موسیقی ۲۴ مقوم شوشتر
موسیقی ۲۴ مقوم شوشتر از موسیقی‌های نواحی ایران شامل مقامات آوازی و رنگ‌ها و ترانه‌ها، موسیقی شادی (آیین‌های عروسی و مولودی خوانی و…)، موسیقی اندوه (تعزیه، سوگ و مویه گری)، موسیقی مذهبی (نوحه‌ها، مراثی و…)، موسیقی کار و موسیقی درمانی است. نغمه‌ها (گوشه‌ها یا مقوم‌ها) در موسیقی شوشتری با نام ۲۴ مقوم شوشتری مصطلح شده و به همین نام در فهرست میراث معنوی سازمان میراث فرهنگی ثبت شده‌است.[1][2] فراتر از آواز شوشتری (یا گوشه شوشتری در دستگاه همایون)، موسیقی شوشتر عموماً در دستگاه شور یا در مایه دشتی، دستگاه ردیف سنتی خوانده می‌شود.[3][4] مقوم به معنای نغمه یا گوشه است و با مقام متفاوت است.[5]
سازها
تار، نی‌جفته، تنبک، دف، داره (دایره)، سرنای کوچک و دهل از مرسوم‌ترین سازهای مورد استفاده در موسیقی ۲۴ مقوم شوشتر هستند.[6]
هنرمندان شاخص
خوانندگان و نوازندگان سرشناسی موسیقی مقامی شوشتر یا آواز شوشتری یا نغمه‌های شوشتری را خوانده یا نواخته‌اند. محمدرضا شجریان،[7] حسین علیزاده،[8] همایون شجریان،[9] عبدالمحمد برجسته،[10] حسن کسایی[11] و عالیم قاسیموف[12] (از خوانندگان جمهوری آذربایجان) از مشهورترین هنرمندانی هستند که موسیقی مقامی شوشتر یا آواز شوشتری یا نغمه‌های شوشتری را اجرا کردهاند.
ثبت ملی
موسیقی مقامی شوشتری با نام ۲۴ مقوم شوشتری مصطلح و در فهرست میراث معنوی سازمان میراث فرهنگی ثبت شده‌است. از جمله ردیف آوازی موسیقی ۲۴ مقوم شوشتر با شماره ثبت ۸۶۶، تصنیف‌ها و رنگ‌های ۲۴ مقوم شوشتر با شماره ثبت ۸۶۷، مولودی‌خوانی ۲۴ مقوم شوشتر باشماره ثبت ۸۶۸، ذکر خوانی و نوحه‌خوانی ۲۴ مقوم شوشتر با شماره ثبت ۸۶۹، موسیقی درمانی ۲۴ مقوم شوشتر با شماره ثبت ۸۷۰، موسیقی کار ۲۴ مقوم شوشتر با شماره ثبت ۸۷۱، لالایی‌های ۲۴ مقوم شوشتر با شماره ثبت ۸۷۲ و اذان ۲۴ مقوم شوشتر با شماره ثبت ۸۷۳ ثبت شده‌اند. این ثبت ملی طی جشنی ملی گرامی داشته شد.[13][14]
ماجرای ثبت اشتباه به نام شهری دیگر
در تابستان سال ۱۳۹۱ پنجمین همایش بررسی میراث معنوی کشور توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور در هتل گاجره دیزین برگزار شد. در پی این جلسه خبری مبنی بر ثبت موسیقی ۲۴ مقوم دزفول با شماره ثبت ۷۰۷ منتشر شد. [15]
ثبت موسیقی ۲۴ مقوم به نام دزفول باعث اعتراض هنرمندان جنوب ایران، نمایندهٔ شوشتر در مجلس و همچنین طرح شکایت فعالان موسیقی شوشتر در قوه قضاییه شد.[16][17][18] در پی این اعتراض‌ها، سازمان میراث فرهنگی کشور در نشست خود در سمنان (دی ۱۳۹۱) به بررسی دوباره پرداخت و اعلام کرد موسیقی ۲۴ مقوم متعلق به شهر شوشتر است و حتی نام مقوم‌ها، نام برخی محله‌های شوشتر می‌باشد. ثبت موسیقی شهری به نام شهر دیگر اتفاقی نادر در سازمان میراث فرهنگی بوده‌است.