بازاریابی شبکه‌ای

بازاریابی شبکه‌ای (به انگلیسی: Network Marketing) یا فروش هرمی (به انگلیسی: Pyramid Selling) [1][2] یا بازاریابی چندسطحی (به انگلیسی: Multi-level Marketing) با نام اختصاری اِم‌اِل‌اِم (به انگلیسی: MLM)، نوعی شیوه فروش است که در آن کمپانی‌ها محصولات و کالاهای خود را بدون تبلیغات و بدون واسطه به فروش می‌رسانند، و مشتریان پس از خرید در صورت تمایل می‌توانند محصولات کمپانی را بازاریابی کنند و سود بگیرند. درآمد در بازاریابی شبکه‌ای هم در ازای فروش مستقیم کالا و هم در ازای فروش از طریق زیرمجموعه کسب می‌شود.[3][4][5]

در بازاریابی شبکه‌ای، بازاریاب‌ها به صورت «تبلیغات کلامی» یا «تبلیغات چهره به چهره» اقدام به فروش محصولات کمپانی می‌کنند. در حال حاضر به ترتیب کشورهای آمریکای شمالی، چین، کشورهای اروپایی از جمله ایتالیا و ژاپن در زمینه بازاریابی شبکه‌ای سردمدار هستند.[6]

تحقیقات آژانس‌های نظارت بر مصرف‌کننده به‌طور مستقل، نشان می‌دهد بین ۷۰ تا ۷۵ درصد از افراد شرکت‌کننده در بازاریابی شبکه‌ای به درآمدهای بالا نمی‌رسند.[7][8]

تاریخچه
  • ایده اساسی درآمدزایی بازاریابی شبکه‌ای از فرمول تصاعد گرفته شد، که در سده ششم ق. م. توسط فیثاغورس و در سده سوم ق.م. توسط اقلیدس در کتاب معروف «مقدمات» به جهان معرفی شد.
  • اولین بار، یک شرکت دوچرخه‌سازی در روسیه از این ایده استفاده کرد و برنامه‌ای ترتیب داد که مشتریان با پرداخت ۱۰ روبل به جای ۵۰ روبل صاحب دوچرخه شوند اگر چهار مشتری دیگر نیز معرفی کنند؛ ولی فروش کمپانی به‌سرعت رو به اشباع رفت.[9] در روسیه به آن «شرکت بَهمنی» و در فرانسه به آن «گلوله برفی» لقب دادند و صد در صد تقلب و کلاهبرداری تلقی شد. از آن پس، سیاستمداران، اقتصاددانان و جامعه شناسان زیادی به دنبال پیدا کردن راهی بودند که از این ایده به نفع همه استفاده کنند.
  • اولین کمپانی که به‌طور رسمی فعالیت بازاریابی چند سطحی را در سال ۱۹۳۰ آغاز کرد، کمپانی ویتامین کالیفرنیا بود که نام خود را در سال ۱۹۳۹ به نوترالایت تغییر داد و امروزه محصولات خود را از طریق کمپانی ام‌وی به فروش می‌رساند.[10][11][12]

تفاوت با شرکت‌های هرمی

به گفتهٔ کمیسیون تجارت فدرال آمریکا (FTC)، شرکت هرمی شرکتی‌ست که به اعضایش حق کمیسیون می‌دهد تا افراد جدید را وارد کنند. شرکت‌های هرمی محصولی را نمی‌فروشند و پول‌های مشتریان را در یکجا جمع می‌کنند و با آن کاری انجام نمی‌دهند. این شرکت‌ها در اکثر کشورهای دنیا از جمله ایران غیرقانونی هستند؛ چون در ازای جذب افراد پول می‌دهند به‌طور اجتناب‌ناپذیر فرو خواهند پاشید و وقتی هرم فروپاشی کند، به جز عده‌ای که در بالای هرم هستند همه دست خالی می‌مانند یا به عبارتی پول خود را می‌بازند.[13][14]

