تیرگان

تیرگان یکی از جشن‌های ایرانی در تیرروز از تیرماه برابر با ۱۳ تیر در گاهشماری ایرانی برگزار می‌شود. این جشن در گرامی داشت تیشتر (ستارهٔ باران‌آور در فرهنگ ایرانی) است و برپایه آیین و ترادا در روز تیر (روز سیزدهم) از ماه تیر انجام می‌پذیرد. در تواریخ ترادادی تیرگان روز کمان کشیدن آرش کمانگیر و پرتاب تیر از فراز البرز است. همچنین جشن تیرگان به گزارش ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه، روز بزرگداشت جایگاه و جاور نویسندگان در ایران باستان بوده‌است.[1][2][3][4][5][6][7][8]

برای دیگر کاربردها، تیرگان (ابهام‌زدایی) را ببینید.
تیرگان
نام رسمیجشن تیرگان
برپایی توسطایران
' آمریکا، اروپا، کانادا، استرالیا
تاریخ۱۳ تیر

بر پایه گاهشماری باستانی مازندران شب سیزدهم تیرماه ازماه‌های گاهشماری مازندرانی که با تیرماه خورشیدی دگردیسه است جشن تیرماه سیزه شو در مازندران برگزار می‌شود. این جشن را تیرگان نیز می‌نامند چون سیزدهمین روز هر ماه کهنه و گذشته نیز تیر نامگذاری شده‌است و هم‌زمان شدن نام روز با نام ماه را به عنوان تیرگان جشن می‌گیرند. جشن تیرگان هر ساله در یکم تیر ماه در فراهان برگزار می‌شود. این جشن به پاس برداشت گندم انجام می‌شود و ریشه در باورهای مردم ان سامان دارد که تا به امروز نیز زندگانی داشته‌است.[9][10]در مازندران نیز جشن تیرگان با نام تیرماه سیزده شو در شب سیزدهم تیر ماه برگزار می‌شود.[11]

مردم مهدیشهر (سنگسر) نیز این جشن باستانی را به نام جشن تیر مُ ای سیزده در گاهشمار ۲۲ آبان همزمان با روز سیزدهم ماه اوریا گاهشمار سنگسری در کالبد جشنواره برگزار می‌کنند. در این جشن آیینی غذای ویژه ای به نام سیزده تامو پخت می‌شود.[12]

بهار مختاریان باور دارد که جشن تیرگان در بنیاد جشن انقلاب تابستانی در آغاز تیرماه بوده‌است. آنچه که اکنون در فراهان بازمانده‌است.[13]

این جشن در گرامی داشت تیشتر (ستارهٔ باران‌آور در فرهنگ ایرانی) است و برپایه تراداد در روز تیر (روز سیزدهم) از ماه تیر انجام می‌پذیرد. در تواریخ سنتی تیرگان روز کمان کشیدن آرش کمانگیر و پرتاب تیر از فراز البرز است. همچنین جشن تیرگان به گزارش ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه، روز بزرگداشت جایگاه نویسندگان در ایران باستان بوده‌است. (آثارالباقیه، فصل نهم، بخش عید تیرگان).[14] موبد کورش نیکنام برگزاری جشن‌ها با استفاده از گاهشماری‌های ترادادی با ماه‌های ۳۰ روزه را بی‌نگرشی به دانش ستاره شمری و دستاوردهای خیام و انگیزه ناهماهنگی در جشن‌ها دانسته و بایستگی نگرش به گاهشماری کشوریک و ترادادی با ماه‌های ۳۱ روزه را یادآور شده‌است.[15] (برای آگاهی از فهرست و زمان همه جشن‌های ملی بنگرید به صفحه جشن‌های ایرانی).[16]

جشن همه ساله در مازندران و همه ساله توسط زرتشتیان ایران در شهرهای تهران،[17] کرج، مارلیک در استان تهران، یزد و روستاهای اطراف،[18] میبد، اردکان، کرمان،[19] بم، شیراز،[20] اصفهان،[21] اهواز،[22] منطقه فراهان[23][24]و اروپا[25] و آمریکا[26] در روز دهم تیر برگزار می‌شود؛ که البته تعطیل نبودن این روز در ایران و دیگر کشورها گاه باعث می‌شود تا در نزدیکترین روز تعطیل این جشن برگزار شود.

آب‌پاشی

این جشن در کنار آب‌ها، همراه با بزمهایی وابسته با آب و آب پاشی و آرزوی بارش باران در سال پیشِ رو همراه بوده و همچون دیگر جشن‌هایی که با آب در پیوند هستند، با نام همگانی «آبریزگان» یا «آب پاشان» یا «سر شوران» یاد شده‌است.[27][28]

در گذشته «تیرگان» روز بزرگداشت نویسندگان و گاه به «روز آرش شیواتیر» نامور شده‌است.

