واکسیناسیون کووید-۱۹ در ایران

واکسیناسیون برای بیماری کووید-۱۹ در ایران یک برنامه ایمنی‌سازی جمعی در مقابل کروناویروس سندرم حاد تنفسی ۲ با کمک واکسن‌های تولید شده پس از دنیاگیری کووید-۱۹ است. این برنامه در ۲۱ بهمن ۱۳۹۹ با تأیید و واردات واکسن اسپوتنیک ۵ از روسیه و با تزریق به پسر وزیر بهداشت ایران آغاز گردید.[1] تاکنون از طرف مسئولین ادعاهای گوناگونی در رابطه با ساخت، واردات، آمار تزریق، و برنامه توزیع واکسن مطرح شده و چشم‌انداز مبهمی از وضعیت واکسیناسیون کووید۱۹ در ایران وجود دارد.[2][3][4]

شروع واکسیناسیون علیه کووید-۱۹ در ایران

پیشینه

اولین مورد ابتلا به کروناویروس در ایران به‌صورت رسمی در ۳۰ بهمن ۱۳۹۸ تأیید شد.[5][6] پیش از این تاریخ، با انتشار سریع بیماری در نقاط مختلف جهان و گمانه‌زنی‌ها از احتمال ورود بیماری به ایران، در ایران نیز گفته‌هایی پیرامون آمادگی برای مقابله با این بیماری، و از جمله تحقیقات برای ساخت واکسن مطرح شد. در این زمان، تحقیقات پیرامون واکسن در تعدادی از کشورها از جمله چین، آلمان، و ایالات متحده آغاز شده بود، اما امکان، اثربخشی و زمان لازم برای ساخت این واکسن در ابهام قرار داشت.[7][8] در تاریخ ۱۵ بهمن ۹۸ سازمان پدافند غیرعامل کشور از «تلاش برای کشف پادتن و واکسن» کرونا توسط این سازمان با همکاری برخی موسسات دانش‌بنیان[9][10] خبر داد. در ۱۱ اسفند ۹۸، رئیس دانشگاه علوم پزشکی بقیةالله شروع تحقیقات برای واکسن را اعلام و برای ساخت واکسن در کمتر از یک سال ابراز امیدواری کرد.[11][12]

این گفته‌ها از سوی مقامات مختلف در ایران مبنی بر ادامه تحقیقات به موازات بقیه کشورها برای امکان‌سنجی و ساخت واکسن تا پایان سال،[13] حمایت از چند شرکت در این زمینه،[14] و نیز احتمال انتقال فناوری در صورت موفقیت دیگر کشورها در ساخت واکسن[15] ادامه داشت.[16] در پایان مرداد ۱۳۹۸ اعلام شد که سه تا چهار مورد از پروژه‌های تحقیقاتی واکسن در ایران پیشرفت‌های داشته و به فاز مطالعات بالینی (حیوانی) رسیده‌اند.[17]

خرید واکسن

با انتشار نتایج تحقیقات فاز نهایی واکسن توسط شرکت‌های فایزر و بیوان‌تک در ۱۹ آبان و در ادامه آن دیگر واکسن‌ها نظیر آکسفورد-آسترازنکا، اعلام گردید که واکسن‌های ایرانی نیز به آستانه ورود به مراحل تست انسانی رسیده‌اند.[18][19]

همزمان، اعلام شد که مذاکرات برای واردات واکسن نیز آغاز شده و ایران، با در نظرگرفتن شرایط ویژه توزیع هر واکسن، برای سه مدل مختلف واکسن از طریق کوواکس که دربردارندهٔ واکسن‌های فایزر و مدرنا نیز هست ثبت‌نام کرده‌است.[20] در ۱۶ دی ۱۳۹۹ رئیس بانک مرکزی از واریز پیش‌پرداخت خرید ۱۶ میلیون و ۸۰۰ هزار دوز واکسن به حساب کارگزار سازمان بهداشت جهانی خبر داد.[21]

دستور علی خامنه‌ای

در ۱۹ دی ۱۳۹۹، سید علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، واردات «واکسن آمریکایی و انگلیسی» به ایران را ممنوع اعلام کرده و با اشاره به پرونده خون‌های آلوده، بیان داشت که نسبت به فرانسه هم «خوش‌بین» نیست، اما واردات واکسن از کشورهای دیگر را بدون مانع خواند.[22]

