کوره آجرپزی سنتی

کوره آجرپزی سنتی یا آجرپزی کوره‌ای یا دستی یا فشاری در ایران کاربرد کهنی داردآجر دستی یا سنتی آجر یا خشت گلی است که از ابتدا و مرحله تهیه خاک و گل تا مرحله قالب گیری و پخت در کوره همه کارها با دست و ابزار دستی تهیه می شود.

BrickTehran
Bricks set out to dry

تاریخچه

دست کم ۵۰۰۰ سال است که آجر ساخته شده از خاک رس به کار می‌رود. گویا اول بار، آن را برای ساختن شهرهایی در بین‌النهرین و دره سند در پاکستان به کار بردند.

کوره‌های آجرپزی در سراسر ایران وجود دارد اما بیشترین کوره‌های آجر دستی در دویست سال گذشته همواره در اطراف تهران بوده‌است. ابتدا در میدان شوش، سپس جاده ری، هاشم‌آباد و شاتره و اکنون بیشتر در پاکدشت ورامین و محمودآباد تهران اما مناطق معروف دیگر ایران برای تولید و صادرات انبوه آجر اصفهان، اهواز، یزد و گناباد است.

آجرکاری از برج شبلی در ایران، مربوط به قرن دوازدهم

[1]

نگاهی به سابقه و پیشینه

معروف‌ترین بناهای آجری باستانی ایران طاق کسری است. آجر دستی (فشاری) هفت هزار سال است که در ساخت کاخ‌ها، عبادتگاه‌ها، مدرسه‌ها، مسجدها و دیگر ساختمان‌ها به کار می‌رود. در ایران اما امروزه از این صنعت دستی هزاران ساله به جز نقاطی مانند حوالی میدان شوش، جاده ری قدیم و هاشم‌آباد در اطراف تهران هیچ اثری به جای نمانده‌است اما در محمودآباد هنوز تعداد ۳۰ میل دودکش آجری از کوره‌های آجردستی که طول بعضی از آن‌ها تا ۳۰متر می‌رسد و از سال ۱۳۵۶ برای همیشه خاموش شده‌اند هنوز پابرجا است. در اوایل جنگ ایران و عراق هواپیماهای عراق چندبار به جای پالایشگاه تهران این دودکش‌های عظیم آجری را هدف قرار دادند. قبل از برقی شدن این کوره‌ها میله‌های آجری مرتفع کار تهویه و دودکش را انجام می‌دادند. تهران با ساختمان‌های قدیمی و آثار تاریخی خود هم هویتی سنتی وهم بسیارمدرن دارد؛ شمس العماره و دارالفنون، کاخ موزه‌ها، مسجدهای تاریخی، ساختمان‌های آجری منطقه حسن‌آباد و سی تیر، سردر باغ ملی، موزه پست و تلگراف، ساختمان بانک صادرات، ساختمان‌های آجری سبک ساسانی هخامنشی موزه ایران باستان و وزارت خارجه، ساختمان ثبت واسناد، مدارس قدیمی، گنبد چهارسوق بازار بزرگ، بازارچه‌ها، کاروانسراها و ساختمان بسیاری از خانه‌ها و مغازه‌ها در بخش‌های قدیمی شهر تهران؛ زیبایی و هویت خود را مدیون همین آجرها هستند.[2] به‌طور کلی استفاده از آجر در طول تاریخ ایران بسیار گسترده بوده و بناهای بیشماری اعم از آتشکده، مسجد و ساختمان‌های مسکونی به وسیله آجر در ایران ساخته شده‌اند. در حال حاضر با توجه به بالا رفتن تراکم جمعیت و ساخت بناهای چندین طبقه استفاده از آجر در اسکلت این نوع ساختمان‌ها مقدور نیست و از اسکلت‌های فلزی یا بتنی استفاده می‌شود؛ ولی از آجر برای نماسازی استفاده می‌شود یا در قسمتی از سالن و سایر فضاها آجر را به‌طور نمایان بکار می‌برند.[2] آجر از قدیمی‌ترین مصالح ساختمانی است که قدمت آن بنا به عقیده برخی از باستان شناسان به ده هزار سال پیش می‌رسد. در ایران بقایای کوره‌های سفال پزی و آجرپزی در شوش و تپه سیلک کاشان که تاریخ آن‌ها به هزاره چهارم پیش از میلاد می‌رسد پیدا شده‌است. همچنین نشانه‌هایی از تولید و مصرف آجر در هندوستان به دست آمده که حاکی از سابقه شش هزار ساله آجر در آن کشور است. فن استفاده از آجر از آسیای غربی به سوی غرب مصر و سپس به روم و به سمت شرق هندوستان و چین رفته‌است در سده چهارم اروپایی‌ها شروع به استفاده از آجر کردند ولی پس از مدتی از رونق افتاده و رواج مجدد از سده ۱۲ میلادی بوده که ابتدا از ایتالیا شروع شد. در ایران باستان ساختمان‌های بزرگ و زیبایی بنا شده‌اند که پاره‌ای از آن‌ها هنوز پا بر جا هستند. نظیر طاق کسری در غرب ایران قدیم، آرامگاه شاه اسماعیل سامانی در گنبد کاووس و مسجد اصفهان را که با آجر ساخته‌اند همچنینی پل‌ها و سدهای قدیمی مانند پل دختر سد کبار در قم از جمله بناهای قدیمی می‌باشند.