FTC می‌گوید داشتن محصول، قانونی بودن شرکت را تعیین نمی‌کند. بعضی از شرکت‌های هرمی برای رد گم کردن، استراتژی خود را بازاریابی چندسطحی معرفی کرده و محصولی را در پلان خود قرار می‌دهند ولی چون هدفشان فروش محصول نیست، قیمت آن بسیار بالاتر از بازار آزاد خواهد بود، یا اینکه دریافت محصول در آن شرکت‌ها مشروط به فعالیت در پلان تجاری‌شان است که برای کسانی‌که نمی‌خواهند یا نمی‌توانند مشتری پیدا کنند، پول از دست می‌رود. دو مشخصه بارز کمپانی‌های هرمی:

  • انبار کردن کالا
کمپانی مشتریان را وادار می‌کند که تعداد هر چه بیشتری کالا (عموماً با قیمت بسیار بالایی) بخرند تا درآمد بیشتری داشته باشند، حتی اگر نتوانند آن کالاها را به مصرف برسانند. در این صورت افراد رأس هرم سود هنگفتی می‌کنند در حالیکه محصول چندانی را به بازار ارائه نکرده‌اند و محصولات در زیرزمین‌ها انبار شده‌اند.
  • عدم خرده فروشی (فروش جزء به مردم)
به دلیل کیفیت پایین محصولات و هزینهٔ بالای آنها، در اغلب شرکت‌های هرمی محصولات فقط بین اعضای داخل هرم توزیع می‌شود، نه بین مردم عادی بیرون از هرم.[4][15]

شرکت‌های تخلف‌کننده

شرکت‌های متعددی وجود داشته‌اند که بعد از سال‌ها فعالیت تحت عنوان بازاریابی شبکه‌ای متهم به ترفند هرمی، کلاهبرداری و جرائم دیگر شده‌اند. عمده شناسایی چنین جرایمی توسط اف‌تی‌سی، اس‌ایی‌سی و وزارت دادگستری آمریکا صورت می‌گیرد.[16] از جمله این شرکت‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

هربالایف
نوشتار اصلی: هربالایف

کمیسیون فدرال تجارت در سال ۲۰۱۶، هربالایف را متهم به استفاده از مدل هرمی کرد. متن اعلامیه این کمیسیون شامل این جمله بود که «کسب درآمد به‌واسطه فروش محصولات هربالایف تقریباً غیرممکن است.» هربالایف در نهایت جریمه‌ای ۲۰۰ میلیون دلاری پرداخت و وعده‌داد ساختار تجاری هرمی خود را تغییر دهد.[17][18] هربالایف در سال ۲۰۱۹، به دلیل گمراه‌کردن سرمایه‌گذاران، جریمه‌ای ۲۰ میلیون دلاری به کمیسیون بورس و اوراق بهادار آمریکا پرداخت کرد.[19]

ادووکر
نوشتار اصلی: آدوو کر

کمیسیون فدرال تجارت در سال ۲۰۱۹ اعلام کرد مدل تجارت ادووکر براساس ترفند هرمی بوده‌است.[20] این شرکت جریمه‌ای ۱۵۰ میلیون دلاری پرداخت کرد.[21]

نکسیام
نوشتار اصلی: نکسیام

نکسیام یک شرکت بازاریابی شبکه‌ای بود که به برده‌داری جنسی، قاچاق انسان و اخاذی متهم‌شد.[22] کیت رانیر، بنیان‌گذار این شرکت در سال ۲۰۱۹ به جرم قاچاق جنسی انسان و اخاذی به ۱۵ سال حبس محکوم گردید.[23]

ویما
نوشتار اصلی: ویما

کمیسیون فدرال تجارت در سال ۲۰۱۵ افشا کرد که شرکت بازاریابی شبکه‌ای ویما از ترفند هرمی استفاده می‌کرده‌است و اساس تجارت آن سوءاستفاده از جوانان بوده‌است. این شرکت در نهایت توسط FTC بسته‌شد.[24][25]