ارمنیان ایران نیز در روز سیزدهم ژانویه آیین‌هایی برگزار می‌کنند که برگرفته و در ادامه جشن تیرگان است. در برخی سامان‌ها و بومسارها مانند فراهان صدها سال است این جشن به شیوه با شکوه در آغاز تیر برگزار می‌شود

وارداوار و نوسردیل

وارداوار و نوسردیل از جشن‌های انبازگرانه میانارمنیان و آشوریان هستند که با آبریزگان و تیرگان همانندیهایی دارد.

فال کوزه

یکی دیگر از بزم‌های این جشن مانند بسیاری از جشن‌های ایرانی «فال کوزه» (چکُ دولَه) می‌باشد. روز پیش از جشن تیرگان، دوشیزه‌ای را برمی‌گزینند و کوزه سفالی سبز رنگ دهان گشادی به او می‌دهند که «دوله» نام دارد، او این ظرف (آوند) را از آب پاکیزه پر می‌کند و یک دستمال سبز ابریشمی را بر روی دهانه آن می‌اندازد آنگاه «دوله» را نزد همه کسانی که می‌برد که آرزویی در دل دارند و می‌خواهند در بزم «چک دولَه» باشندگی کنند و آن‌ها چیز یا پیکرک کوچکی مانند انگشتری، گوشواره، سنجاق سر، سکه یا مانند این‌ها در آب دوله می‌اندازند. سپس دختر دوله را به زیر درختی همیشه سبز چون سرو یا مورد می‌برد و در آن‌جا می‌گذارد. در روز جشن تیرگان و پس از بزم آبریزان، همه کسانی که در دوله چیزی انداخته‌اند و خواهش و آرزویی داشته‌اند در جایی گرد هم می‌آیند و دوشیزه، دوله را از زیر درخت به میان گروه می‌آورد. در این فال‌گیری بیشتر بانوان باشندگی می‌کنند و سال خوردگان با نوایی بلند به نوبت ترانه‌هایی می‌خوانند و دختر در پایان هر ترانه، دست خود را درون دوله می‌برد و یکی از چیزها را بیرون می‌آورد، به این گونه خاوند (صاحب) آن چیز درمیابد که تراه خوانده شده ز آن خواهش، خواسته و آرزوی او بوده‌است.

دستبند تیر و باد

در آغاز جشن پس از خوردن شیرینی، بندی به نام «تیر و باد» که از ۷ ریسمان به ۷ رنگ دگردیسه بافته شده‌است به دست می‌بندند و در باد روز از تیرماه (۹ روز دیگر) این بند را باز کرده و در جای بلندی مانند پشت بام به باد می‌سپارند تا آرزوها و خواسته‌هایشان را به فرنام پیام‌رسان به همراه ببرد. این کار با خواندن ترانه زیر انجام می‌شود: تیر برو باد بیا غم برو شادی بیا محنت برو روزی بیا خوشه مرواری بیا

باورهای مردمی

در باورهای مردم، دربارهٔ جشن تیرگان دو روایت وجود دارد که روایت نخست همچنان که در بالا گفته شد مربوط به فرشته باران یا تیشتر است و دیگری دربارهٔ آرش کمانگیر و جنگ و ستیز میان ایران و توران.

تیشتر
نوشتار اصلی: تیشتر

روایت مربوط به فرشته باران یا تیشتر روایت نبرد همیشگی میان نیکی و بدی ("تیشتر" در برابر "اَپوش") است. در اوستا، تیشتر یشت (تیر یشت)، تیشتر فرشته باران است که در ده روز اول ماه به چهره جوانی پانزده ساله در می‌آید و در ده روز دوم به چهره گاوی با شاخ‌های زرین و در ده روز سوم به چهره اسبی سپید و زیبا با گوش‌های زرین.

تیشتر به شکل اسب زیبای سفید زرین گوشی، با ساز و برگ زرین، به دریای کیهانی فرومی‌رود. در آنجا با دیو خشکسالی «اپوش» که به شکل اسب سیاهی است و با گوش و دم سیاه خود، ظاهری ترسناک دارد، روب‌رو می‌شود. این دو، سه شبانه روز با یکدیگر به نبرد برمی‌خیزند و تیشتر در این نبرد شکست می‌خورد، به نزد خدای بزرگ آمده و از او یاری و مدد می‌جوید و به خواست و قدرت پروردگار این بار بر اهریمن خشکسالی پیروز می‌گردد و آب‌ها می‌توانند بدون مانعی به مزرعه‌ها و چراگاه‌ها جاری شوند. باد ابرهای باران زا را که از دریای کیهانی برمی‌خواستند به این سو و آن سو راند، و باران‌های زندگی بخش بر هفت کشور زمین فرو ریخت و به مناسبت این پیروزی ایرانیان این روز را به جشن پرداختند.