[19][20][21] فردی که مسئول تهیهٔ پرونده بوده با حضور در منزل اساتید موسیقی شوشتر به جمع‌آوری اسنادی در خصوص بیست و چهار مقوم این شهر تاریخی اقدام کرده ولی در نهایت این اسناد و مدارک را به نام موسیقی دزفول ارایه داده بود.[22] خبرگزاری سازمان میراث فرهنگی علت این ثبت اشتباه را بی دقتی کارشناسان ادارهٔ ثبت ملی آثار عنوان کرده‌است.[23] و این پرونده در نهایت با نام موسیقی ۲۴ مقوم شوشتر ثبت ملی شد (شماره ثبت ۸۶۶ تا ۸۷۳).[24] این اشتباه باعث انتقاداتی به آتوسا مؤمنی مدیر کل وقت ثبت آثار ملی هنگام انتصاب به عنوان معاونت سازمان میراث فرهنی گردید.[25]
دیدگاه‌ها
محمدرضا لطفی می‌گوید: «مایه شوشتری به لحاظ گستردگی زیاد، در مناطق مختلف همچون لرستان، فارس، کرمانشاه و همدان تأثیرگذار بوده و به شیوه‌ای متفاوتی اجرا گردیده‌است و بسیاری از آهنگ‌های محلی آنان نیز در شوشتری اجرا شده‌است».[26]
ایرج افشار سیستانی در کتاب خوزستان و تمدن دیرینه می‌نویسد: «شوشتر بر روی تمام دستگاه‌های موسیقی ایران آهنگ‌های محلی دارد و برای هرکدام از دستگاه‌های ایران یک ردیف محلی در شوشتر اجرا می‌شود، مایه شوشتری را اگر شوشتری‌ها بخوانند اصل آهنگ است، زیرا همان مایه شوشتری با اشعار محلی خوانده می‌شود و گیراتر است. بر هر دستگاه موسیقی ایران، شوشتر یک ردیف محلی موافق همان دستگاه را دارد، جز آذربایجان، به‌ویژه تبریز. گمان نمی‌رود در هیچ‌یک از شهرهای ایران روی دستگاه‌های موسیقی ایران این‌قدر ردیف محلی داشته باشند. در هر شهری تنها بر روی یک یا دو دستگاه از موسیقی ایران ردیف محلی دارند، یعنی آواز محلی را موافق یک یا دو دستگاه می‌خوانند، اما در شوشتر موافق همه دستگاه‌ها آهنگ محلی دارند. اغلب باغبان‌ها، بافنده‌ها، معمارها و بیشتر مردم در شوشتر، موسیقی را خوب می‌دانند و محلی خوب می‌خوانند».[27]
کاظم پوره در کتاب هویت موسیقی شوشتر در مورد نغمه‌ها و ترانه‌های شوشتری می‌نویسد: «این ترانه‌ها از رنج و مشقت در کار، عشق و محبت و… حکایت می‌کند. درواقع هردو جنبهٔ احساسات انسانی یعنی شادی و غم را در برمی‌گیرند؛ اما غمی که در ترانه‌ها وجود دارد، ناشی از سرخوردگی و یاس نیست؛ بلکه نشانگر ناخوشنودی از وضعیت جامعه و تلاش برای دگرگونی و بهبود آن می‌باشد. ترانه‌ها در موسیقی شوشتر تصنعی نبوده و برگرفته از رنج و شادی، مراسم آیینی (چوویشی، اذان، قراء، تعزیه، ثنا و مناجات)، لالایی مادران و مشاغل (برزگری و باغبانی آسیابانی، جولهری، گلاب‌گیری، قرویی (خرمنگاه)، کلک‌رانی، بنایی و…) که به آن موسیقی کار نیز می‌گویند».[28]
انتشار مقوم‌ها (گوشه‌ها)
پژوهشگران و موسیقیدانان ملی و محلی، نت‌ها، تاریخچه و اجرای گوشه‌های ۲۴ مقوم را منتشر کرده و در دسترس علاقمندان موسیقی قرار داده‌اند.