اشباع

با در نظر گرفتن مسئله تصاعد و رشد نمایی تعداد زیرشاخه‌های هر نفر می‌توان به سرعت تعداد زیادی مشتری و در واقع تعداد زیادی فروشنده جذب کرد اما در جهان واقعی این امر ممکن است؟ اگر تعداد زیرشاخه‌های هر نفر را ۴ نفر در نظر بگیریم و نفر اول ده لایه زیرشاخه داشته باشد به رقم باور نکردنی یک میلیون نفر می‌رسیم. آیا یک شرکت بازاریابی با حوزه محدود کاری و محصولات تخصصی می‌تواند یک میلیون بازاریاب داشته باشد؟ مسئله‌ای که در این مورد شرکت با آن روبه رو می‌شود مسئله اشباع بازار است. پس از مدتی بازاریاب‌های جدید که قصد دارند زیرشاخه بگیرند با افرادی روبه رو می‌شوند که یا قبلاً عضو شده‌اند یا قبلاً به آن‌ها پیشنهاد داده شده و مورد توجه آن‌ها قرار نگرفته. در این زمان جذب عضو جدید و فروشنده اضافی برای اعضای جدید ممکن نیست و مجموعه با اشباع و رکود مواجه می‌شود.[26]

برخی شرکت‌های بازاریابی شبکه‌ای و بازاریاب‌های فعال مدعی هستند که این اتفاق هرگز نمی‌افتد اما اشباع در بازاریابی چند سطحی حتمی است.[27][28]

ماهیت بازاریابی شبکه‌ای باعث می‌شود این ماشین زیر وزن خودش له شود. اما چگونه؟ بازاریابی شبکه‌ای با وعده موفقیت و داشتن زیرمجموعه‌های پرتعداد برای هر توزیع‌کننده اقدام به کار می‌کند. فرض کنید همه چیز خوب پیش رود و فروشنده‌ها روز به روز بیشتر شوند. وقتی تعداد فروشنده‌ها به واسطه افزایش نمایی و تصاعدی به حالت نهایی خود برسد دیگر بازاریابی برای استخدام موجود نخواهد بود. حال شرکت با انبوهی از فروشندگان رو به رو است که قصد دارند محصولات را به خریداران عرضه کنند اما کدام خریدار؟ خود خریداران تبدیل به فروشنده شده‌اند. دیگر در سمت خریدار کسی نمانده و همه قصد فروش دارند. در این حالت حجم عظیم عرضه و میل بالای فروشندگان به عرضه کالا و اشباع بازار باعث ضرر گسترده توزیع کنندگان رده پایین می‌شود.[26]

قانونی بودن بازاریابی شبکه‌ای
الگوی درخت دودویی در بازاریابی شبکه‌ای

در حال حاضر، قوانین و مقررات فعالیت در شرکت‌های بازاریابی شبکه‌ای در اکثر کشورها معین شده‌اند؛ ولی هیچ ارگان مشخصی وجود ندارد که مشخص کند یک کمپانی خاص هرمی یا شبکه ایِ قانونی است.[29] اما در ایران، قانونی یا غیرقانونی بودن یک شرکت بازاریابی شبکه‌ای را وزارت صنعت، معدن و تجارت مشخص می‌کند.[30]

از نگاه FTC, BBB, AG هر کمپانی که بیشتر به جذب بازاریاب می‌پردازد تا فروش محصول به مردم عادی، هرمی و غیرقانونی است.[31]

بازاریابی شبکه‌ای از دیدگاه دینی

طبق بررسی و نظر شورای نگهبان، بازاریابی شبکه‌ای بر خلاف دین نمی‌باشد[32] عضو فقهای شورای نگهبان ابراز داشت: این بازاریاب کسی است که می‌خواهد چیزی را بفروشد و مسئله این که در صندوق‌ها و شرکت‌های هرمی صرفاً اسمی می‌نویسند و مسئله فروش در کار نیست و فقط به کسی که عضو صندوق می‌شود پول بدهند نیست بلکه می‌خواهد بفروشد در ادامه آمده به نحوی که در بازاریاب به معرفی بازاریاب دیگر به عنوان زیرمجموعه با ایجاد گروه فروش چند سطحی موجب گسترش و افزایش فروش شود، مسئله فروش است.

