ایل ریزه‌وند

ایل ریزه وند ( ریزه ون - ریز وند) یکی از بزرگ‌ترین ایلات مردم کرد غرب کشور می‌باشد، که در استان‌های ایلام، کرمانشاه،[1] همدان و ۳۷ آبادی از شوانکاره زندگی می‌کنند.[2] ریزه‌وند یکی از طوایف باستانی ایلام است که از قدیمی‌ترین طوایف ایلام بحساب می آید.[3] از قدیم الایام سه ایل ریزه وند، سوره میری، عالی بیگی در ایلام ساکن بوده‌اند که دارای یک ریشه و اصل می‌باشند و با هم برادرند.[1]

بالاترین مقام ایل توشمال یا خان می‌باشد، در ایل ریزه ون گاهی دو برادر باهم دارای مقام توشمالی بوده‌اند، و اکثر مواقع کل ایل زیر نظر یک شخص بوده مثل احمدخان_ رضا خان احمدی سایه خان، روشن خان احمدی، محمدرضا خان فرزند صادق خان احمدی و توشمال علیرضا (علان) و توشمال صیدرضا احمدی .

کردها طوایفی بسیارند که در ولایات ماسبذان (اسم قدیم ایلام زمان ساسانیان) زندگی می‌کردند؛ و دلالت بر زندگی کردها در ایلام دارد.[4]

شجره ایل ریزوند

رضاخان احمدی فرزندان پسر:محمدرضاخان اول فرزندان:۱-صادق خان (سایه خان) ۲-محمدجعفر۳-محمدطاهر ۴-محمدباقر
سایه خان:۱-محمدرضاخان دوم(لتاب)۲-احمدرضاخان (هلسم و چم قوله)
محمدرضادوم->سلیمان خان->توشمال بهرام احمدی(لتاب)
احمدرضا->علان->توشمال صیدرضا(هلسم)،میرزا خان(هلسم) ، علی(چم قوله)، سلطان محمد(کونانی)، محمد(ایوان)، علی محمد و دو فرزند پسر دیگر نا معلوم میرزاخان>سهراب

نقطه شهری

شهر شباب محل سکونت ایل می‌باشد، از طوایف غیر ریزه ون نیز در این شهر ساکنند، که قدمت سکونتشان به زمان توشمال بهرام و توشمال صیدرضا بر می‌گردد، ولی اکنون به دلیل غرابت فامیلی زیاد خود را از ایل ریزه ون می‌دانند،
شهر سرابله، در این شهر سه ایل خزل و ریزه ون و لک ساکنند.

درگیری با والیان

بعد از غضب فتحعلی شاه از والیان، حسن خان والی در سال ۱۲۱۲ ه مجبور به ترک فلک الافلاک شد و با زور نظامی بر آمله پشتکوه مسلط شد، اکثر اهالی پشتکوه یعنی ریزه ون و سوره میری را مجبور به مهاجرت کرد، کتاب گذر از زهاب راولینسون۱۸۳۶ به این وقایع بصورت کامل پرداخته است و بنا به نظر ظاهر سارایی با ورود والیان به پشتکوه، با واکنش ایلات باستانی آن روزگار یعنی ارکوازی، ریزه ون و سوره میری روبرو شد و طی چندین نبرد دو ایل آخر دچار استیصال شدن و ایل ارکوازی هم دچار مشکلات عدیده شامل تغییر ریاست شد.[5]
و ایل ریزه ون به صورت منسجم فقط محدود به شهرستان چرداول شد و به ایل ریزه ون چرداول معروف شد.
و طوایف شوانکاره مجبور به مهاجرت به ماهیدشت کرمانشاه شدن، طوایف پایین آبی به صورت پراکنده در شهرستان سیروان، طایفه مومنای در بین ایل منصوری و طایفه سیاه سیاه در حوزه جنوبی سیروان و عراق ساکن هستند.
و طوایفی دیگر از ریزه ون‌ها اکنون در بولی، میش خاص و مهران و شهر ایلام ساکنند.

ریشه‌شناسی نام

دو نظریه در مورد ریزه ون: ۱-ریزه ون اسم ریزه ون از باب کسرت هست و به علت جمعیت زیاد این ایل باستانی در ایام قدیم در ایلام به ریزه ون معروف شدن، ریزه ون از دو کلمه ریزه+ون تشکیل شده، ریزه از ریز یعنی کوچک و ون اسم درخت ون است به معنی درختچه ون کوچک.
علت معروفیت ای به ریزه ون:ریزه ون‌ها آنچنان کسیر جمعیت بودن که، ضرب‌المثل شده بود که به ازای هر ون یا بنه یک خانواده ریزه ون هست.[6]
۲-ریزوند: ریزوند از دو کلمه ریز کردی یعنی مورد احترام و بزرگ و پسوند وند به معنی خاندان هست یعنی بزرگ زادگان چون ریزه ون‌ها خود را از نسل ساسانیان می‌نامند. تمام شواهد دلالت بر ساسانی بودن اقوام کرد را دارد از جمله تاریخ بدلیسی که حاکمان اردلان و بدلیس و گیلانیان را ساسانی خطاب کرده و تاریخ طبری نیز در قرن دوم مؤسس سلسله ساسانیان اردشیر بابکان را کرد عنوان نموده‌است.