به دنبال ممنوعیت واردات واکسن‌های آمریکایی و انگلیسی، ورود ۱۵۰ هزار دوز واکسن فایزر از سوی جمعیت هلال احمر جمهوری اسلامی ایران لغو شد.[23]در تاریخ ۱۳ اردیبهشت سال ۱۴۰۰ واردات واکسن های آمریکایی و انگلیسی و فرانسوی که《در خارج از کشور های ذکر شده تولید شده》بدون مانع اعلام شد.

انتشار اطلاعات نادرست توسط رسانه‌های رسمی

پس از ممنوعیت واردات از طرف خامنه‌ای، شماری از رسانه‌های داخلی ایران از جمله خبرگزاری فارس به انتشار گسترده اطلاعات نادرست[24] در رابطه با واکسن‌های ممنوع شده به خصوص فایزر پرداختند.[25][26][27][28]

اسپوتنیک V

در اواسط بهمن ۱۳۹۹، ایران اقدام به صدور مجوز اضطراری[29][30] و واردات واکسن اسپوتنیک ۵ از روسیه[29] نمود. نتایج فاز سوم بالینی این واکسن چند روز بعد منتشر گردید.[31] وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در ۹ بهمن ۱۳۹۹ برای واکسن اسپوتنیک ۵، که هنوز در انتظار انتشار نتایج تحقیقات بالینی بود، مجوز استفاده اضطراری صادر کرد.[29][32]

صدور مجوز پیش از انتشار نتایج تحقیقات فاز سوم منجر به انتقاداتی به واکسن روسی از طرف برخی از جمله مینو محرز، مدیر پروژه ساخت واکسن کرونا در ایران،[33][34] بهرام پارسایی، از نمایندگان دوره دهم مجلس شورای اسلامی،[35] حسین‌علی شهریاری، رئیس کمیسیون بهداشت و درمان مجلس یازدهم،[36] سازمان نظام پزشکی ایران[37] و ۹۸ عضو مجمع عمومی سازمان نظام پزشکی[38] گردید. سعید نمکی، وزیر بهداشت ایران، هم از واردات اسپوتنیک ۵ دفاع کرده و انتقادها از این واکسن را «خیانت ملی» و «خباثت» خواند و اشاره کرد که استفاده از این واکسن در کشورهای روسیه، آرژانتین، مجارستان، صربستان، مکزیک، امارات متحده عربی، پاکستان، بلاروس، بولیوی، الجزایر و «چند کشور دیگر»، پیش از ایران شروع شده‌است.[38][39][40]

واکسن آکسفورد-آسترازنکا

خرید واکسن آکسفورد-آسترازنکا (ای‌زددی۱۲۲۲) تحت عنوان واکسن سوئدی[41] در ۱۷ بهمن ۱۳۹۹ اعلام گردید.[42]

ساخت واکسن

نخستین واکسن ایرانی کووید-۱۹ که به مرحله کارآزمایی بالینی رسید[43] توسط گروه دارویی برکت و شرکت شفا دارو با نام «کوو ایران برکت» توسعه یافت. بنا به اطلاعات منتشرشده توسط سازمان جهانی بهداشت، این واکسن با فناوری ویروس غیرفعال ساخته شده‌است.[44] این واکسن تا ۱۰ بهمن ۱۳۹۹ به ۳۵ داوطلب از مجموع ۵۶ داوطلب تزریق شده‌است که به گفته حامد حسینی، مدیر مرکز کارآزمایی بالینی دانشگاه علوم پزشکی تهران، وضعیت عمومی تمام آنان «مطلوب» بوده و «عارضه خارج از انتظار» در آنان مشاهده نشده‌است.[45] بنا به گفته حسن جلیلی، مسئول گروه تحقیقاتی تولید واکسن در ستاد اجرایی فرمان امام، کوو ایران برکت در ایجاد ایمنی در برابر VOC-202012/01، نمونه جهش‌یافته‌ای از کووید-۱۹ که نخستین بار در بریتانیا مشاهده شد، موفق بوده‌است.[46]

