ژانر فیلم
گونه[1] یا ژانر (به فرانسوی: Genre) فیلم برای دستهبندی فیلمها بر اساس شباهتهای موضوعی و داستانی که فیلم بر آنها بنا شدهاست، به کار میرود.
بیشتر نظریات در باب ژانر فیلمها از مفاهیم نقد ژانر ادبی وام گرفته شدهاست. با توجه به موضوع ژانر در متن ادبی، روشهای مختلفی برای برخورد با مسئلهٔ ژانر و تعریف و دستهبندی آنها وجود دارد. علاوه بر تفاوت اصلی بین ژانر مستند و داستانی در فیلم، ژانر میتواند در گونههای دیگری نیز تقسیمبندی شود.
بری کیت گرانت در کتاب «ژانرهای سینمایی» مینویسد: «فیلمهای ژانری، به زبان ساده، فیلمهای تجاری بلندیاند که از راه تکرار و تنوعبخشی، داستانهایی آشنا را با شخصیتهایی آشنا و در موقعیتهایی آشنا تعریف میکنند.»[2] رافائل موآن تأکید دارد که ژانر سینمایی مفهومی آشناست برای تمام بینندگانی که میخواهند فیلمهای مورد علاقهشان را انتخاب کنند، فیلمی را در چند کلمه برای دوستشان شرح بدهند یا چند مجموعه فیلم را با خصوصیات مشترک شناسایی، مشخصهپردازی و متمایز کنند.[3] استوارت ویتیلا ژانر حادثه و ماجرا را به گونهای تعریف میکند که در نهایت با نبرد نهایی خیر و شر به پایان میرسد.[4] این نبرد مسئله اصلی ژانر است. او ژانر درام را بر خلاف دیگر گونهها چیزی غیر از سرگرمی محض میداند و میگوید: «ما از درام برای نگریستن به موضوعهایی استفاده میکنیم که مستقیماً بر زندگی ما تأثیر میگذارند (خشونت، نژادپرستی، آلودگی هوا، حقوق کارگران و غیره)».[5] در درام دو حق در برابر هم میایستند. فیلمهای همشهری کین، پدرخوانده، و مردم عادی نمونههای مشخص این ژانر هستند.
فیلمهای داستانی اکثراً بر اساس موقعیت، موضوع، حالت و قالب دستهبندی میشوند. منظور از موقعیت محیط و اجتماعی است که داستان در آن اتفاق میافتد. تم یا موضوع اشاره به مفاهیم و مباحثی میکند که فیلم حولوحوش آن میگردد و در آن باره داستان خویش را بیان میکند. به لحن احساسی فیلم حالت میگویند. قالب نیز به روشی که فیلم تصویربرداری شده اشاره میکند (مثل عدسی آنامورفیک) یا طرق دیگر ارائهٔ تصویر (مثل فیلمهای ۳۵ م. م، ۱۶ م. م یا ۸ م. م). روش دیگر دستهبندی ژانرهای فیلم بر اساس هدف حضار است. بعضی از نظریهپردازان فیلم به دو مؤلفهٔ قالب و هدف مخاطب در دستهبندی ژانر اعتقاد ندارند. اکثر اوقات شاخهبندی ژانرهای فیلم به زیرژانرها منتهی میشود. بعضی اوقات ژانر دوگانهای از ترکیب دو ژانر تعریف میشود مثلاً ژانر فیلم از نوع وحشت و علمی-تخیلی برای فیلم بیگانگان
مفهوم ژانر، برگرفته از کلمهای فرانسوی به معنای «نوع»، «دسته» و مشتق از واژهٔ لاتین genus است. تا پیش از قرن بیستم نامهای ژانری به عنوان ردههایی عام برای تنظیم و دستهبندی شمار زیادی از متون، کاربرد گستردهای داشتند. بهویژه این مفهوم نقش مهمی در طبقهبندی و ارزشگذاری ادبیات ایفا کرده بود. در بررسیهای ادبی، اصطلاح ژانر به اشکال مختلف به کار میرود تا به تمایزهای میان انواع متن اشاره کند: نوع نمایشی (حماسی/تغزلی/دراماتیک)، نوع رابطه با واقعیت (داستانی/غیرداستانی)، نوع پی رنگ (کمدی/ تراژدی)، ماهیت محتوا (رمان احساساتی/رمان تاریخی/رمان ماجرایی) و…