نسب‌شناسی ریزه ون

در مورد نسب ایل ریزه وند :
برخی معتقدند ریزه ون‌ها باقی‌مانده سلسله حاکمان حسنویه کرد و بنی عیاران که از سلسله‌های شیعه کرد می‌باشند و در مناطق کردنشین تا شوش خوزستان حکومت می‌کردند می‌باشد؛ و طایفه ریزه ون تا زمان ورود والیان به حکومت محلی خود در پشتکوه ادامه دادند. هرچند در برخی منابع نسب ریزه ون ها به بهرام گور پادشاه ساسانی که پایتخت حکومتش ایلام بوده است نسبت می دهند.[7]

تاریخچه ایل

تاریخ ایل ریزه ون را می‌توان به سه دوره تقسیم کرد

قبل از والیان

رضاخان ریزوندآخرین خان محلی پشتکوه قبل از ورود والیان بود. ریزه ون‌ها از مالکان و صاحبان اولیه پشتکوه بودن.[8]که در حوزه شمالی استان زندگی می‌کردند. در کنار رودخانه چنگوله آسیابی قدیمی هست که اسم شخصی به اسم ریزوند بر آن حک شده.
در دوران صفویه توشمال رضا خان ریزه وند (محمدرضا اول) حاکم بر نواحی شیروان و چرداول و کارزان تا حدود ایلام و میشخاص بود.

ریزه ون در زمان والیان

با ورود والیان در سال ۱۳۱۲ه‍. ق، به ایلام وضعیت عوض شد، والی تازه‌وارد با واکنش و مقاومت ایلات ساکن ایلام روبرو شد، و با زور قدرت نظامی اکثر مردم ایل ریزه وند را یا مجبور به مهاجرت کرد، یا زندانی نمود همچون قوچعلی و اکثر ریزه ون‌ها را به میل بست و زنده به گور کرد، مثل میل میرویس، میل به ستون‌های عمودی می‌گفتند که زندانی را بر آن می‌بستند و زنده به گور می‌کردند.[1] مردم ریزه ون در زمان سلطنت کریم خان زند و قدرت‌گیری حسن خان والی پسر احمد خان متفرق گشته و بیشتر آنان به طرف ماهی دشت و چم چال و نواحی اطراف کرمانشاه مهاجرت کردند.[9]
در زمان والیان محدوده ایل ریزه ون به شهرستان چرداول محدود شد و دیگر ریزه ون‌ها به خارج استان و خارج کشور مهاجرت کردند.
از توشمالانی که در دوران والیان زندگی می‌کردند، سایه خان یا صادق خان احمدرضاخان، محمدرضاخان، علان، سلیمان خان، توشمال حسین، توشمال بهرام در اواخر والیان.
محل زندگی توشمال محمدرضا در روستای کنونی باغله چرداول بوده، آثار مسجد ریزه ون‌ها در باغله اکنون هم باقی است، چال زغال باغله مرز بین محمدرضا و ایل خزل بوده، و محل زندگی توشمال احمدرضا در روستای کنونی هلسم بوده، چال زغال بلاوه مرز ایل ریزه وند و لک بوده،

تاریخ ریزه ون بعد از والیان

در اواخر سلسله قاجار و با روی کار آمدن پهلوی بساط حکومت والیان بعد از ۱۰۰ سال (۱۲۱۲ تا ۱۳۰۶) از پشتکوه برچیده شد،
توشمالی صیدرضا احمدی بر ایل ریزه ون مصادف با اواخر حکومت قاجار و والیان و حکومت پهلوی بود.

