شهر نوقان
نوقان یا نوغان، یکی از شهرهای معتبر و معروف ولایت توس، قبل از پیدایش شهر مشهد بوده‌است. در حقیقت هسته اولیه شهر مشهد از ترکیب نوغان و دهکده سناباد شکل گرفته‌است. با گسترش مشهد در سده هشتم، نوغان جایگاه خود را از دست داد به صورت یک محله از شهر تازه تأسیس مشهد درآمده است.[1][2]
پیشینه
دربارهٔ نوقان از قول مورخان سخن فراوان به میان آمده‌است. صاحبان صورة الارض، معجم البلدان، مطلع الشمس، آثار البلاد و مجالس المؤمنین از نوقان نام برده و سناباد را دهی کوچک از این شهر می‌دانستند که دارای باغات فراوان بوده‌است. حمید بن قحطبه طایی والی خراسان داخل یکی از باغات بزرگ آن کاخی مجلل داشته و در سال ۱۸۸ خورشیدی که هارون الرشید خلیفه عباسی در خراسان می‌میرد جسد او را در همین باغ مدفون می‌سازند.[3]
یعقوبی از نوقان نام برده و می‌نویسد:
قبر امیرالمؤمنین رشید آنجاست و نیز وفات علی بن موسی آن جا روی داده و شهر بزرگ توس را نوقان گویند و خراج این سرزمین جزء خراج نیشابور است.
اصطخری در نیمه اول قرن چهارم می‌نویسد:
«اگر طوس را در شمار نیشابور گیریم شهرهای طوس عبارتست از رادکان، طابران، بزدغور، نوقان، مشهد علی بن موسی و هارون الرشید آن جاست».
ابن حوقل در نیمه دوم همین قرن می‌نویسد:
«طوس در مجموع نیشابور باشد شهرهای آن عبارتست از رادکان، طبران، نوقان، تروغوز، قبر علی بن موسی الرضا در بیرون شهر نوقان است».
صاحب حدود العالم ولایت توس را توصیف کرده و می‌نویسد:
«طوس ناحیتی است و اندر وی شهرکهاست چون طوران، نوقان، بروغون، رایکان، بنوازه و اندر میان کوه‌هاست و اندر کوه‌های وی معدن پیروزه و معدن مس و سرب و سرمه و شبه و دیگ سنگین و سنگ خان و شلواربند و جوراب خیزد، و به نوقان مرقد مبارک علی بن موسی الرضاست و آن جا مردمان به زیارت شوند و هم آن جا گور هارون الرشید است و از وی دیگ سنگی خیزد».
مقدسی صاحب احسن التقاسیم در نیمه دوم قرن چهارم هجری ولایت طوس را چنین توصیف نموده‌است:
«طوس خزانه ایرانشهر است که قصبه اش طابران، نوقان، رادکان، جنابذ، استورقان و تروغبذ است».
ابن خلکان در وفیات الأعیان می‌نویسد:
«طوس ناحیه ای است در خراسان مشتمل بر دو شهر یکی طابران و دیگری نوقان که دارای هزار قریه بوده‌است».
یاقوت حموی در نیمه اول قرن هفتم هجری از طوس چنین یاد کرده:
«طوس شهری است در خراسان که فاصله میان آن و نیشابور ده فرسخ می‌باشد و مشتمل است بر دو شهر (طابران و نوقان) نوقان یکی از آن دو شهر است که دارالملک طوس را تشکیل می‌داده‌است و برای این دو شهر بیشتر از هزار قریه هست و طوس در زمان عثمان بن عفان فتح شده و در این شهر است قبر علی بن موسی الرضا و قبر هارون الرشید»
نام گذاری
نام نوغان در منابع تاریخی آمده‌است و در اکثر کتاب‌های لغت از آن به عنوان شهر و شهرک و گاه قصبه‌ای در ولایت توس نام برده شده‌است صاحب مشترک نوغان (با فتح نون و سکون واو) یکی از دو شهر توس است که گروه بسیاری از دانشمندان از آن جا برخاسته‌اند.
مینورسکی صورتهای مختلف آن را ضبط کرده‌است تلفظ اصلی آن به صورت نوکانی (بروزن روبان) یا نوکان (به فتح نون و سکون واو) ضبط شده‌است.
کلمه نوغان را گاه با «غ» نوشته‌اند که اگر آن را با کلمات مشابهش در زبان اوستا مثل نوه (که در زبان پهلوی نوی به کسر نون و سکون واو تلفظ می‌شود و به معنی دلیر و نیرومند و زیبا و شجاع است و هنوز در زبان کردی به کار می‌رود) مقایسه کنیم به این نتیجه می‌رسیم که به احتمال زیاد به مناسبت دلیری و مردانگی مردم آن یا نوسازی و زیبایی به این اسم خوانده شده باشد مینورسکی می‌نویسد:
مشهدی‌ها نوغان را نوغون می‌گویند و در لهجه مشهدی (ان) به (اون) تبدیل می‌شود مثل بیابان و دالان که می‌گویند بیابون و دالون.
مشاهیر
- علی‌اکبر نوغانی مشهدی
- سید ابراهیم رئیسی
- ادیب طوسی