آرش کمانگیر
نوشتار اصلی: آرش کمانگیر

روایت دیگر نیز دربارهٔ آرش کمانگیر اسطوره و قهرمان ملی ایرانیان است و اینکه میان ایران و توران سال‌ها جنگ و ستیز بود. در نبرد میان «افراسیاب» و «منوچهر»، شاه ایران، سپاه ایران شکست سختی می‌خورد؛ این رویداد در روز نخست تیر روی می‌دهد. سپاه ایران در مازندران به تنگنا می‌افتد و سرانجام دو سوی نبرد به سازش در می‌آیند و برای آنکه مرز دو کشور مشخص شود و ستیز از میان برخیزد می‌پذیرند که از مازندران تیری به جانب خاور (خراسان) پرتاب کنند هر جا تیر فروآمد همان‌جا مرز دو کشور باشد و هیچ‌یک از دو کشور از آن فراتر نروند؛ تا در این گفتگو بودند، سپندارمذ (ایزدبانوی زمین) پدیدار شد و فرمان داد تیر و کمان آوردند. آرش در میان ایرانیان بزرگ‌ترین کماندار بود و به نیروی بی‌مانندش تیر را دورتر از همه پرتاب می‌کرد. سپندارمذ به آرش گفت تا کمان بردارد و تیری به جانب خاور پرتاب کند. آرش دانست که پهنای کشور ایران به نیروی بازو و پرش تیر او بسته‌است و باید توش و توان خود را در این راه بگذارد.

او خود را آماده کرد، برهنه شد، و بدن خود را به شاه و سپاهیان نمود و گفت ببینید من تندرستم و کژی‌ای در وجودم نیست، ولی می‌دانم چون تیر را از کمان رها کنم همهٔ نیرویم با تیر از بدن بیرون خواهد آمد. آنگاه آرش تیر و کمان را برداشت و بر بلندای کوه دماوند برآمد و به نیروی خداداد تیر را رها کرد و خود بی‌جان بر زمین افتاد (درود بر روان پاک آرش و روان‌های پاک همهٔ سربازان ایرانی). هرمز، خدای بزرگ، به فرشتهٔ باد (وایو) فرمان داد تا تیر را نگهبان باشد و از آسیب نگه دارد. تیر از بامداد تا نیمروز در آسمان می‌رفت و از کوه و در و دشت می‌گذشت تا در کنار رود «جیهون» بر تنهٔ درخت گردویی که بزرگ‌تر از آن در گیتی نبود نشست. آنجا را مرز ایران و توران جای دادند و هر سال به یاد آن جشن گرفتند.[29]

از آن خوانند آرش را کمانگیر که از آمل به مرو انداخت یک تیر

ثبت اثر

جشن تیرگان ذلف آباد فراهان به عنوان نخستین جشن تیرگان ایران در دیماه ۱۳۸۹ در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده‌است.[30][31][32] همچنین این آیین از استان گیلان با نام تیرماسینزه در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده‌است.[33][34]

جستارهای وابسته
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ تیرگان موجود است.

