وامگیری فارسی از عربی
هر زبانی بر حسب نیازهای خود، واژه‌هایی از زبان‌های بیگانه به وام می‌گیرد. این وامگیری نه تنها به خودی خود، خطری برای زبان وام‌گیرنده نیست، بلکه به پختگی و باروری آن نیز می‌افزاید. چنانچه در طی چهارده سده، ده‌ها هزار واژه و اصطلاح به تدریج از زبان عربی وارد زبان فارسی شده‌است و توانایی آن را برای بیان ظریفترین دقایق فکری و معنوی و هماهنگی با پیچیده‌ترین مسائل فرهنگی و علمی جهان فراهم کرده‌است.
با این همه، اگر ورود واژه‌های بیگانه به زبان، انبوه باشد و مهمتر از آن اگر هر واژه نه به‌تنهایی، بلکه همراه مشتقّات و ترکیبات خود در زبان نفوذ کند، ممکن است ساخت واژگان را تغییر دهد و اشتقاق واژه‌ها در زبان وام‌گیرنده تابع زبان وام‌دهنده شود. مانند واژه‌های نزاکت که از روی کلمهٔ «نازک» فارسی و فلاکت که ظاهراً از روی «فلک‌زدگی» در فارسی ساخته شده‌است یا برخی از واژه‌های فارسی مانند «کفش، کلاه، و مُهر» که به پیروی از قواعد عربی به صورت صیغهٔ مبالغهٔ «کفاش» و اسم مفعول «مکّلا» و «ممهور» درآمده است.
نفوذ زبان‌های بیگانه، به‌ویژه از آنجا باعث نگرانی است که دگرگونی‌های ساختی به بار آورد؛ یعنی در دستور زبان نفوذ کند. برخی از قواعد دستوری زبان عربی، علاوه بر تأثیراتی که در مقالهٔ «کاربردهای نادرست قواعد عربی در فارسی» آمده‌است، تأثیرهای صرفی دیگری هم در زبان فارسی داشته‌اند. مثلاً امروزه فارسی‌زبانان ناچارند که در کنار نشانه‌های جمع فارسی (یعنی «ان» و «ها»)، نشانه‌های جمع عربی را نیز بیاموزند؛ به‌ویژه جمع با «ون» مانند اجتماعیون و روحانیون؛ و جمع با «ین» در معلّمین، مورّخین، محققّین، مسافرین، و مترجمین؛ و جمع با «ات» در روحیات، تأثیرات، و الزامات.
این شیوهٔ جمع بستن عربی حتی به واژه‌های فارسی نیز کشیده شده‌است، مانند: ویرایشات (ویرایش‌ها)، گزارشات (گزارش‌ها)، و بازرسان (بازرسان)؛ که البته جمع بستن واژه‌های فارسی با نشانه‌های عربی اشتباه است. حتی کاربرد جمع مکسّر عربی را در برخی واژه‌های فارسی نیز می‌بینیم، مانند دهاقین (دهگانان)، بساتین (بستان‌ها)، اساتید (استادان)، دراویش (درویشان)، فرامین (فرمان‌ها)، رنود (رندان)، بنادر (بندرها)، اکراد (کردان)، و غیره. زمانی در دورهٔ صفویه، حتی «توپ و باروت» را به «اتواپ و بواریت» جمع می‌بستند.
امروزه این قواعد جمع بستن، سیر قهقرایی می‌پیماید و شیوهٔ جمع فارسی در حال برگشتن به سادگی نخستین خود (جمع به «ان» و «ها»)است. جز در مورد جمع به «ات» که در کنار واژه‌های پیشین مانند «دستورات (دستورها)، دهات (ده‌ها)، سفارشات (سفارش‌ها)، فرمایشات (فرمایش‌ها)، نوشتجات (نوشته‌ها)، سبزیجات (سبزی‌ها)» و ده‌ها نمونهٔ دیگر، واژه‌هایی مانند گزارشات (گزارش‌ها)، نگارشات (نگارش‌ها)، ویرایشات (ویرایش‌ها)، آزمایش‌های (آزمایش‌ها)، و گرایشات (گریش‌ها) هم شنیده می‌شود.
با این همه، رابطهٔ زبان عربی و فارسی در طیّ سده‌های گذشته، بیشتر به صورت رابطه‌ای دوستانه و زاینده بوده‌است. گذشته از این، زبان عربی تا جایی که توانسته‌است بر زبان فارسی تأثیر گذاشته‌است و بعید است که در آینده بیش از این تأثیر کند. خطری که امروزه زبان فارسی را تهدید می‌کند از سوی زبان‌های غربی (مانند انگلیسی) است؛ که در زمینهٔ وام‌واژه‌ها و مهمتر از آن گرته‌برداری (در سه شکل «اصطلاحات و ترکیبات»، «معنایی»، و «نحوی») زبان فارسی را تهدید می‌کند.
جستارهای وابسته
- گرته‌برداری
- گرته‌برداری از اصطلاح‌ها و ترکیب‌ها
- گرته‌برداری معنایی
- گرته‌برداری نحوی
- کاربردهای نادرست قواعد عربی در فارسی
- عربی در فارسی
- صیغه‌های مبالغه عربی پر استفاده در فارسی
- وامگیری فارسی از عربی
- واژگان فارسی
- آمیختگی فارسی با زبان‌های دیگر
- دگرگونی زبان فارسی در عصر کنونی
- خط در ایران
- برهم‌کنش زبان‌های فارسی و عربی
- گرته‌برداری
- فهرست واژگان ساخته شده در فارسی به‌سان واژه‌های عربی
منابع
- فارسی و آیین نگارش (۳و۴)، نظام جدید آموزش متوسطه، دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کتاب‌های درسی ایران، ۱۳۷۶.
- ناتل خانلری، پرویز، دستور زبان فارسی، بنیاد فرهنگ ایران.
- صفا، ذبیح اللّه، تاریخ ادبیات در ایران (۵ جلد)، انتشارات فردوس، ۱۳۶۷.
- تاریخ ادبیات ایران (۱و۲)، سال دوم و سوم آموزش متوسطه، رشتهٔ علوم انسانی، دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کتاب‌های درسی ایران، ۱۳۸۲ و ۱۳۸۳.