کاظم پوره پژوهشگر موسیقی ایرانی طی ۲۴ سال پژوهش از سال ۱۳۷۲ گوشه‌ها و نغمه‌های موسیقی موسوم به ۲۴ مقوم همراه با نت‌ها و توضیحات در کتاب هویت موسیقی شوشتر منتشر کرده‌است.[29][30]
مهشید نقاش‌پور پژوهشگر موسیقی نغمه‌ها و مقوم‌ها را شامل موسیقی کار، موسیقی درمانی، و… در ۸ سی‌دی (لوح فشرده) و یک کتاب جمع‌آوری کرده و در سال ۱۳۸۵ توسط حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی منتشر کرده‌است.[31][32]
حسین طارزاری و علی نظروند گوشه‌های ۲۴ مقوم را با عنوان روایت ردیف موسیقی آوازی شوشتر در دو سی دی (لوح فشرده) منتشر کردهاند.[33]
نام گوشه‌ها (مقوم‌ها)
گوشه‌های موسیقی شوشتری با نام ۲۴ مقوم شوشتری مصطلح و ثبت شده‌است. گوشه‌های (مقوم‌های) ثبت شده بیش از ۲۴ عدد هستند، اما به دلیل مصطلح بودن عدد ۲۴، به همان صورتی که در گویش شوشتری به کار می‌رود یعنی ۲۴ مقوم شوشتری ثبت شده‌اند. این گوشه‌ها (نغمه‌ها یا مقوم‌ها) به شرح زیر هستند:[34]
۱- گوشهٔ جولهری
نخستین گوشهٔ موسیقی شوشتر در درآمد ابوعطا است.
۲- گوشهٔ لالا
گوشهٔ لالا دومین گوشه‌ای است که در موسیقی شوشتر در دستگاه شور و ابوعطا اجرا می‌گردد.
- ضربی لالا
ضربی لالا دومین قطعهٔ ضربی است که در دستگاه شور و ابوعطا اجرا می‌گردد. گاه این ضربی برای گوشهٔ شکسته نیز اجرا می‌شود.
۳- گوشهٔ مهردشتی یا راسه
گوشهٔ مهردشتی سومین گوشه در دستگاه شور و ابوعطا است که در موسیقی شوشتر قرار دارد. (منتسب به راسته‌های بازار یا مقان مهردشت).
- قطعه ضربی راسه یا راساً یا مهردشتی
این قطعه شاد و مفرح است که بعد از خواندن آواز خواننده نواخته می‌گردد.
۴- گوشهٔ شکسته یا دشتستانی
گوشهٔ شکسته چهارمین گوشه‌ای است که در موسیقی شوشتر در شور و ابوعطا نواخته می‌شود.
۵- گوشهٔ دُرفِیلی
پنجمین گوشه‌ای است که در دستگاه شور و ابوعطا اجرا می‌گردد و بسیار دلنشین است.
- ضربی درفیلی
بعد از اجرای گوشهٔ درفیلی نواخته می‌شود.
۶- گوشهٔ لیلی‌مجنون
گوشهٔ لیلی‌مجنون ششمین گوشهٔ موسیقی شوشتر است که در شور و ابوعطا نواخته می‌شود.
- ضربی لیلی‌مجنون
۷- گوشهٔ کمری
این گوشه، هفتمین گوشه از گوشه‌ها یا گنجینه‌های موسیقی شوشتر است که در شور و ابوعطا نواخته می‌گردد.