جنت استیگر ادعا میکند که ژانر فیلم میتواند به چهار روش تعیین شود: «شیوهٔ ایدئالیستی» در مورد فیلم با استانداردهای از پیش تعیین شده قضاوت میکند. «شیوهٔ تجربی» با مقایسهٔ فیلم با فیلمهایی که در حال حاضر بهطور قطعی به ژانری اختصاص داده شدهاند. «شیوهٔ مقدم» با استفاده از مؤلفههای ژانری که قبلاً تعریف شدهاند. «شیوهٔ قرارداد اجتماعی» بر اساس توافقات موجود دروناجتماعی به بررسی این کار میپردازد. جیم کولینز ادعا میکند که از ۱۹۸۰، فیلمهای هالیوود تحت تأثیر تمایل به «پیوندزنی طعنهزنانه» بودهاند، که کارگردانها در آن مؤلفههای ژانرهای مختلف را آنچنانکه در داستانهای علمی-گانگستری میبینیم با هم ترکیب کنند.
ژانر معمولاً عبارت مبهمی است که هیچ مرز مشخصی ندارد. خیلی از کارها در یک ژانر نمیگنجند و ترکیبی از چندین ژانر هستند. بر این اساس رابرت استم در کتاب نظریهٔ فیلم خود ذکر میکند که بیشتر از آن که ژانر مفهومی موجود باشد تنها ساخته و پرداختهٔ منتقدین است. استم پرسش میکند که آیا «ژانر واقعاً هویت بیرونی دارد یا نه حاصل ذهن تحلیلگران است؟» او به خوبی سؤال میکند که آیا «طبقهبندی متناهی از ژانرها وجود دارد یا آنها ذاتاً نامحدودند؟» یا این که آیا «ژانر تحتفرهنگ است یا فرافرهنگ؟» استم همچنین سؤال میکند که آیا «تحلیل ژانر به موجودیت تشریحی یا تجویزی کمک میکند؟» در حالی که بعضی از ژانرها بر اساس محتوای داستان هستند (فیلم جنگی)، بعضی دیگر وامگرفتهٔ ادبیات اند (کمدی، ملودرام) و بعضی از رسانههای دیگر (فیلم موزیکال). بعضیها مبتنی بر عوامل کارند (فیلمهای استیر راجرز) بعضی بر مبنای بودجهٔ بمبافکنها، حال آن که بعضی دیگر بر اساس جنبهٔ هنری فیلم هستند (فیلم هنری)، بعضی بر اساس وضعیت نژادی (سینمای سیاهان)، بعضی بر اساس مکان (وسترن) یا گرایشهای جنسی فیلم (فیلمهای همجنسگرایانه).
بسیاری از ژانرها بر اساس مخاطبین و منشوراتی که از آنها حمایت میکنند مثل نشریات و سایتها، ساخته شدهاند. تقسیمبندی فیلم به ژانر تقریباً ناموفق بودهاست. بر همین اساس میتوان گفت که ژانربندی فیلم برای اماکن فروش فیلم، نقد فیلم و بازار مصرف مناسب هستند. رایزن داستانی هالیوود، جان تروبی اظهار میکند که «…شما بایستی ورای فرم ژانر بروید تا بتوانید به مخاطبتان احساس لذت و شگفتزدگی بدهید.» بعضی از فیلمنامهنویسان از ژانر برای بیان نوع «طرح یا محتوای متن اثرشان» استفاده میکنند. ممکن است که فیلمهای یک ژانر بهخصوص را مطالعه کردهاند. این روشی است که فیلمنامهنویسان قادرند تا مؤلفههای یک فیلم موفق را برداشته و آنها را در اثر خودشان تکرار کنند. این کار باعث کاهش ابتکار در فیلمنامه است. بر اساس گفتهٔ تروبی، «نویسندگان به اندازهٔ کافی در مورد ژانر موردنظری میدانند اما طریقهٔ پیچاندن کار را برای ضربههای بکر و هیجانانگیز بلد نیستند.»