علاوه بر کوو ایران برکت، مؤسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی هم به تلاش برای توسعه واکسنی بر پایه «پروتئین نوترکیب» پرداخته‌است. در ۲۹ دی ۱۳۹۹، گزارش شد که این واکسن مجوز کارآزمایی بالینی را دریافت کرده‌است.[47]

علاوه بر تلاش برای توسعه و آزمایش واکسن «کووایران برکت» و واکسن مؤسسه رازی، همکاری با کوبا در خصوص انجام تحقیقات بالینی و تولید واکسن سوبرانا ۰۲ تحت عنوان پیشرفته‌ترین واکسن از بین چهار واکسن ساخت کوبا، پیگیری شده‌است.[48][49]

واکسن‌های در حال ساخت در ایران
نام واکسنسازندهنوع واکسنپایان فاز حیوانیپایان فاز ۱ بالینیپایان فاز ۲ بالینیپایان فاز ۳ بالینیتأیید نهایی
کووایران برکتگروه دارویی برکتویروس غیرفعال (inactivated coronaviruses)آریآری[50]آرینهنه
رازی کووپارسمؤسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازیپروتئین نوترکیب (recombinant protein)آری[51]نهنهنهنه
…دانشگاه بقیةاللهویروس غیرفعال (inactivated coronaviruses)نه[52]نهنهنهنه
…نامعلوم (دانشگاه علوم‌پزشکی تهران؟)ژنتیکی (mRNA)[53]نهنهنهنهنه
میلاد نوروزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلحویروس غیرفعال (inactivated coronaviruses)[54]آری[55]نهنهنهنه
سوبرانا ۰۲انستیتو واکسن Finlay در کوبا با همکاری انستیتو پاستورProtein-Basedآریآریآرینهنه

مراحل و برنامه واکسیناسیون

واکسیناسیون در ایران به صورت اولویت‌بندی شده و در چند مرحله اجرا خواهد شد. این برنامه در ایران حداقل یک‌سال از زمان شروع طول خواهد کشید. فاز عمومی که در آن واکسن در دسترس همه افراد قرار خواهد گرفت قرار است از زمستان ۱۴۰۰ شروع شود.[56] انتظار می‌رود تا اسفند ۱۴۰۰ حدود ۶۰ درصد جمعیت ایران واکسینه شده‌باشند.[57]

پیشرفت برنامه واکسیناسیون

به گفته مقامات دولت، تا تاریخ ۲۳ اسفند ۱۳۹۹، در مجموع ۴۱۰ هزار[58] دوز واکسن اسپوتنیک وی، ۲۵۰ هزار دوز واکسن سینوفارم اهدایی از چین[59]، ۱۰۰ هزار دوز واکسن سوبرانا۲ ساخت کوبا به منظور مشارکت در فاز سوم بالینی آن [60]، و ۱۲۵هزار دوز واکسن کوواکسین ساخت هند [61] (از مجموع ۵۰۰ هزار دوز) وارد کشور شده‌است. در دور اول ارسال واکسن توسط کوواکس که تا اواسط اردیبهشت ۱۴۰۰ (می ۲۰۲۱) انجام خواهد شد، قرار است ۳،۶۰۲،۴۰۰ دوز واکسن آکسفورد-استرازنکا، ساخت استرازنکای سوئد در اختیار ایران قرار بگیرد.[62]

تا ابتدای اسفند ۱۳۹۹، حدود ۱۰ هزار نفر دوز اول واکسن اسپوتنیک را دریافت کرده بودند.[63]