وی عنوان کرد: کسی شکایت کرد که این اکل مال به باطل است اما این مسئله فروش محسوب شده و اکل مال به باطل نیست، بند «ج» آیین‌نامه بازاریابی شبکه‌ای می‌گوید بازاریاب هر شخصی که خارج از شرکت بازاریابی شبکه‌ای از طریق فروش محصولات به مصرف‌کننده با حمایت و آموزش بازاریابان زیرمجموعه بابت گسترش و افزایش فروش شرکت پاداش یا کمیسیون می‌گیرند، اینجا مسئله خرید و فروش بوده و اسم نوشتن در صندوق‌ها نیست، ما این را گفتیم اشکال ندارد این کاری نیست که در شرکت‌های هرمی انجام می‌شود.

استاد درس خارج حوزه علمیه قم خاطرنشان کرد: در سؤال دیگری که دربارهٔ دستورالعمل نحوه فعالیت و نظارت بر شرکت‌ها است به دستورالعمل ایراد شده و ماده یک این دستورالعمل هم دربارهٔ نحوه فروش است، مجوز فعالیت که می‌خواهد به شرکت‌ها داده شود مجوزی است که از سوی دبیرخانه تعیین شده برای شروع به فعالیت شرکت بازاریابی جدید داده می‌شود در این کاری که این شرکت می‌کند دستورالعمل کیفیت فروش است، در آیین‌نامه آمده شرکت بازاریابی شرکتی است که به روش تعریف شده برای عرضه کالای خود اقدام می‌کند یعنی می‌خواهد بفروشد نه این که صندوق در شرکت‌های هرمی باشد.

وی اضافه کرد: ما این مسئله را بر اساس اصل ۴ قانون اساسی بررسی کردیم، این‌گونه نیست که فقها در این مسئله فتوا داده باشند که بگویند فقها نباید فتوا دهند، ما طبق اصل صریح ۴ قانون اساسی قوانین و مقررات را بررسی کنیم، نمی‌توانیم خلاف قانون انجام دهیم، چیزی که بررسی کردیم مربوط به شرکت‌های هرمی نیست بلکه مربوط به خرید و فروش است، در نظارت‌ها بررسی می‌شود که اگر به جایی اجازه فعالیت داده شده و آنگونه که باید عمل نشده باشد کنار گذاشته می‌شود.[33]

