قاچاق کرم

کَرَم یا کَرَم خان یا کَرَم بیک، معروف به قاچاق کَرَم یا کَرَم ِراهزن (زاده: ۱۲۷۶ هجری قمری در قفقاز، درگذشت: ۱۳۱۹ هجری قمری در طهران)، از راهزنان و یاغیان پرآوازهٔ قفقاز که در دوران سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، به دربار ایران پناهنده شد و با سکونت در طهران، در برخی وقایع تاریخ قاجاریه، ایفای نقش نمود.

تصویری از قاچاق کَرَم

از دوران راهزنی و یاغیگری او در قفقاز، روایات و افسانه‌های بسیار باقی‌مانده که هنوز هم در فرهنگ و فولکلور این سرزمین نقل می‌شوند.

سالهای نخست زندگی

کَرَم بیک در حدود سال ۱۲۷۶ قمری در آبادی قراخ کسمه، از ایالت گنجه واقع در قفقاز به دنیا آمد. تمامی ساکنان قریه قراخ کسمه از جمله کرم و خانوادهاش، شیعه مذهب بودند. پدرش اسکندر و پدر پدرش زال نام داشت و به همین دلیل هم بعدها اعقاب و بستگان و نواده‌های کرم در ایران، نام خانوادگی زالتاش را برای خود انتخاب کردند. کرم بیک که از همان نوجوانی و جوانی، فردی هیکلمند، بلندقد و بسیار قُلدُر و قوی و زورمند محسوب می‌شد، در اوایل کار خویش از رعایای کربلائی اوف، از ملاکین قراخ کسمه بود، اما بواسطهٔ نزاعی که بین اهالی روی داد، کرم بیک، یکی از اقوام ارباب خود، کربلائی اوف را کشت و برای اینکه مورد خشم ارباب قرار نگیرد و دستگیر نشود، ناگزیر از محل و مسکن خود فرار کرد و سر به کوه و بیابان گذاشت و دزدی و راهزنی و یاغیگری پیشه کرد.

علت یاغیگری

جز به قتل رسانیدن خویشاوند ارباب کربلائی اوف در جریان نزاع اهالی قراخ کسمه، طور دیگری هم سبب یاغیگری کرم را نوشته‌اند و آن اینکه:

اسرافیل نام کربلائی اوف، که از جمله ارباب و اعیان قراخ کسمه بوده، اسکندر، پدر ِکرم را می‌کُشد و کرم در سن بیست سالگی برای انتقامجوئی، و جبران خون پدر خویش، برای کُشتن اسرافیل قیام می‌کند که این کار سرانجام به یاغی گری او، منتهی می‌شود. وی بعدها چند نفر مسلح و هم عقیده با خود را پیدا کرده و به اتفاق آن‌ها مشغول به راهزنی و یاغیگری می‌گردد.

از این تاریخ به بعد، وی در میان اهالی قفقاز به قاچاق کرم، به معنای کَرَم ِفراری معروف شد و برای سال‌ها به کار راهزنی و یاغی گری و آدمکشی در کوهها و جاده‌های قفقاز پرداخت. طوری‌که در این زمینه به شهرت بسیار رسید و در مورد او، دهان به دهان افسانه‌های بسیاری نقل می‌شد که نه فقط در سرتاسر قفقاز، بلکه در ایران نیز، شنیده می‌شدند.

عیاری در عین راهزنی

قاچاق کرم از جمله دزدان عیار بود و در عالم راهزنی جوانمردی‌هایی نیز از خود بروز می‌داد. از جمله می‌گویند که در جریان ییلاق و قشلاق‌های هر ساله اهالی گنجه، روزی قاچاق کرم به آن‌ها می‌رسد. مسافرین از ترس اینکه مبادا اموال آنان به یغما رود، اشیاء قیمتی خودشان را به زنان خود می‌دهند که آن‌ها را در زیر چادرهای خود پنهان نمایند. کرم [و همراهانش] از دور عمل آنان را مشاهده می‌نماید و فوراً به افراد خود، مؤکداً سفارش می‌کند، موقعی که به جمعیت کوچ کنندگان رسیدید، مبادا زنها را بگردید، زیرا آن‌ها ناموس ما می‌باشند و باید از هرگونه تعرضی کاملاً مصون بوده باشند. پس همراهان کرم هم، اوامرش را اطاعت کردند و با وجود اطلاع هرگز به جستجوی زنان نپرداختند.