منابع
  1. «آغاز واکسیناسیون کرونا در ایران با تزریق به پسر وزیر بهداشت». ۲۱ بهمن ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۱۸ فوریه ۲۰۲۱.
  2. «چشم‌انداز مبهم دستیابی به واکسن کرونا در ایران». دریافت‌شده در ۱ مارس ۲۰۲۱.
  3. «ابهام‌های برنامه واکسیناسیون کرونا در ایران». دریافت‌شده در ۱ مارس ۲۰۲۱.
  4. «ابهام دربارهٔ نخستین محموله واکسن روسی؛ ۲۰ هزار یا ۵۰۰ هزار دوز؟». دریافت‌شده در ۱ مارس ۲۰۲۱.
  5. "مرگ دو نفر در اثر ویروس کرونا در قم". BBC News فارسی. 2020-02-19. Archived from the original on 1 March 2021. Retrieved 2020-02-20.
  6. Azarafza, Mehdi; Azarafza, Mohammad; Tanha, Jafar (2020-05-20). "COVID-19 Infection Forecasting based on Deep Learning in Iran". medRxiv: 2020.05.16.20104182. doi:10.1101/2020.05.16.20104182.
  7. «Why a coronavirus vaccine could take way longer than a year». national geographic. ۱۰ آوریل ۲۰۲۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۸ فوریه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۱۸ فوریه ۲۰۲۱.
  8. «The timetable for a coronavirus vaccine is 18 months. Experts say that's risky». آوریل ۱, ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱۸ فوریه ۲۰۲۱.
  9. «آغاز تحقیقات برای تولید واکسن کرونا در ایران». ۱۵ بهمن ۱۳۹۸. دریافت‌شده در ۱۸ فوریه ۲۰۲۱.
  10. «تلاش سازمان پدافند غیرعامل کشور برای کشف پادتن کرونا/ امنیت زیستی در شرایط «سفید» است». ۱۵ بهمن ۱۳۹۸. دریافت‌شده در ۱۸ فوریه ۲۰۲۱.
  11. «تولید واکسن کرونا در بازه زمانی کمتر از یک سال». ۱۱ اسفند ۱۳۹۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۵ مارس ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱۸ فوریه ۲۰۲۱.
  12. مرجان شریفزاده (۲۵ اسفند ۱۳۹۸). «نگاهی به تالش ایران و دیگر کشورهای جهان برای ساخت واکسن کرونا» (PDF). اداره پژوهش‌های سیاسی صدا و سیما. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۱ مارس ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۱۸ فوریه ۲۰۲۱.
  13. «هدف‌گذاری ساخت واکسن ایرانی کرونا تا پایان امسال». ۹ تیر ۱۳۹۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱۸ فوریه ۲۰۲۱.
  14. «حمایت از ۱۰ شرکت تولیدکننده واکسن برای ساخت واکسن کرونا». ۴ خرداد ۱۳۹۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ مه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱۸ فوریه ۲۰۲۱.
  15. «آخرین وضعیت تولید واکسن ایرانی کرونا». ۲۷ مرداد ۱۳۹۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۱۸ فوریه ۲۰۲۱.
  16. «ایران به تولید واکسن کرونا نزدیک است». ۱۰ تیر ۱۳۹۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۷ ژانویه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۱۸ فوریه ۲۰۲۱.
  17. «تولید واکسن کرونا در ایران به کجا رسید؟». ۳۱ مرداد ۱۳۹۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ دسامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱۸ فوریه ۲۰۲۱.
  18. «آخرین خبرها از تولید واکسن کرونای ایرانی». ۳۰ آبان ۱۳۹۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ مارس ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۱۸ فوریه ۲۰۲۱.
  19. «رقابت ایران و آمریکا در تولید واکسن کرونا؛ واکسن ایرانی هم در راه است». ۲۰ آبان ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۱۸ فوریه ۲۰۲۱.
  20. «سفارش خرید واکسن خارجی کرونا در کوواکس ثبت شده‌است». ۴ آذر ۱۳۹۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ مارس ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۱۸ فوریه ۲۰۲۱.
  21. «خرید ۱۶میلیون و ۸۰۰هزار دوز واکسن کوواکس/ بانک مرکزی پول خرید واکسن کرونا را واریز کرد». ۱۶ دی ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۱۸ فوریه ۲۰۲۱.
  22. «رهبر معظم انقلاب: ورود واکسن آمریکایی و انگلیسی به کشور ممنوع است». ایسنا. ۲۰۲۱-۰۱-۰۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ ژانویه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۳۱.
  23. «ورود 150 هزار دوز واکسن کرونا از آمریکا توسط هلال احمر منتفی شد- اخبار تهران - اخبار اجتماعی تسنیم | Tasnim». خبرگزاری تسنیم | Tasnim. بایگانی‌شده از اصلی در ۷ فوریه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۳۱.
