ متر ، از طریق دهانه‌ای که در مرکز آن گشوده شده ، به فضای هشتی و مجموعۀ ورودی متصل می‌شود ؛ کاربری آن با توجه به پیوندش با مجموعۀ ورودی به یک فضای عبوری ـ ارتباطی بدل شده‌است. ایوان شرقی ، ۶/۵ متر پهنا و ۵/ ۹ متر عمق دارد. در میان ضلع جنوبی آن محرابی تعبیه شده‌است. با توجه به این محراب و اندازه‌های ایوان ، کاربری آن به عنوان نمازخانۀ مدرسه روشن است.[5]
این مدرسه ۳۳ حجره در طبقۀ همکف و ۳۶ حجره در طبقۀ اول دارد. هر حجرۀ طبقۀ همکف شامل یک ایوانچۀ ورودی ، اتاق اصلی و پستو ست. حجره‌های واقع در گوشه‌ها و تمامی حجره‌های طبقۀ بالا فاقد پستو هستند.[6] مجموعه ورودی در میانۀ ضلع غربی ساختمان و عمود بر محور بازار که جهت آن شمالی-جنوبی است، قرار دارد و شامل پیش طاق، درگاه، هشتی، دالان و ایوان است. حریم پیش طاق ورودی با تفاوت مصالح به کار رفته -ازارۀ سنگی- از سطوح حجره‌های مجاور در بازار متمایز است. مسیر ورود به ترتیب از پیش طاق که در دو سوی آن دو سکوی سنگی قرار دارد، درگاه، دالان، هشتی و ایوان است که دسترسی مستقیم به حیاط و محیط داخلی مدرسه را میسر می‌سازد. میان محور پیش طاق ورودی و محور مدرسه‌اندکی اختلاف وجود دارد، با طراحی یک هشتی و تغییر استادانۀ مسیر، این تفاوت به سادگی برطرف شده‌است. هشتی افزون بر کاربری اصلی، به عنوان یک فضای تقسیم‌کننده، بر شکوه مسیر ورود نیز افزوده است.[7]
در منتها الیه جنوب شرقی ضلع شرقی پس از یک ایوانچه و یک دالان فضای وضوخانه و بخشهای وابسته به آن قرار داشته‌است که در نوسازی سالهای اخیر به‌طور کامل تخریب شده، و وضوخانه و آبریزگاه نوسازی جایگزین آن شده‌است.[8]
نمازخانه
در پشت ایوان بزرگ‌ترین فضای معماری مدرسه، نمازخانه قرار دارد و در میانۀ بدنۀ جنوبی آن محراب تعبیه شده‌است و پوشش آن به صورت طاق و چشمه است. تنها تزیین ایوان کاشی کاری پشت بغل‌های دو سوی آن است که با توجه به کتیبۀ آن: «گشت تعمیر این خجسته بنا ۱۳۴۴» حکایت از تعمیر آن در چند دهۀ اخیر دارد.[9]
مدرسه از ۴ سو به بافت شهری پیوسته است و فقط در جبهۀ غربی، پیش طاق ورودی آن در کنار منبر با نمایی طراحی شده و تزیینی است. پیش طاق ورودی شامل یک طاق جناغی در قابی مستطیل شکل عمودی، با تزیینات کاشی هفت رنگ است. این کاشیها با نقوش اسلیمی و ختایی، و در رنگهای زرد، سبز و آبی فیروزه‌ای بر زمینۀ آبی لاجوردی آراسته شده‌اند. درست بالای درگاه ورودی، کتیبۀ بنیاد بنا از کاشی به خط ثلث به رنگ سفید بر زمینۀ لاجوردی با رقم محمدرضا امامی و تاریخ ۱۰۵۸ق قرار دارد که در آن از جدۀ شاه عباس دوم صفوی به عنوان بانی مدرسه و وقف آن بر طلبۀ مذهب اثنا عشریه، نام برده شده‌است.[10] ۳ کتیبه نیز به خط کوفی بنایی با نامهای «الله» ، «محمد» و «مبارک باد» به شیوۀ کاشی کاری معرق اجرا شده‌است.[11] این مدرسه در تاریخ ۱/۱۰/ ۱۳۴۸ش به شمارۀ ۸۹۲ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌است.[12]
جستارهای وابسته
منابع
- «دانشنامهٔ تاریخ معماری و شهرسازی ایران‌شهر». وزارت راه و شهرسازی. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۶ اکتبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۱۰ اکتبر ۲۰۱۹.
- جابری انصاری، تاریخ اصفهان، ص۱۴۰؛ هنرفر، گنجینۀ آثار تاریخی اصفهان، ص۵۵۳؛ جاوری، بررسی مدارس موجود دورۀ صفوی اصفهان، ص۴۶، همو، مدارس صفوی اصفهان، ص۵۹؛ جعفریان، میراث اسلامی ایران، ج۳، ص۱۱۳.
- جاوری، بررسی مدارس موجود دورۀ صفوی اصفهان، ص۴۶.
- جاوری، بررسی مدارس موجود دورۀ صفوی اصفهان، ص۴۷.
- جاوری، بررسی مدارس موجود دورۀ صفوی اصفهان، صص ۴۷-۴۸؛ انصاری، تاریخ اصفهان، ص۱۴۰.
- جاوری، بررسی مدارس موجود دورۀ صفوی اصفهان، صص۴۸، ۵۰.
- جاوری، بررسی مدارس موجود دورۀ صفوی اصفهان، صص۴۸-۴۹.
- جاوری، بررسی مدارس موجود دورۀ صفوی اصفهان، ص۴۹.
- هنرفر، گنجینۀ آثار تاریخی اصفهان، ص۵۵۴؛ جاوری، بررسی مدارس موجود دورۀ صفوی اصفهان، ص۵۲.
- هنرفر، گنجینۀ آثار تاریخی اصفهان، ص۵۵۳.
- جاوری، بررسی مدارس موجود دورۀ صفوی اصفهان، ص۵۴.
- پازوکی، آثار ثبت شدۀ ایران در فهرست آثار ملی، ص۷۲.
- پازوکی، ناصر و عبدالکریم شادمهر، آثار ثبت شدۀ ایران در فهرست آثار ملی، تهران، ۱۳۸۴ش.
- جابری انصاری، حسن، تاریخ اصفهان، به کوشش جمشید مظاهری، اصفهان، ۱۳۷۸ش.
- جاوری، محسن، بررسی مدارس موجود دورۀ صفوی اصفهان، پایان نامۀ کارشناسی ارشد دانشگاه تهران، ۱۳۷۶ش.
- همو، «مدارس صفوی اصفهان »، رواق، تهران، ۱۳۷۸ش، شم ۳؛ میراث اسلامی ایران، به کوشش رسول جعفریان، قم، ۱۳۷۵ش.
- هنرفر، لطف الله، گنجینۀ آثار تاریخی اصفهان، اصفهان، ۱۳۴۴ش.
- دانشنامه بزرگ اسلامی
- دانشنامه جهان اسلام