- ضربی کمری
۸- گوشهٔ شهنومه
این گوشه، هشتمین گوشهٔ موسیقی شوشتر است که در دستگاه شور و ابوعطا نواخته می‌شود که از قطعات حماسی می‌باشد و حالت روایی و نقالی دارد.
- ضربی شهنومه
۹- گوشهٔ برزگری
گوشهٔ برزگری به روایت پیروان استاد برجسته، در شور و ابوعطا نوشته شده‌است که هفتمین گوشه موسیقی شوشتر در شور و ابوعطا است.
۱۰- فایز تنگ سیری
دهمین گوشه از موسیقی شوشتر است که بعد از بیداد برزگری خوانده می‌شود.
۱۱- فایز شوشتری (مکوندی)
این فایز یازدهمین گوشه از موسیقی شوشتر است که بعد از بیداد برزگری خوانده می‌شود.
- ضربی فایزها
این قطعه ضربی برای همهٔ فایزها به کار برده می‌شود.
۱۲- فایز اسد، یا غربتی
این قطعه بسیار زیبا و شیوا است.
۱۳- گوشهٔ شلیل
سیزدهمین گوشه‌ای که در موسیقی شوشتر وجود دارد، شلیل نام دارد که اجرای آن، قدری مشکل‌تر است. شلیل به معنای بالابلند و در وصف یار خوانده می‌شود.
۱۴- چپونی فایز
چپونی فایز گوشه موسیقی شوشتر است که در شور و ابوعطا نواخته می‌گردد.
۱۵- گوشهٔ سرکلکی
این آواز سرکلکی است که آن را با قطعهٔ ضربی اجرا می‌کنند و بسیار شاد و مفرح است و شانزدهمین گوشه موسیقی شوشتر است.
- ضربی سرکلکی (محد خوانی)
این ضربی شاد نوعی از موسیقی کار و تلاش در موسیقی شوشتر محسوب می‌شود. سرعت قطعه نت سیاه نقطه‌دار ۱۸۰ می‌باشد. این قطعه دهمین گوشه از گوشه‌های موسیقی شوشتر است.
۱۶- سوز و گداز یا مارضایی
این گوشه که در غم از دست دادن عزیزان خوانده می‌شود.
۱۷- گوشهٔ گلوپزون
این گوشه بعد از گوشهٔ مؤلف بختیاری خوانده می‌شود و جزئی از موسیقی کار و تلاش شوشتر محسوب می‌گردد و دومین گوشه‌ای است که در موسیقی شوشتر در دستگاه همایون گوشهٔ شوشتری خوانده می‌شود.
۱۸- گوشهٔ بحر کم
این گوشه بی شباهت به گوشه حجاز در ابوعطا نیست و از این گوشه کمتر یاد شده‌است. عده‌ای براین اعتقادند که این گوشه برگرفته از ردیف‌های موسیقی سنتی و ملی مان می‌باشد و عده ای دیگران را از موسیقی شوشتر جدا نمی‌دانند.
۱۹- گوشهٔ منصوری
از دیگر گوشه‌های محلی شوشتر است که در همایون گوشه شوشتری اجرا می‌گردد. بسیاری به این گوشه شوشتری منصوری می‌گویند. گوشه لالایی و شهنومه هم در این مقام اجرا می‌گردند که چون در قبل به آن اشاره شد، به نام گوشه‌ای مجزا معرفی نشده‌است.
۲۰- گوشهٔ باقر
ابتدا گوشهٔ باقری یا یوسفی، سپس گوشهٔ کتراک و بعد از آن گوشهٔ هزاره یا یارونی اجرا می‌گردد.
۲۱- گوشهٔ یوسفی
این گوشه بی‌شباهت به کتراک نیست.
- ضربی یوسفی یا باقر
این قطعه نه‌چندان شاد را بعد از آواز گوشهٔ یوسفی می‌نوازند تا علاوه بر تنوع شنیداری به خواننده نیز استراحت صوتی داده باشند.