  24. «Fact-check: No link between COVID-19 vaccines and those who die after receiving them». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ فوریه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۱۸ فوریه ۲۰۲۱.
  25. «مرگ 55 نفر در آمریکا بعد از دریافت واکسن‌های فایزر و مدرنا». خبرگزاری فارس. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۷ ژانویه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۱۸ فوریه ۲۰۲۱.
  26. «شمار مرگ در اثر واکسن فایزر در نروژ به 29 نفر رسید». خبرگزاری فارس. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ مارس ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۱۸ فوریه ۲۰۲۱.
  27. «مرگ 23 نفر در نروژ بر اثر تزریق واکسن آمریکایی فایزر». خبرگزاری فارس. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۵ ژانویه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۱۸ فوریه ۲۰۲۱.
  28. «سکوت رسانه‌های غربی در قبال مرگ و میر ناشی از واکسن فایزر». خبرگزاری فارس. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۶ ژانویه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۱۸ فوریه ۲۰۲۱.
  29. Welle (www.dw.com)، Deutsche. «واکسن اسپوتنیک روسی در ایران مجوز گرفت | DW | 28.01.2021». DW.COM. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۱ ژانویه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۳۱.
  30. «واکسن روسی کرونا برای استفاده در ایران تأیید شد». ایندیپندنت فارسی. ۲۰۲۱-۰۱-۲۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۱ ژانویه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۳۱.
  31. «Sputnik V COVID-19 vaccine candidate appears safe and effective». The Lancet. ۲ فوریه ۲۰۲۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ مارس ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۱۸ فوریه ۲۰۲۱.
  32. «واکسن روسی کرونا برای استفاده در ایران تأیید شد». ایندیپندنت فارسی. ۲۰۲۱-۰۱-۲۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۱ ژانویه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۳۱.
  33. «واکسن ایرانی کرونا تا 'تیر ماه آینده می‌رسد'». BBC News فارسی. ۲۰۲۰-۱۲-۰۶. بایگانی‌شده از اصلی در ۶ دسامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۳۱.
  34. «واکسن روسی تزریق نمی‌کنم». روزنامه جهان صنعت. ۲۰۲۱-۰۱-۲۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۵ فوریه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۳۱.
  35. Welle (www.dw.com)، Deutsche. «مناقشه بر سر واکسن روسی کرونا در آستانه ورود آن به ایران | DW | 30.01.2021». DW.COM. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۱ ژانویه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۳۱.
  36. «رئیس کمیسیون بهداشت مجلس هم واکسن روسی نمی‌زند». رادیو فردا. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۱ ژانویه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۳۱.
  37. «سازمان نظام پزشکی ایران: از نظر ما واکسن روسی کرونا تأییدشده نیست». رادیو فردا. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ فوریه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۳۱.
  38. «مجمع عمومی نظام پزشکی ایران واکسن روسی را 'خطر آفرین' خواند». BBC News فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۱ ژانویه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۳۱.
  39. «واکنش تند وزیر بهداشت به حواشی واکسن روسی | اقتصاد آنلاین». www.eghtesadonline.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۵ فوریه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۳۱.
  40. «ویدئو | حرف‌ها دربارهٔ واکسن روسی خیانت ملی است | این چه خباثتی است؟». همشهری آنلاین. ۲۰۲۱-۰۱-۳۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۱ ژانویه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۳۱.
  41. 919 (۲۰۲۱-۰۱-۲۵). «ایران احتمالاً از سوئد واکسن آسترازنکا وارد می‌کند». ایرنا. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۳۱.
  42. «بریتانیا خرید واکسن کرونا توسط ایران را تأیید کرد؛ واکسن هندی در حال بررسی است». ۱۷ بهمن ۱۳۹۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ فوریه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۱۸ فوریه ۲۰۲۱.