در کتاب جغرافیای پیشکوه و پشتکوه از طایفه ریزه ون پائین آبی در میان طوایف و ایل‌های پشتکوه نام برده شده‌است.[10]

طوایف ایل ریزه ون
  1. چرداولی یا چهاردولی کرد زبان می‌باشند..
  2. عالی بیگی
  3. پائین آبی
  4. شوانکاره[11]
  5. سورگه
  6. مومنای
  7. سیاه سیاه

طایفه چرداولی ریزه ون (ایل ریزه ون چرداول یا ایل چرداولی)

این طایفه از طوایف قدیمی ایل ریزه ون می‌باشند که از قدیم الایام در شهرستان چرداول استان ایلام زندگی می‌کردند.
کریم خان زند جهت تثبیت قدرت خود ایلاتی از مردم پشتکوه را به مناطق مرکزی ایران منتقل کرد.[12] که عده‌ای از طایفه چرداولی و شوانکاره ایل ریزه ون در بین آنان بودند و طایفه شوانکاره اکنون تحت عنوان ایل شبانکاره در اکثر نقاط ایران از جمله فارس زندگی می‌کنند، و طایفه چرداولی نیز تحت عنوان ایل چهاردولی در استان‌های همدان، کردستان، آذربایجان غربی زندگی می‌کنند و خود را از ایل باستانی ریزه ون (ریزه وند) می‌نامند، با ورود حسن خان والی در سال ۱۲۱۲ ه، به ایلام ایل ریزه ون در بقیه نقاط استان ایلام دچار چالش و مهاجرت اجباری شدند اما در چرداول ریزه ون‌ها به حیاط سیاسی اجتماعی خود ادامه دادند.
محل زندگی طایفه چرداولی در حوزه مرکزی چرداول می‌باشد.
ایل چرداول همجوار ایل خزل و ایلات لک بیجنوند می‌باشد.
در زمان توشمال صیدرضا احمدی مرز ایل طی توافقی با بزرگان خزل چال زغال باغله، بالاتر از روستای باغله انتخاب شد و مرز ایل ریزه ون و ایل لک بیجنوند طی توافقی بین توشمال صیدرضا و محمد رحیم خان چال زغال بلاوه، پایین‌تر از روستای بلاوه خشکه انتخاب شد.[13]
در بین ایل ریزه ون چرداول مردمانی از طوایف کنیانه، ملخطاوی، طولابی زندگی می‌کنند که قدمت مهاجرتشان به چرداول کمتر از ۱۵۰ سال است (در زمان توشمال صیدرضا).

قبر کدخدا نورخدا، پسرعموی توشمال صیدرضا، شهرک کونانی

طایفه پایین آبی

محل زندگی طایفه پایین آبی در میش خاص، و شهرستان سیروان بودن، و اکثر این طایفه توسط والی مجبور به مهاجرت اجباری شدن، و مردم پایین آبی اکنون در روستاهای علی‌آباد، باباشمس، سفیدخانی، گوراب، لرینی، عمارت و شهر اوامر زندگی می‌کنند.

طایفه شوانکاره

طایفه شوانکاره یکی از طوایف ایل ریزه ون می‌باشد[14] محل زندگی طایفه ریزوند در بان سول گرمسیر و مناطق گرمسیر ایلام بوده، که بعد از ورود والی این طایفه مجبور به مهاجرت از استان شدند و در ماهیدشت کرمانشاه ساکن شدند[1] .

طایفه سورگه

این طایفه یکی از طوایف ریزه ون می‌باشد که در منطقه سورگه از قدیم الایام تاکنون زندگی کردند، منطقه آباد گاوز در این طایفه می‌باشد.
جنگ گاوز در این منطقه رخ داد، فرماندهی جنگ گاوز بر عهده توشمال صیدرضا بود.[15]

طایفه مومنای

طایفه مومنای از طوایف ریزه ون می‌باشد که در زمان والیان به محدوده کرمانشاه مهاجرت کردند، و محل سکونت آنان جنب امام زاده حسن حمیل زندگی می‌کنند.

طایفه سیاه سیاه

در سند فوق به خوبی به شخصی به اسم ملا گنجی ریزوند از طایفه سیاه سیاه اشاره کرده، که محل زندگی آنان در پایین‌تر از سرطاف تا حوالی شیروان دارد.

ساختار ایل

ایل
طایفه
هوز
مال

ساختار اجتماعی

توشمال
رئیس ضوابط (سر ضابط)
کدخدا
خانه انصاف
شنه پا

توشمال

توشمال صید رضا احمدی (نواده رضا خان ریزوند آخرین خان محلی پشتکوه قبل از ورود والیان):[16] آخرین سرپرست و رئیس ایل ریزه وند بود. او از مردان شجاع و مهمان نوازی بودند که حامی مردم ریزه وند در زمان خود بودند.[17]

اقدامات توشمال صیدرضا احمدی
توشمال صیدرضا، رئیس ایل ریزه ون عصر قاجار و پهلوی

،[1][8]

  1. حمایت از مردم ایل ریزه ون.
  2. فرماندهی جنگ گاوز
  3. پایان دادن به غائله شباب
  4. ترسیم زمین‌های ایل ریزه ون با ایلات خزل و لک بیجنوند.