فیلمنامهنویسان اکثراً تلاش میکنند که مؤلفههایی در کارهایشان از کارهای گذشته موجود باشد و هیجان به عنوان مؤلفهای که داستان فیلم را مطلوب میسازد در کارهای گذشته مشهود است. به عنوان مثال فیلم وسترن اسپاگتی اروپایی در اجتناب کردن از گفتگوهای بیش از حد ژانر وسترن
پیش از ۱۹۱۰ در آمریکا، توزیعکنندگان و نمایشدهندگان معمولاً یک صفت خاص و یک اسم عام را برای توصیف نوع فیلم به کار میبردند (مانند «کمدی تعقیب»، «ملودرام وسترن»). در دورهٔ متأخرتر نیز تنها همان صفت بود؛ مثلاً اسلپ استیک (کمدی بزنوبکوب)، فارس، برلسک به جای این که صرفاً گونههایی از کمدی باشند بدل به ژانرهایی جداگانه شده بودند. اما بهتدریج و بهویژه با مستحکمتر شدن پایههای نظام استودیویی اصطلاحات ژانری نیز طبقهبندی و قانونمندتر شدند.
همهٔ موارد بالا اشاره به مبناهای تولید فیلم دارند. اما میتوان به گونه یا ژانر از منظر دریافت نگاه کرد. به این معنی که بینندگان سفارشدهندهٔ ژانرها در مسیر تاریخ فیلم بودهاند. در واقع ژانر یک متن کامل نشدهاست که در چندین فیلم و بر اساس انتظارات برآورده نشدهٔ بینندگان بر پایهٔ یک تصویر پیوسته و گسسته، شبیه به رنگین کمان، دریافت میشود و زمینهٔ انتقالی هم دارد اما عینیت و جسمانیت ندارد.[6]
منابع معتبر به زبان فارسی
- ویتیلا، استوارت (۱۳۹۰)، اسطوره و سینما، ترجمهٔ محمد گذرآبادی، تهران: هرمس شابک ۹۷۸۹۶۴۳۶۳۵۵۴۱
- موآن، رافائل (۱۳۹۳)، ژانرهای سینمایی، ترجمهٔ علی عامری مهابادی، تهران: مینوی خرد شابک ۹۷۸۶۰۰۹۰۷۶۰۸۶
- کیتگرانت، بری (۱۳۹۳)، ژانرهای سینمایی از شمایلشناسی تا ایدئولوژی، ترجمهٔ شیوا مقانلو، تهران: مینوی خرد شابک ۶۰۰۵۱۹۳۶۴۰–۹۷۸
- کاوه، علیرضا (۱۳۹۵)، گونهی سینمایی، لحن و نظام ارزشی، تهران: روزنهکار شابک ۷-۸۳-۶۷۲۸-۹۶۴-۹۷۸
- کاوه، علیرضا (۱۴۰۰)، هفت گونه سینما، تهران: روزنهکار شابک ۹- ۵۸ - ۷۸۷۶ - ۶۰۰ - ۹
فهرست ژانرها
پانویس
- «گونه» [سینما و تلویزیون] همارزِ «genre»؛ منبع: گروه واژهگزینی. جواد میرشکاری، ویراستار. دفتر پنجم. فرهنگ واژههای مصوب فرهنگستان. تهران: انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۷۵۳۱-۷۶-۴ (ذیل سرواژهٔ گونه1)
- کیتگرانت، ص ۹
- موآن، ص ۱۵
- ویتیلا، ص ۲۵
- همان، ص ۱۹۴
- گونهٔ سینمایی، لحن، و نظام ارزشی. علیرضا کاوه. شابک ۷-۸۳-۶۷۲۸-۹۶۴-۹۷۸.