منابع
  1. http://www.berasad.com/fa/content/view/4224/
  2. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۴ نوامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۲۴ ژوئن ۲۰۱۴.
  3. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۷ ژوئیه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۶ مه ۲۰۱۳.
  4. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۶ آوریل ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۶ مه ۲۰۱۳.
  5. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ ژوئن ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۶ مه ۲۰۱۳.
  6. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۶ آوریل ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۶ مه ۲۰۱۳.
  7. http://www.berasad.com/fa/content/view/4245/
  8. http://www.berasad.com/fa/content/view/4254/
  9. «تیرگان؛ جشن شکرگزاری دستهای پینه بسته/ فراهانیها تاریخ را تغییر دادند». خبرگزاری مهر. ۱ تیر ۱۳۹۰. دریافت‌شده در ۱۱ آذر ۱۳۹۱.
  10. «جشن باستانی تیرگان در ذلف‌آباد فراهان برگزار شد». خبرگزاری جمهوری اسلامی. ۱ تیر ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۵ آوریل ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱۱ آذر ۱۳۹۱.
  11. «Ø±Ø§Ù‡Ù†Ù…ای س٠ر Ùˆ گردشگری: جشن تيرگان در مازندران». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۸ ژوئیه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۳ ژوئیه ۲۰۱۱.
  12. «شب‌نشینی سنگسری‌ها در آیین باستانی"تیر مُ ای سیزده"». مهدیشهر نیوز. ۸ آبان ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ دسامبر ۲۰۱۲.
  13. «ماه تیر ماه گرماپایه: جشن تیرگان | انسان‌شناسی و فرهنگ». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ ژوئیه ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۳ ژوئیه ۲۰۱۱.
  14. از نوروز تا نوروز - کورش نیکنام
  15. «بازنگری و هماهنگی در گاهشماری سنتی زرتشتی». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ ژانویه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۱۲ ژوئیه ۲۰۱۱.
  16. زروان، سنجش زمان در ایران باستان، فریدون جنیدی
  17. http://www.amordadnews.com/neveshtehNamyesh.aspx?NId=4577 بایگانی‌شده در ۷ ژوئیه ۲۰۱۱ توسط Wayback Machine [گزارش تصویری تیرگان در تهران]
  18. http://www.amordadnews.com/neveshtehNamyesh.aspx?NId=4592 بایگانی‌شده در ۲۶ آوریل ۲۰۱۴ توسط Wayback Machine [گزارش تصویری تیرگان در یزد]
  19. http://www.amordadnews.com/neveshtehNamyesh.aspx?NId=4576 بایگانی‌شده در ۷ ژوئیه ۲۰۱۱ توسط Wayback Machine [گزارش تصویری تیرگان در کرمان]
  20. http://www.berasad.com/fa/content/view/8008 [گزارش تصویری تیرگان در شیراز]
  21. http://www.berasad.com/fa/content/view/4268/ [گزارش تصویری تیرگان در اصفهان]
  22. http://www.berasad.com/fa/content/view/4254/ [گزارش تصویری از تیرگان در اهواز]
  23. «جشن تیرگان در فراهان برگزار می‌شود». فارس نیوز. ۱۷ خرداد ۱۳۹۱. دریافت‌شده در ۱۱ آذر ۱۳۹۱.
  24. «جشن معنوی باستانی تیرگان در شهرستان فراهان برگزار شد». اداره کل میراث فرهنگی استان مرکزی. دریافت‌شده در ۱۱ آذر ۱۳۹۱.
  25. http://iraania.com/?p=6071 بایگانی‌شده در ۲۷ ژوئن ۲۰۱۱ توسط Wayback Machine [تیرگان در هلند]
  26. http://www.amordadnews.com/neveshtehNamyesh.aspx?NId=4561 بایگانی‌شده در ۱۲ اکتبر ۲۰۱۱ توسط Wayback Machine [تیرگان در آمریکا]
  27. جشن‌های آب، چاپ دوم، ۱۳۸۳ - هاشم رضی
  28. گاه‌شماری و جشن‌های ایران باستان، هاشم رضی
  29. «جشن تیرگان». ۸ تیر ۱۳۸۵.
  30. «برگزاری جشن ثبت آیین باستانی معنوی تیرگان در زلف آباد فراهان». جام جم آنلاین. ۱ تیر ۱۳۹۰. دریافت‌شده در ۱۱ آذر ۱۳۹۱.
  31. «جشن "تیرگان" و "بیل گردانی" به جمع میراث معنوی کشور پیوست». ۸۸ اسفند ۱۳۸۹. دریافت‌شده در 11 آذر ۱۳۹۱. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  32. «برگزاری آدین معنوی و جشن شکرگزاری گندم در استان مرکزی». باشگاه خبرنگاران. ۲۵ دی ۱۳۹۰. دریافت‌شده در ۱۱ آذر ۱۳۹۱.
  33. ««جشن تیرماسینزه» شمال کشور ثبت ملی شد». فارس نیوز. ۱۷ مهر ۱۳۹۱. دریافت‌شده در ۱۱ آذر ۱۳۹۱.
  34. «جشن تیرگان گیلان در فهرست میراث معنوی کشور ثبت شد». روزنامه گیلان پیام. ۱۵ اسفند ۱۳۹۰. دریافت‌شده در ۱۱ آذر ۱۳۹۱.

پی‌نوشت‌ها

از نوروز تا نوروز، جشن‌ها و آیین‌های سنتی زرتشتیان ایران، کورش نیکنام، تهران انتشارات فروهر ۱۳۷۹

پیوند به بیرون
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.