۵-تبعید به مدت ۷ سال به قزوین به دلیل ضرب و شتم مأموران شاهی.
۶-دیدار با شاه در سفر شاه به اسلام‌آباد کنونی.
۷-برگزاری مراسم محلی چمری به مناسبت فوت توشمال بهرام احمدی به مدت ۷ شبانه روز.

رئیس ضوابط

آنکه ضبط مدینه و سیاست از طرف سلطان بس باشد.[18] سر ضابط شخصی است که از طرف توشمال انتخاب می‌گردد.
وظایف سر ضابط:حفظ امنیت در حوزه ایل، تعیین مالیات، اخذ مالیات از ضابطین (کدخدایان).
'علی عباس احمدی' پدر میرعباس احمدی از طرف توشمال صید رضا به عنوان سر ضابط انتخاب شده بود.

کدخدا

ریش سفید ده، شخصی که امورات ده را انجام می‌دهد.

روستاهای ریزه ون نشین

باغله چرداول، شباب، موشکان، دارتوت، سنگ سفید، لتاب، جوب شیرعلی، جوب خانم، قریب، چم کبود، بردبل، درشکفت، چمقوله، هلسم، طاق گاورین، قاسم‌آباد، سعد آباد، علی مراد خانی سفلی، علی مراد خانی علیا، قله قطار بالا، قله قطار پایین. شهر سرابله. در شهرستان چرداول.
علی‌آباد، سفیدخانی، شاه قلندر، لرینی، عمارت، گوراب.
طایفه سورگه، ریزوند بولی ، ریزوند گلزار گله جار در ایلام.

سکونتگاه ریزه ون‌ها

استان ایلام
  1. چرداول:ایل ریزه ون به صورت ایلی در شهرستان چرداول حوزه مرکزی زندگی می‌کنند.
  2. سیروان:طایفه پایین آبی در حوزه مرکزی ساکن هستند.
  3. ایلام:در حوزه مرکزی، چوار، سیوان خانوارهایی به صورت پراکنده ساکنند، در بولی روستای ریزوند، در مرکزی طایفه سورگه ساکنند.
  4. مهران:در این شهرستان خانواده‌هایی از ریزه ون‌ها ساکنند.

کرمانشاه

در استان کرمانشاه طوایف شوانکاره در ماهیدشت، چهاردولی در ماهیدشت، مومنای در بین ایل منصوری ساکنند.

استان همدان، کردستان، آذربایجان غربی

در این استان‌ها ۳۵۰۰۰تا ۴۰۰۰۰ نفر از طایفه چرداولی تحت اسم ایل چرداولی یا چهاردولی ساکنند.

استان فارس

در این استان طایفه شوانکاره ساکنند.

ریزه ونهای خارج از ایران

ریزه ون‌ها در کشور عراق در استان واسط، بغداد، سلیمانیه ساکنند.

منابع

انساب شهری و عشایری استان ایلام، رفعتی
جغرافیای پیشکوه و پشتکوه
دانشنامه آزاد ایلامیان
شوانکاره (ریزوند)، پرویزی
ایل چهاردولی، سایت ویکی‌پدیا
الفصوص و الفخریه
شاعر قله‌های مه آلود، ظاهر سارایی

پانویس
  1. دانشنامه آزاد ایلامیان، ایل باستانی ریزه ون
  2. کردان پارس و کرمان، جمشید صداقت کیش
  3. «طایفه پراکنده». کیهان فرهنگی. خرداد ۱۳۸۲. دریافت‌شده در ۲۸ فوریه ۲۰۱۵.
  4. الفصوص و الفخریه
  5. ظاهر سارایی، شاعر قله‌های مه آلود
  6. لغتنامه دهخدا
  7. «دانش‌نامه آزاد ايلاميان : ایل ریزه وند(ریزوند)». www.ilamtoday.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۲-۰۸.
  8. انساب شهری و عشایری استان ایلام، رفعتی
  9. رستم رفعتی، انساب شهری و عشایری استان ایلام، 354.
  10. مؤلف ناشناس، جغرافیای پپیشکوه و پشتکوه، 151.
  11. کتاب شوانکاره (ریزوند)، پرویزی
  12. فارس و جنگ بین‌الملل، آدمیت
  13. دانشنامه آزاد ایلامیان، چال زغال
  14. کتاب شوانکاره (ریزوند)، پرویزی
  15. دانشنامه آزاد ایلامیان، گاوز
  16. دانشنامه آزاد ایلامیان، اخرین رئیس ایل باستانی ریزه‌وند
  17. رستم رفعتی، انساب شهری و عشایری استان ایلام، 356.
  18. لغتنامه دهخدا، معنی ضابط

جستارهای وابسته

شهرستان چرداول
دهستان ریزوند

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.