انجمن ایالتی تبریز
انجمن ایالتی تبریز یا انجمن ایالتی آذربایجان یا به اختصار انجمن تبریز سازمان مردم نهادی بود که در جریان جنبش مشروطیت در تاریخ ۵ مهر ماه ۱۲۸۵ تشکیل، و بمدت بیش از پنج سال کلیه فعالیت‌های سیاسی، اجتماعی و حکومتی تبریز و شهرستان‌های اطراف آن را عهده‌دار بود. این انجمن با فعالیت‌های خود و تجهیز مردم و فشار سیاسی به دولت مرکزی، نقش اساسی در جنبش مشروطه و خنثی سازی کارشکنی‌های محمدعلی شاه و احیاء مشروطیت، داشت. فعالیت انجمن تبریز با ورود قوای روس و اشغال تبریز در ۲۸ آذر ۱۲۹۰ عملاً پایان یافت و بعضی اعضاء آن در تهران و در انجمن‌های «تبریز» و «دموکرات» و در مجلس دوم فعال بودند.[1]
| انجمن ایالتی تبریز | |
| بنیادگذاری | ۱۳۲۴ قمری |
| برچینش | احتمالاً ۱۳۲۷ قمری |
| هدف | استقرار حکومت مشروطه |
| جایگاه | تبریز |
| گسترهٔ کاری | آذربایجان، ایران |
| شمار عضوها | نامشخص |
| رییس | بصیرالسلطنه |
| نایب‌رییس | میرزا حسین واعظ |
| بودجهٔ کاری | تجار و مردم تبریز |
| نام پیش | انجمن ایالتی آذربایجان |
دوره اول
شروع فعالیت رسمی انجمن از پنجشنبه ۵ مهرماه ۱۲۸۵ (۸ شعبان ۱۳۲۴) و خاتمه دوره اول همزمان با واقعه به توپ بستن مجلس در ۲ تیر ۱۲۸۷ (۲۳ جمادی‌الاول ۱۳۲۶).
پیشینه
جنبش مشروطیت خواهی و خیزش مردمی در تهران از اواخر سال ۱۳۲۳ قمری به تکامل خود نزدیک می‌شد. سخنرانی‌های روشنفکران و مجالس وعظ روحانیان در محرم و صفر و تحصن روحانیان موافق و روشنفکران در حرم عبدالعظیم حسنی نقطه اوج این خیزش بود.
با وجودی که بیش از یکماه از صدور فرمان مشروطیت می‌گذشت ندای آزادی‌خواهی و عدالتخواهی به دلیل خشونت و خودکامگی محمدعلی میرزا ولیعهد کمی با تأخیر به تبریز رسید اما بسیار واکنش شدید و گسترده‌ای در شهر ایجاد نمود و در ابتدای امر تقریباً تمام روشنفکران و متجددین و روحانیان در آن شرکت جستند. پس از گردهمایی‌های متعدد و سخنرانی سخنوران و نیز تحصن عده‌ای از فعالان عدالتخواه در کنسولگری انگلیس، مظفرالدین شاه مجبور شد در تلگرافی به ولیعهد مراتب موافقت خود با تشکیل مجلس شورای ملی را اعلام نماید.[2]
تأسیس
پس از مقاومت و تحصن مردم تبریز و تلگراف شاه در تاریخ ۴ مهر ۱۲۸۵ شور و شوقی در مردم پدید آمد و فعالان جنبش اقدام به تجمع برای انتخاب نمایندگان خود کردند، عملاً این تجمع هسته اولیه تشکیل انجمن ایالتی را به‌طور رسمی بنیان نهاد.
گفته شده‌است که تعداد ۲۰ نفر از نمایندگان تجار و روحانیان و فعالان جنبش، جلسه‌ها را تشکیل می‌دادند ولی کسروی تعداد بیشتری را ذکر می‌کند و بخصوص اینکه در جریان انتخاب نمایندگان مجلس شورا هرروز صدها نفر در انجمن جمع می‌شدند.
انجمن ایالتی آذربایجان در بدو تأسیس «مجلس ملی» خوانده می‌شد. این موضوع سوء تفاهمی در تهران میان برخی از نمایندگان مجلس شورای ملی به وجود آورد و به عنوان «مجلس» برای انجمن ایالتی اعتراض نمودند. از آن پس، انجمن با صواب‌دید نمایندگان آذربایجان در مجلس شورای ملی، برای رفع شبهه به «انجمن ایالتی آذربایجان» یا «انجمن تبریز» موسوم گردید. همه طبقات از جمله علمای مذهبی در آن فعالیت می‌کردند و عده‌ای از حزب «اجتماعیون - عامیون» قفقاز یا حزب سوسیال دموکرات نیز از طریق این انجمن فعالیت می‌نمودند.[3]
اعضا
آنچه مسلم است در جلسه‌های اولیه افراد زیر شرکت داشته‌اند:
- از تجار و روشنفکران: میرزا خداداد حکاکباشی - میرزا حسین عدالت - سید حسن تقی‌زاده - علی خان تربیت - میرزا آقا فرشی - بصیرالسلطنه - حاج علی دوافروش - علی مسیو - سید محمد شبستری - مهدی کوزه‌کنانی - حاج رسول صدقیانی - محمد سلماسی - میرزا محمود اسکوئی - علیقلی ضفرف.