  43. 817 (۲۰۲۰-۱۲-۲۹). «کارآزمایی بالینی کُوو ایران برکت؛ نخستین واکسن ایرانی کرونا». ایرنا. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ ژانویه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۳۱.
  44. «واکسن ایرانی کرونا چه شباهتی به واکسن‌های چینی و چه تفاوتی با واکسن‌های آمریکایی دارد؟». euronews. ۲۰۲۰-۱۲-۲۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۳ فوریه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۳۱.
  45. 776 (۲۰۲۱-۰۱-۲۹). «مرحله اول تست انسانی واکسن ایرانی کرونا از نیمه گذشت». ایرنا. بایگانی‌شده از اصلی در ۶ فوریه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۳۱.
  46. «واکسن «کوو ایران» ویروس انگلیسی را خنثی می‌کند». خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency. ۲۰۲۱-۰۱-۳۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۱ ژانویه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۳۱.
  47. 776 (۲۰۲۱-۰۱-۱۸). «نخستین واکسن نوترکیب ایرانی کرونا مجوز کارآزمایی بالینی گرفت». ایرنا. بایگانی‌شده از اصلی در ۵ فوریه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۳۱.
  48. Marsh, Sarah (2021-01-09). "Cuba to collaborate with Iran on coronavirus vaccine". Archived from the original on 5 February 2021. Retrieved 2021-01-31.
  49. Tehran، Sune Engel Rasmussen in London and Aresu Eqbali in (۲۰۲۱-۰۱-۱۲). «Iran, Cuba, Under U.S. Sanctions, Team Up for Covid-19 Vaccine Trials» (به انگلیسی). Wall Street Journal. شاپا 0099-9660. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ ژانویه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۳۱.
  50. «آغاز فاز دوم تست انسانی واکسن "کوو ایران برکت" از فردا/ نتایج موفقیت‌آمیز فاز نخست تست انسانی». تسنیم. ۲۳ اسفند ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۱۳ مارس ۲۰۲۱.
  51. «واکسن کرونا رازی هفته آینده وارد فاز کارآزمایی بالینی می‌شود». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۶ فوریه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۷ فوریه ۲۰۲۱.
  52. «پایان تست حیوانی یک واکسن ایرانی کرونا تا یک ماه دیگر». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۶ فوریه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۷ فوریه ۲۰۲۱.
  53. «اتمام فاز حیوانی واکسن دانش‌بنیان ایرانی کرونا در اسفند ماه». دریافت‌شده در ۲۷ فوریه ۲۰۲۱.
  54. «واکسن "میلاد نور" مشابه "ایران برکت" است». بایگانی‌شده از اصلی در ۲ فوریه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۷ فوریه ۲۰۲۱.
  55. «واکسن کرونای "میلاد نور" در آستانه اخذ مجوز تست انسانی». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ ژانویه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۷ فوریه ۲۰۲۱.
  56. «سیر تا پیاز واکسیناسیون کرونا در «ایران» / نوبت واکسیناسیون شما چه زمانی است؟». خبرگزاری فارس. ۲۸ بهمن ۱۳۹۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ مارس ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۶ فوریه ۲۰۲۱.
  57. «واکسن وزارت دفاع در آستانه اخذ مجوز تست انسانی». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ ژانویه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۷ فوریه ۲۰۲۱.
  58. «تزریق واکسن کرونا به بیش از یک‌میلیون نفر تا پایان سال». تسنیم. ۲۳ اسفند ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۱۳ مارس ۲۰۲۱.
  59. «اولین محموله واکسن ساخت چین شامل ۲۵۰ هزار دُز واکسن سینوفارم وارد ایران شد». دریافت‌شده در ۱ مارس ۲۰۲۱.
  60. «محموله 100 هزار دوزی واکسن مشترک ایران و کوبا وارد فرودگاه امام شد». خبرگزاری فارس. دریافت‌شده در ۱۱ مارس ۲۰۲۱.
  61. «500 هزار دز واکسن هندی در راه ایران». خبرگزاری فارس. دریافت‌شده در ۱۲ مارس ۲۰۲۱.
  62. «First round of allocation Astra Zeneca/Oxford vaccine» (PDF). WHO. ۲ مارس ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۳ مارس ۲۰۲۱.
  63. «سخنگوی وزارت بهداشت: ۱۰ هزار نفر در کشور علیه کرونا واکسینه شدند». خبرگزاری جمهوری اسلامی. دریافت‌شده در ۱ مارس ۲۰۲۱.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.