وی که شیعه معتقدی بود، در ایام راهزنی و یاغی گری و آدم کشی، سفری هم به‌طور ناشناس، به نجف و کربلا داشت و از قبور ائمه شیعه زیارت به عمل آورد. در ضمن بالاترین قسم او هم در تمام عمرش، قسم به علی بوده‌است.

پناه بردن به شاه ایران

کرم بیک یا کرم خان یا بنا به گفتهٔ اهالی قفقاز، قاچاق کرم، در محرم سال ۱۳۰۷ هجری قمری، هنگامیکه ناصرالدین شاه قاجار از سفر سوم خوبش به اروپا باز می‌گشت، در حوالی مرز ایران و قفقاز و در کنار رود ارس، خود را به اردوی شاه رساند و از وی درخواست پناهندگی کرد.

در این مورد مهدی بامداد نوشته‌است:

هنگامی که ناصرالدین شاه [در کنار اردوی همراهانش] از رود ارس گذشته و به خاک ایران وارد می‌شود، می‌بیند که از دور یک نفر که شبیه افسران قزاق لباس پوشیده، همراه با چند نفر سوار به نزد او می‌آیند. شاه از آمدن آنان در این موقع خیلی تعجب می‌کند. پس از نزدیک شدن، کرم از اسب پیاده شده [به شاه تعظیم و کرنشی می‌نماید]، و خود را معرفی می‌کند و می‌گوید: «من، کَرَم هستم و آمدم که به شما پناه بیاورم.» شاه چون از سابقهٔ احوال کَرَم تا حدودی آگاه بوده، با قدری تفکر با درخواست او موافقت می‌کند و کرم بیک را با خود به تهران می‌آورد.

پس از آن، دولت روسیه تزاری هم که کرم، به عنوان یکی از اهالی قفقاز، تبعه آن بوده، با پناهندگی وی به ایران، مشروط به اینکه کرم برای همیشه در ایران بماند و هرگز به قفقاز برنگردد، موافقت می‌کند و بدین ترتیب کرم با اردوی شاهی به دارالخلافه بازمی گردد و ساکن تهران می‌شود.

ورود به دستگاه امین السلطان در طهران

پس از ورود کرم خان به طهران و گذشت چند ماه، وی در دستگاه میرزا علی اصغر خان امین السلطان، وزیر اعظم وقت، وارد خدمت شد و محافظ خصوصی وی گردید.

علت اینکه کرم خان در دستگاه وزیر اعظم، امین السلطان وارد شد، این بود که ناصرالدین شاه بعد از ورود به تهران کرم را جزو تفنگداران خاص خود نمود و چون میرزا احمد خان علاءالدوله و مهدی‌قلی‌خان مجدالدوله که در سفر و حضر همیشه با ناصرالدین شاه بودند، نسبت به کرم تحکماتی می‌نمودند و کرم خان هم از آنان چندان اطاعت نمی‌کرد، و به قول مهدی بامداد، سه نفر قُلدُر با هم نمی‌ساختند، به همین جهت، ناصرالدین شاه صلاح در این دید که کرم را به امین السلطان بسپارد.

بدین ترتیب، کرم خان به جمع افراد دستگاه امین السلطان پیوست. امین السلطان نیز نسبت به وی توجهی ویژه داشت و حتی برای آوردن برادران و خانواده کرم خان از قفقاز به تهران، مساعدت بسیار کرد.