۲۲- گوشهٔ هزاره یا یارونی
این گوشه بعد از گوشهٔ یوسفی خوانده می‌شود؛ که در دستگاه ماهور اجرا می‌گردد. گاه این قطعه را در بیات ترک می‌نوازند ولی اصل آن ماهوراست.
۲۳- کوهکی سرکوهکی بختک
این گوشه در دستگاه سه‌گاه گوشهٔ مویه آغاز می‌شود، سپس به مخالف سه‌گاه می‌رود. آن‌گاه به درآمد برمی‌گردد. عده‌ای آن را بختک و مخالف و عده‌ای دیگر بختک و محد خوانی می‌نامند.
۲۴- مراسم آیینی سَبیل عطشان
دربارهٔ این گوشه دو روایت وجود دارد؛ بعضی بر این اعتقادند که در بیات ترک اجرا می‌شود و عده‌ای دیگر آن را در دستگاه چهارگاه صحیح می‌دانند. سبیل در دستگاه چهارگاه روایت دوم موسیقی شوشتر می‌باشد. (در مراسم روضه‌خوانی، بین دو روضه کسی میان مردم می‌چرخد و در حال آب دادن به مردم این مقام را با صوتی خوش می‌خواند)
۲۵- مراسم آیینی چوویشی یا چاووشی
از دیگر مراسم‌های آیینی شوشتر چوویشی خوانی است؛ که به هنگام برگشت از زیارت، سقا با مشکی پر از آب از آن‌ها پذیرایی می‌کند.
ترانه‌ها
۲۶- ترانهٔ سر زِمین
این قطعه با سرعت ۶۶ و نت سیاه نقطه‌دار اجرا می‌گردد و اولین ترانه در شور و ابوعطا در موسیقی شوشتر است.
۲۷- ترانهٔ عاشق‌کُش
از این ترانه روایتی است که اصل آن در نوا اجرا می‌شده ولی توسط استاد برجسته به دستگاه همایون گوشهٔ شوشتری تبدیل شده‌است.
۲۸- ترانه‌ای حمومی
این ترانه در دستگاه همایون گوشهٔ شوشتری نواخته می‌شود و از قطعاتی است که به هنگام عروسی برای داماد خوانده می‌شود.
۲۹- ترانهٔ سلام بر علی صلوات بر محمد
این قطعه در موسیقی مذهبی شوشتر جای دارد و در تمامی اعیاد مذهبی خوانده می‌شود.
۳۰- ترانهٔ دایه
دایه به معنای مادر است، این قطعه نیز در وصف مادر و اهمیت ایشان در زندگی سروده شده‌است.
۳۱- ترانه یا تصنیف شو همه شو
این ترانه در دستگاه سه‌گاه خوانده می‌شود و کاظم مهرپور و خانواده آن را به‌خوبی اجرا کردهاند.
۳۲- ترانهٔ سرم زبی کُلَهی
از ترانه‌های معروف شوشتری است که از شکسته ماهور آغاز می‌شود.
۳۳- تصنیف یا ترانهٔ دندون طلویی
از ترانه‌های قدیمی است که در دستگاه ماهور اجرا می‌گردد.
۳۴- نوحهٔ شام غریبان
این نوحه از نوحه‌های قدیمی شوشتر است و در دستگاه ماهور اجرا می‌گردد.
منابع
- «ثبت موسیقی‌های ۲۴ مقام شوشتری نهایی شد». ایسنا. ۲۰ مرداد ۱۳۹۲. دریافت‌شده در ۳۱ تیر ۱۳۹۸.
- «شهر موسیقی خیز ایران». روزنامه ایران. ۲۶ اسفند ۱۳۹۱. دریافت‌شده در ۳۱ تیر ۱۳۹۸.
- «ردیف موسیقی مقامی شوشتر به روایت استاد اهلی». سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری. دریافت‌شده در ۳۱ تیر ۱۳۹۸.
- «موسیقی‌های ۲۴ مقام شوشتری در فهرست آثار ملی ثبت شد». ایرنا. ۲۳ مرداد ۱۳۹۲. دریافت‌شده در ۳۱ تیر ۱۳۹۸.