  • ناصر مکارم شیرازی: «به دو دلیل این نوع فعالیت‌های مرموز اقتصادی مشروع نیست: دلیل اول اکل مال به باطل: گرفتن پورسانت از بازاریاب‌های مع الواسطه یا سطح دوم به بعد اکل مال به باطل محسوب می‌شود، که به تصریح قرآن مجید (وَلَا تَأْکُلُوا أَمْوَالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْبَاطِلِ) حرام است. دلیل دوم قاعده لاضرر مقتضای قاعده لاضرر، این است که هرگونه ضرر زدن به خود و دیگران مجاز نیست. این قاعده دلیل دیگری بر، حرمت فعالیت شرکت‌های هرمی و شبکه‌ای است زیرا هنگامی که ۹۰درصد و گاه بیشتر و حتی در برخی موارد ۹۹درصد اعضای شرکت گرفتار ضرر و خسران می‌شوند و تنها گروه اندکی که در رأس قاعده قرار دارند سود می‌برند، بر حاکم شرع لازم است مانع فعالیت چنین شرکت‌هایی شود. یعنی برفرض که طبق عناوین اولیه شرکت‌های فوق مشکلی نداشته باشند، طبق عنوان ثانوی لاضرر کار آن‌ها حرام است .»[34]
  • حسین وحید خراسانی: «بازار یابی شبکه‌ای بنابر احتیاط واجب صحیح نیست و در این احتیاط واجب نمی‌توانید به کسی دیگر رجوع نمائید.»[35]
  • سید محمد حسینی شاهرودی: «بسمه تعالی؛ ماهیت معاملات یاد شده معلوم نیست.»[36]
  • سید محمدعلی علوی گرگانی: «بسمه تعالی؛ بازاریابی شبکه‌ای به دو صورت متصور است یک حالت آن است که فردی زیر مجموعه‌ای برای خود معرفی می‌کند و بابت خرید آن زیر مجموعه سودی می‌گیرد اما نظارت و مشاوره و آموزش خاصی نمی‌دهد که این سود حرام است و یک حالت آن است که بر کار زیر مجموعه نظارت و آموزش و مشاوره خاص دارد به گونه‌ای که دریافت سود بابت این زحمات است و حقیقتاً این زحمات در جامعه به گونه‌ای است که در قبال ان پول قرار داده می‌شود این عمل حلال است البته غالباً این‌گونه محقق نمی‌شود. ضمناً مجوزهای حکومتی لزوماً با کسب اجازه از مراجع نیست یا بعضاً با اجازه از یک مرجع یا رهبری است و لذا هر فردی باید ابتدا نظر مرجع خود را در نظر بگیرد و مجوزهای قانونی به معنای شرعیت یک عمل در نزد تمام مراجع نیست.»[37]
  • احمد جنتی (دبیر شورای نگهبان): " بند ب و ج ماده (۱) آیین‌نامه اجرایی چگونگی صدور و تمدید پروانه کسب و نحوه نظارت بر افراد صنفی در فضای مجازی و ماده (۱) دستورالعمل تأسیسی و نحوه فعالیت و نظارت بر شرکت‌های بازار یابی شبکه‌ای "" با قاعده فقهی " اکل مال به باطل " مغایر است و خلاف موازین شرع شناخته نشد. .[38]
  • سید علی خامنه‌ای: چنانچه آیین‌نامه مزبور از نظر شورای محترم نگهبان مورد تأیید باشد، فعالیت اقتصادی بر طبق آن فی نفسه اشکال ندارد.[39]

پایداری شرکت‌های شبکه‌ای

به گفتهٔ ریچارد پو در کتاب موج چهارم، قدرت کمپانی‌های شبکه‌ای در پنج سال اول کاری مشخص می‌گردد. یک کمپانی در ۲ سال اول فعالیت خود، بیش از ۵۰٪ احتمال شکست دارد و کمپانی که ۵ سال به تعهدات خود عمل کند، احتمال شکستش به ۱٪ خواهد رسید.[10] به گفتهٔ مقاله‌ای ازیواس‌ای تودی، برای بازاریاب‌های ام‌وی، پول درآوردن از بازاریابی چند سطحی بسیار سخت است، اگر نگوییم غیرممکن است.[40]

راهکار پیشنهادی FTC پیش از ورود

بهتر است پیش از ورود به بازاریابی شبکه‌ای، موارد زیر انجام شود:

  • گرفتن سابقه کمپانی
  • تحقیق دربارهٔ محصولات
  • پرسش و پاسخ دربارهٔ برنامه و موفقیت
  • کشف مرزها و محدودیت‌ها
  • ارتباط برقرار کردن با بالا سری‌ها و گرفتن نشانی و شماره تلفن
  • مشورت گرفتن از وکیل یا مشاور حقوقی که در سیستم نباشد (ذینفع نباشد و در واقع بی‌طرف باشد و گمراهتان نکند)
  • زمان بگذارید. سریع تصمیم نگیرید و قرارداد نبندید تا مدتی فکر کنید.
  • ببینید که این کار اصلاً به درد شما می‌خورد؟ با بالاسری‌ها دربارهٔ وقت گذاشتن و هزینه‌های جانبی بپرسید.[41][42]
  • تحقیق زیاد و توجه به مشکوک بودن اصرار بیش از حد آشناکنندگان برای عضویت سریع شما
  • گول حرف‌های رؤیایی دیگران را نخوردن و عاقلانه فکرکردن به اصل موضوع
  • کسب اطلاعات دربارهٔ بازار محصولات شرکت