آجرکاری از برج شبلی در ایران، مربوط به قرن دوازدهم

[1]

    انواع آجرها
    1. آجرهای رسی شامل: آجر معمولی، آجر نما و آجر مهندسی
    2. آجر نسوز
    3. آجر ماسه‌ای
    4. آجر بتنی
    5. آجرهای مخصوص

    انواع آجر در ایران قدیم

    در ایران هر جا سنگ کم بوده و خاک خوب هم در دسترس بوده‌است آجرپزی و مصرف آجر معمول شده‌است اندازه آجر ایلامی حدود ۱۰×۳۸×۳۸ سانیتی متر بوده پختن و مصرف آجر در زمان ساسانیان گسترش یافته و در ساختمان‌های بزرگ مانند آتشکده‌ها به کار رفته‌است اندازه آجر این دوره جدود ۴۴×۴۴×۷تا ۸ بوده‌است و بعدهای آن ۲۰×۲۰×۳ تا۴ سانتی‌متر کاهش یافت.

    در فرش کردن کف ساختمان از آجر بزرگتری به نام آجر کف یا آجر ختائی به ابعاد ۵×۲۵×۲۵ سانتی‌متر یا بزرگتر از آن به نام نظامی در ابعاد ۴۰×۴×۵ سانتی‌متر استفاده می‌شده‌است. برای کف و پشت بام یا نمای دیواره‌های گلی استفاده می‌شده‌است.

    مراحل ساخت آجر
    1. تهیه خاک مناسب خاک خالی از هرگونه شن
    2. آماده‌سازی گل با لگد مال کردن و زیر و رو کردن آن با بیل برای مدتی تا به خوبی حالت چسبندگی پیدا کند
    3. قالب‌گیری گل توسط قالب گیر
    4. بردن قالب آجر گلی به داخل محوطه برای خشک شدن در آفتاب
    5. جمع کردن آجر گلی خشک شده و انبار کردن آن برای خشک شدن کامل
    6. بردن آجر گلی به داخل کوره آتش برای پخته شدن در گرمای ۹۵۰ درجه

    انواع کوره‌های آجر پزی

    پس از خشک شدن خشت‌ها را در کوره می‌چینند طرز چیدن آن‌ها طوری است که بین آن‌ها فاصله وجود دارد تا گازهای داغ و شعله بتواند از لای آن‌ها عبور کند کوره‌های آجرپزی سه نوع هستند:

    کوره تنوره‌ای هوفمان

    از نوع کوره‌هایی است که در آن حرارت متغیر بوده و آجرها ثابت هستند. هر کوره هوفمان دارای تعدادی حجره یا اتاق بهم پیوسته‌است که دور تا دور کوره قرار گرفته‌اند و به آن‌ها هب «قمیر» گفته می‌شود. محصول این کوره از لحاظ کیفیت و هزینه تولید، مناسب می‌باشد.[3]

    کوره ی چاهی

    این کوره‌ها در زمین حفر شده و خشت‌ها به صورت هِره و با رعایت فضای خالی روی هم چیده می‌شوند و پس ا زاینکه اندود کاهگل را بر سر کوره می‌کشیدند؛ از ناحیهٔ زیر کوره، سوخت به کوره داده می‌شد. این کوره‌ها امروزه منسوخ شده‌اند.[4]

    کورهٔ تونلی

    از نوع کوره‌های است با آتش ثابت، که خشت‌ها توسط واگن‌های متحرک، به داخل کوره رانده می‌شوند. محصول این کوره، آجرهای ممتازی هستند که بیشتر برای کارهای تزیینی و نمای ساختمان بکار می‌روند.[5]کوره‌های تونلی از مدرن‌ترین کوره‌های آجرپزی می‌باشند که در آن‌ها سرامیک‌های ممتاز و صنعتی نیز می‌پزند مشخصه‌های آجر خوب باید در برخورد با آجر دیگر صدای زنگ بدهد صدای زنگ نشانه سلامت توپری و مقاومت و کمی میزان جذب آب آن است آجر خوب باید در آتش‌سوزی مقاومت کند و خمیری و آب نشود رنگ آجر خوب باید یکنواخت باشد و همچنین باید یکنواخت و سطح آن بدون حفره باشد سختی آجر باید به اندازه‌ای باشد که با ناخن خط نیفتد.

    کوره‌های سنتی ایران

    کوره‌های سنتی معمولاً با چوب - زغال سنگ و امروزه با نفت سیاه یا گاز آجر را پخته می‌سازند. در کوره‌های سنتی آجر را به صورت فاصله دار دیوار چینی می‌کنندتا آتش از لابلای آن‌ها عبور کند. در این کوره‌ها خشت‌ها بر روی آتش‌خانه، به صورت مخروط ناقص چیده می‌شود و سطح خارجی آن را با گل اندود می‌کنند. در این روش آتش و آجر ثابت هستند و حرارت در قسمت‌های مختلف کوره متغیراست؛ بنابراین کیفیت آجرها متفاوت می‌شود. آجر کف کوره را جوش و آجر راس مخروط را نیم پخته (خام پخته) می‌نامند. نوع سوخت و زمان حرارت دادن در میزان مقاومت آجر اثر دارد. آجرهای زیرین برای اسکلت‌سازی مصرف می‌شود به رنگ سبز هستند. بعد از آجر سبز آجر بهی قرار دارد، که برای دیوار غیر باربر استفاده می‌شود. در انتها آجر نیم پخته‌است، که برای پخت مجدد به کوره برگردانده می‌شود.[6]

    نگارخانه

    منابع
    • محمد عجم (۵ آبان ۱۳۹۰). [ «آخرین روزهای آجر دستی ایران»] مقدار |نشانی= را بررسی کنید (کمک). موسسه آفتاب. دریافت‌شده در ۱۸ بهمن ۱۳۹۰.
    • تصویرهایی از کوره‌های دستی آجر

    1. http://vista.ir/article/371309/آخرین-روزهای-آجر-دستی
    2. آخرین روزهای آجر دستی ایران، -139
    3. پیوند و نگاره در آجر کاری- حسین زمر شیدی
    4. معماری ایران مصالح‌شناسی سنتی – حسین زمرشیدی
    5. پیوند و نگاره در آجر کاری- حسین زمر شیدی
    6. معماری ایران مصالح‌شناسی سنتی – حسین زمرشیدی
    در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ کوره آجرپزی سنتی موجود است.
    This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.