- از روحانیان: میرزا حسن مجتهد - شیخ سلیم - ثقةالاسلام تبریزی - میرهاشم تبریزی - میرزا حسین واعظ - ابوالحسن چایکناری - میرزا ابراهیم‌آقا - میرزا جواد ناصح زاده - جعفر گنجه‌ای.
پس از چندی بعضی از اعضاء تندرو انجمن مثل علی مسیو، گنجه‌ای، دوافروش و صدقیانی تشکل درون‌گروهی بنام مرکز غیبی را بنیان نهادند که درحقیقت مانند شاخه نظامی عمل می‌کرد و تعلیم افراد و نوشتن شب‌نامه‌ها را اداره می‌کردند. .[4][2]
فعالیت‌ها
عمده فعالیت‌های انجمن در این دوره شامل: برگزاری جلسه‌های متعدد و انتخاب نمایندگان مجلس شورا از آذربایجان - انتشار روزنامه انجمن - رسیدگی به مشکلات مردم تبریز و شهرستان‌ها - برگزاری مجالس وعظ و سخنرانی و آموزش سیاسی و نظامی مردم - وارد کردن فشار سیاسی به دولت برای تصویب قانون اساسی و متمم آن - تشکیل اردوی نظامی برای جنگ با مستبدان محلی.[4][5]
سایر ایالت‌ها و ولایت‌های ایران مانند تهران، کرمان، فارس و خراسان، برای تأسیس انجمن، از این انجمن الگو گرفته و مشکلات خود را با آن در میان می‌گذاشتند. به عنوان مثال چند بار اقدام به حل گرفتاری‌های انجمن اردبیل، خوی و مراغه نموده و با سایر شهرهای مهم خارج از ایران مانند انجمن ایرانیان باکو، انجمن سعادت استانبول و انجمن علمای نجف ارتباط دایمی داشت.
انجمن ایالتی آذربایجان همان انجمنی است که بزرگترین و اساسی‌ترین مشکل تنظیم متمم قانون اساسی مشروطه ایران را حل و فصل کرده و به آن صورت قانونی و پارلمانی داد. انجمن ایالتی آذربایجان نظارت مستقیم بر انتخابات دوره اول مجلس شورای ملی در سراسر این ایالت داشته و نمایندگان آن در دوره اول به نمایندگی مجلس انتخاب شدند. این انجمن ناظر و مراقب اوضاع اجتماعی و انقلابی ایران و آذربایجان بود.[3]
دوره دوم
پس از به توپ بسته شدن مجلس توسط محمدعلی شاه و شروع استبداد صغیر در تاریخ ۲ تیر ۱۲۸۷(۲۳ جمادی‌الاول ۱۳۲۶)
بازسازی انجمن
خبر بمباران مجلس و دستگیری و فراری نمایندگان مجلس به تبریز رسید رشته کارهای انجمن از هم گسیخت. علی مسیو با همراهی مجاهدین سرشناس سعی در جمع‌آوری و تشکیل جلسه انجمن را داشت ولی حمله و گلوله‌باران افراد انجمن اسلامیه به سرکردگی میرهاشم دوه‌چی امان نمی‌داد. گفته می‌شد میرهاشم قبلاً از برنامه بمباران مجلس خبر داشته و با محمدعلی شاه در ارتباط بوده.[6]
اعضاء
انجمن در اواخر جمادی‌الثانی ۱۳۲۶ با حضور اعضاء زیر تشکیل جلسه اضطراری داد: سید محمد تقی طباطبائی - میرزا حسین واعظ - شیخ محمد خیابانی - حسین خان عدالت - سید حسن شریف‌زاده - اسماعیل نوبری - مهدی کوزه‌کنانی -.[6]
فعالیت‌ها
ستارخان و باقر خان با کمک و همکاری انجمن و مجاهدین و دیگر اهالی تبریز توانست یازده ماه یعنی از ۲۰ جمادی‌الاول ۱۳۲۶ تا هشتم ربیع‌الثانی ۱۳۲۷ در مقابل بیش از سی هزار نیروی مهاجم به فرماندهی عین الدوله و صمد شجاع‌الدوله و شجاع نظام مرندی مقاومت کند. بسیاری از اعضای انجمن تبریز و مجاهدین مشروطه جان خود را در راه عدالتخواهی و آزادی عرضه کردند.[5][2][4]
جستارهای وابسته
منابع
-
- اتحادیه، منصوره. پیدایش و تحول احزاب سیاسی مشروطیت نشر گستره چاپ اول ۱۳۶۱.
- کسروی، احمد. تاریخ مشروطه ایران. اول. تهران: امیرکبیر. ص. ۱۴۹–۱۵۵.
- بهروز خاماچی (۱۳۸۸)، شهر من تبریز، ندای شمس تبریز، ص. صص ۱۲۷–۱۳۱
- اتحادیه، منصوره. «ANJOMAN-E EYĀLĀTI-E TABRIZ». ENCYCLOPÆDIA IRANICA.
- روزنامه انجمن تبریز. کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران. ۱۳۷۴. ص. ص۳۵.
- امیرخیزی، اسماعیل (۱۳۸۷). قیام آذربایجان و ستارخان. تهران: انتشارات آیدین. ص. ۱۵۲–۱۵۳. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۵۵۹۲-۵۷-۶.