جستارهای وابسته

منابع
  1. Clegg, Brian (2000). The invisible customer: strategies for successive customer service down the wire. Kogan Page. p. 112. ISBN 0-7494-3144-X.
    Higgs, Philip; Smith, Jane (2007). Rethinking Our World. Juta Academic. p. 30. ISBN 0-7021-7255-3.
  2. Kitching, Trevor (2001). Purchasing scams and how to avoid them. Gower Publishing Company. p. 4. ISBN 0-566-08281-0.
    Mendelsohn, Martin (2004). The guide to franchising. Cengage Learning Business Press. p. 36. ISBN 1-84480-162-4.
  3. «What is MLM?». Job Bank USA. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ اوت ۲۰۱۶.
  4. «تعریف وایزگیک از بازاریابی چند سطحی».
  5. «تعریف وایزگیک از بازاریابی شبکه‌ای». FirstClassMLM. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ آوریل ۲۰۱۱.
  6. «فرایند کاری شرکت‌های بازاریابی شبکه‌ای رصد و پیگیری می‌شود». خبرگزاری مهر. ۲۰۱۲-۱۲-۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۵-۰۳-۱۳.
  7. «MLM report of the Consumer Awareness Institute». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۴ فوریه ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۱۶ اوت ۲۰۱۷.
  8. Amway Forever: The Amazing Story of a Global Business Phenomenon بایگانی‌شده در ۲ اوت ۲۰۱۷ توسط Wayback Machine, p. 178
  9. شبکه رشد. «دوچرخه فروشی در زمان روسیه تزاری!». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ فوریه ۲۰۱۵.
  10. پو، ریچارد. موج چهارم: بازاریابی شبکه‌ای. Prima Publishing. 1999. ایالات متحده. شابک ‎۰−۷۶۱۵−۱۷۵۲−۹
  11. «تاریخچهٔ شرکت نوترالایت». بایگانی‌شده از اصلی در ۳ ژوئیه ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۲ ژوئیه ۲۰۱۱.
  12. نحوه پیدایش نوترالایت
  13. تعریف شرکت‌های هرمی و مشخصات آن‌ها توسط وایز گیک
  14. «تعریف و نحوه درک تفاوت شرکت‌های هرمی با دیگر پلن‌ها». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۶ ژوئیه ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۲ ژوئیه ۲۰۱۱.
  15. «ساختار هرمی بازاریابی شبکه‌ای - سایت مخالف با این شغل». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ اوت ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۲ ژوئیه ۲۰۱۱.
  16. Voytko, Lisette. "Herbalife, Younique, LuLaRoe And Other MLMs Suddenly Under Fire". Forbes. Retrieved 2019-11-15.
  17. "It's no longer business as usual at Herbalife: An inside look at the $200 million FTC settlement". Federal Trade Commission. 2016-07-15. Retrieved 2019-11-15.
  18. "Herbalife Will Restructure Its Multi-level Marketing Operations and Pay $200 Million For Consumer Redress to Settle FTC Charges". Federal Trade Commission. 2016-07-15. Retrieved 2019-11-15.
  19. «SEC.gov | Herbalife to Pay $20 Million for Misleading Investors». www.sec.gov. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۱-۱۵.
  20. "FTC: AdvoCare business model was pyramid scheme". Consumer Information. 2019-10-02. Archived from the original on 6 November 2019. Retrieved 2019-11-30.
  21. "AdvoCare Reaches Settlement with FTC Banning it from Multi-Level Marketing and Requiring the Payment of a $150 Million Fine". JD Supra. Archived from the original on 6 November 2019. Retrieved 2019-11-30.
  22. Grigoriadis، Vanessa (۲۰۱۸-۰۵-۳۰). «Inside Nxivm, the 'Sex Cult' That Preached Empowerment» (به انگلیسی). The New York Times. شاپا 0362-4331. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۱-۳۰.