- کاظم پوره - کتاب هویت موسیقی شوشتر - نشر الیما -۱۳۹۵
- «موسیقی‌های ۲۴ مقام شوشتری در فهرست آثار ملی ثبت شد». ایرنا. ۲۳ مرداد ۱۳۹۲. دریافت‌شده در ۲۰ شهریور ۱۳۹۸.
- «آواز شوشتری محمدرضا شجریان و گروه شهناز». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژوئیه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۱۹ ژوئیه ۲۰۱۹.
- «راز و نیاز شوشتری حسین علیزاده».
- «هم آوازی محمدرضا و همایون شجریان در شوشتری».
- «شهر موسیقی خیز ایران». روزنامه ایران. ۲۶ اسفند ۱۳۹۱. دریافت‌شده در ۳۱ تیر ۱۳۹۸.
- «جاده ابریشم، حسن کسایی».
- «اجرای مقام شوشتری عالیم قاسمف».
- «جشن ثبت ملی موسیقی ۲۴ مقوم شوشتری برگزار می‌شود». خبرگزاری فارس. دریافت‌شده در ۳۱ تیر ۱۳۹۸.
- «پنجمین سالگرد ثبت موسیقی مقامی در شوشتر برگزار شد». ایسنا. دریافت‌شده در ۳۱ تیر ۱۳۹۸.
- «موسیقی محلی دزفول ثبت ملی شد». باشگاه خبرنگاران جوان خوزستان.
- «طرح شکایت فعالان موسیقی شوشتر در قوه قضاییه». هنر نیوز.
- «اعتراض نماینده شوشتر به ثبت موسیقی شوشتری به نام دزفول». خوز نیوز. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ آوریل ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۲ ژوئن ۲۰۲۰.
- «ثبت «موسیقی ۲۴ مقوم» به نام دزفول منتفی است». خبرگزاری فارس.
- «ثبت «موسیقی ۲۴ مقوم» به نام دزفول منتفی است». خبرگزاری فارس.
- «۲۴ مقام موسیقی شوشتری به نام دزفولی‌ها ثبت شد». خبرگزاری سازمان میراث فرهنگی.
- «ثبت موسیقی ۲۴ مقوم شوشتر». خبرگزاری سازمان میراث فرهنگی.
- «طرح شکایت فعالان موسیقی شوشتر در قوه قضاییه». هنر نیوز.
- «۲۴ مقام موسیقی شوشتری به نام دزفولی‌ها ثبت شد». خبرگزاری سازمان میراث فرهنگی.
- «ثبت موسیقی‌های ۲۴ مقام شوشتری در فهرست آثار ملی». همشهری.
- «آتوسا مؤمنی معاون جدید میراث فرهنگی شد؛ اگر کمی وجدان علمی داشته باشید کنار می‌کشید!». هنرنیوز. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ سپتامبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۱۲ ژوئن ۲۰۲۰.
- هویت موسیقی شوشتر- کاظم پوره- نشر الیما - ۱۳۹۵
- هویت موسیقی شوشتر - کاظم پوره - نشر الیما - ۱۳۹۵
- هویت موسیقی شوشتر - کاظم پوره - نشر الیما - ۱۳۹۵
- هویت موسیقی شوشتر- کاظم پوره- نشر الیما - ۱۳۹۵
- «کتاب «هویت موسیقی شوشتر» رونمایی شد». خبرگزاری شبستان.
- «موسیقی ۲۴ مقوم شوشتر ثبت معنوی شد». مهرنیوز.
- «"موسیقی شوشتر" در بازار نشر طنین انداز شد». خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا).
- «هشتمین سالگرد ثبت موسیقی شوشتر برگزار می‌شود/ رونمایی آلبوم موسیقی». انجمن موسیقی ایران.
- هویت موسیقی شوشتر - کاظم پوره - نشر الیما - ۱۳۹۵