پیوستن خانواده و برادرانش در تهران به او

کرم خان در قفقاز دارای پنج برادر صلبی بود. بدین معنی که اسکندر، پدر کرم خان، دو همسر داشت که کرم خان از یک همسر او و پنج برادر دیگر او، از همسر دیگر پدرش، متولد شده بودند. این پنج برادر و از جمله حمید خان، که او نیز همچون کرم خان مردی بلندقد، بسیار زورمند و قلدر بود، همگی کم و بیش در قفقاز به اما بعد از پناهنده شدن کرم به ناصرالدین شاه و سکونت وی در تهران، به تدریج پنج برادر صلبی دیگر او، به اسامی: اسد خان، حمید خان، مجید خان، مدد خان و اسکندرخان نیز، به ایران آمدند و در طهران سکونت اختیار کردند.

بر اساس نوشته مهدی بامداد، آمدن برادران کرم خان به ایران، به این نحو صورت گرفت که ابتدا، حمید خان، اسد خان و مجید خان، [در فاصله سالهای ۱۳۰۷ تا ۱۳۱۷ هجری قمری] متعاقب یکدیگر به ایران آمدند و بعد در ذیحجه ۱۳۱۷ هجری قمری، هنگامیکه میرزاعلی اصغر خان امین السلطان صدراعظم [این بار صدراعظم مظفرالدین شاه]، به همراه مظفرالدین شاه به اروپا رفت، چون کرم خان در این زمان در دستگاه امین السلطان مشغول به خدمت و طرف توجه وی بود، بنابراین به درخواست کرم خان، در موقع عبور از قفقاز، از حکمران قفقاز خواهش نمود که به بستگان و برادران کرم خان اجازه داده شود که به ایران بیایند. حکمران قفقاز هم با این خواسته موافقت کرد و به این ترتیب دو برادر [باقیمانده او]، با خانواده خود و خانواده سایر برادران به ایران مهاجرت کردند.

نوشته‌اند که اسکندر خان، برادر کوچک کرم خان، تنها هنگامی تن به مهاجرت به ایران داد که اسرافیل، قاتل پدر خود را کشت. [هرچند که گفتیم قتل اسرافیل، گاهی به خود کرم خان نسبت داده شده‌است]. اسکندر خان، آخرین فرد از خانواده کرم خان بود که به ایران مهاجرت کرد و نزد برادر بزرگ خود، کرم خان آمد.

محافظان شخصی امین السلطان

کرم خان و پس از او برادرانش، در طهران به عنوان جان نثاران و محافظان شخصی امین السلطان خدمت می‌کردند و این وضع، تا زمانی‌که امین السلطان زنده بود، ادامه داشت.

در این میان، شخص کرم خان، جایگاه ویژه‌ای در میان مستحفظین امین السلطان داشت، طوری‌که هر وقت که امین السلطان از خانه خود خارج و سوار کالسکه می‌شد، کرم خان سوار بر اسب، پشت کالسکه، و حاج علی قلیخان سردار اسعد، پهلوی کالسکه و جعفرقلی خان سردار اسعد سوم، در جلو کالسکه امین السلطان سواره می‌رفتند.

در سال ۱۳۱۳ هجری قمری که ناصرالدین شاه کشته شد و امین السلطان صدراعظم برای انتظامات امور مملکتی تا ورود شاه تازه، مدت چهل روز در کاخ گلستان توقف داشت، مستحفظین او عبارت بودند از: حاج علی قلی خان سردار اسعد و سواران بختیاری و همینطور کرم خان به اتفاق برادرانش.

نجات جان نایب السلطنه

یکی از کارهای برجسته کرم خان، نجات دادن کامران میرزا نایب السلطنه از مرگ حتمی است که در جریان شورش اهالی تهران در جریان وقایع رژی، در سال ۱۳۰۹ هجری قمری صورت گرفته‌است.