  23. Andrew Denney (2019-10-04). "Feds set sentencing date for Nxivm leader Keith Raniere". New York Post. Retrieved 2019-11-30.
  24. "FTC Acts to Halt Vemma as Alleged Pyramid Scheme". Federal Trade Commission. 2015-08-26. Retrieved 2019-11-30.
  25. Gara, Antoine. "Federal Trade Commission Calls Vemma A Pyramid Scheme That Preys On Young Adults". Forbes. Retrieved 2019-11-30.
  26. https://web.archive.org/web/20190403015859/http://blog.vla.ir/%D8%B1%D9%88%DB%8C%D8%A7%DB%8C-%D8%AB%D8%B1%D9%88%D8%AA-%D8%A8%D8%A7-%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D8%A8%DB%8C-%D8%B4%D8%A8%DA%A9%D9%87-%D8%A7%DB%8C-%D8%9B-%D9%88%D8%A7%D9%82%D8%B9%DB%8C.html/. بایگانی‌شده از اصلی در ۳ آوریل ۲۰۱۹. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
  27. صحبت جان تیلور در FTC دربارهٔ حتمی بودن اشباع و فروپاشی همهٔ بازاریابی‌های چند سطحی بایگانی‌شده در ۷ اوت ۲۰۱۲ توسط Wayback Machine تا زمانی که پلن کمپانی بر اساس زنجیرهٔ بی‌نهایتی از توزیع کنندگان جدید باشد، اشباع حتمی است.
  28. «بازاریاب‌ها فکر می‌کنند که اشباع امکان ندارد». بایگانی‌شده از اصلی در ۳۱ اوت ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۳۱ اوت ۲۰۱۵.
  29. «ایم وی به عنوان شرکت هرمی به دادگاه کشیده شد. این سایت حامل متن کامل پرونده شماره 3:07-cv-00201-EMC دادگاه کالیفرنیا در ۱۰ ژانویهٔ ۲۰۰۷ می‌باشد». بایگانی‌شده از اصلی در ۱ ژوئیه ۲۰۱۱.
  30. وزارت صنعت، معدن و تجارت. «مراحل صدور مجوز». بایگانی‌شده از اصلی در ۶ اوت ۲۰۱۶.
  31. profitclinic. «Frequently Asked Questions about MLM».
  32. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۶ اکتبر ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۱۴ نوامبر ۲۰۱۹.
  33. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۷ آوریل ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۱۵ اوت ۲۰۱۷.
  34. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی. «مقاله مستندات فقهی حرام بودن شرکت‌های بازاریابی شبکه‌ای». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ فوریه ۲۰۱۷.
  35. وبگاه رسمی دفتر آیت‌الله العظمی وحید خراسانی. «تجارت».
  36. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله العظمی سید محمد حسینی شاهرودی دام ظله. «آخرین استفتائات». (کد سؤال:16484). بایگانی‌شده از &PID=71198&CULTCURE=Persian اصلی مقدار |نشانی= را بررسی کنید (کمک) در ۸ فوریه ۲۰۱۵.
  37. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت اللَّه علوی گرگانی. http://www.gorgani.ir/?. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)page=faq
  38. «نظر فقهای شورای نگهبان در مورد بازاریابی شبکه‌ای در تاریخ (95/08/24): با قاعده فقهی اکل مال به باطل مغایر است و خلاف موازین شرع شناخته "نشد». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۶ اکتبر ۲۰۱۷.
  39. . سایت مقام معظم رهبری http://www.leader.ir/fa/content/17054/بازاریابی-شبکه-ای=. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
  40. O'Donnell, Jayne (February 10, 2011). "Multilevel marketing or 'pyramid?' Sales people find it hard to earn much". USAToday. Gannett Company. Retrieved April 5, 2011.
  41. نحوه تحقیق پیشنهاد شده توسط FTC
  42. آیا آدم عاقل وارد چنین کاری می‌شود؟ بایگانی‌شده در ۴ سپتامبر ۲۰۱۱ توسط Wayback Machine توضیحات دیوید وود (منتقد بازاریابی شبکه‌ای و دوست «مارک یارنل») دربارهٔ سختی‌های نتورک مارکتینگ و اینکه آیا اصلاً عاقلانه است که این کار را شروع کنیم

پیوند به بیرون
مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط به بازاریابی شبکه‌ای در ویکی‌گفتاورد موجود است.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.