اعتمادالسلطنه در یادداشتهای روزانه خود، ضمن شرح حوادث روز دوشنبه، ۳ جمادی‌الثانی ۱۳۰۹، به واقعه مذکور اشاره می‌کند. وی می‌نویسد:

... جمعیت هجوم‌آور شده، دور ارگ را گرفته و قریب ششصد هفتصد نفر وارد ارگ می‌شوند. هرچند نایب السلطنه با التماس می‌خواهد مردم را ساکت کند، زن و مرد عوام پرده دری نموده، بنای فحش و بدگوئی گذاشتند. یک نفر سید با شمشیر برهنه به نایب السلطنه حمله می‌کند، نایب السلطنه به طرف خانه خود فرار می‌کند، این جمعیت او را تعاقب می‌نمایند. در این بین کرم بیک، قاچاق روسی معروف می‌رسد. کرامتی نموده و نایب السلطنه را که دیگر خسته و مانده شده بود، سوار به اسب خود می‌نماید، یک دست جلو اسب و به یک دست دیگر، طپانچه چند تیر به هوا خالی می‌کند، نایب السلطنه را به خانه‌اش می‌رساند.

عاقبت کرم خان

کرم خان تا وقتی‌که به ایران پناهنده نشده بود و یاغی و مرد بیابانی بود، مشروب نمی‌خورد و دودی هم استعمال نمی‌کرد. لکن پس از آمدن به تهران، معتاد به شرب خمر به حد افراط و کشیدن تریاک گردید و بعبارت دیگر، رنگ محیط گرفت و کاملاً همرنگ جماعت شد. اعتیادی که وی در میانسالی جان خویش را بر سر آن گذاشت.

وی سرانجام در حدود سال ۱۳۱۹ هجری قمری و در ۴۳ سالگی سکته کرد و در طهران درگذشت و در آب انبار قاسم خان، خارج از دروازه ری به خاک سپرده شد. میرزا علی اصغر خان اتابک اعظم(امین السلطان)، تمام هزینه کفن و دفن و مجلس فاتحه او را پرداخت و در ضمن دستور داد که یک بنای چهارطاقی هم بر سر قبر او بسازند.

سرگذشت برادران و خاندان او

برادران کرم خان پس از مرگ او، همچنان در خدمت امین السلطان باقی ماندند و تا زمانی که امین السلطان زنده بود، به خدمت خویش ادامه دادند.

پس از متداول شدن نام خانوادگی در ایران، بازماندگان و بستگان کرم خان، به خاطر نام پدربزرگ وی (که گفتیم زال نامیده می‌شد)، فامیلی زالتاش گرفتند و بعدها برخی از آن‌ها با همین نام فامیلی، در عصر پهلوی به برخی مناصب مهم کشوری و لشکری رسیدند.

از جمله این افراد، می‌توان به سرهنگ زالتاش اشاره کرد که در عصر رضاشاه می‌زیست و نام او در قضایای مربوط به رفع حجاب در شهرستان خوی ثبت شده‌است یا از تیمسار سرتیپ زالتاش، نام برد که در عصر محمدرضاشاه و در دوران وزارت خارجه اردشیر زاهدی، به درخواست او از ارتش شاهنشاهی به وزارت خارجه منتقل شده و مسئولیت حفاظت این وزارتخانه را بر عهده داشت، قابل ذکر می‌باشند.

درباره قاچاق کرم و روایات و افسانه‌های مربوط به او در ایران و قفقاز، سیروس سعدوندیان، محقق و نویسنده برجسته ایرانی، کتابی به همین نام نوشته که در سال ۱۳۸۰ خورشیدی انتشار یافته‌است.

منابع

• بامداد، مهدی (۱۳۴۷)، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری (جلد ۳)، تهران: زوار
• خاطره هاشم حکیمی درباره تیمسار سرتیپ زالتاش
• اشاره به سرهنگ زالتاش در قضایای مربوط به کشف حجاب در خوی

پیوند به بیرون

• معرفی کتاب قاچاق کرم در سایت آی کتاب