مصحف عثمان

مصحف عثمان نام قرآنی است که بنا بر تاریخ‌نگاری اولیه مسلمانان به دستور عثمان، خلیفه سوم، ١٩ سال پس از مرگ محمد، پیامبر اسلام، توسط کمیته‌ای جمع‌آوری شد.[1] عثمان، پنج نسخه از این قرآن رسمی را به شهرهای بزرگ مسلمان در آن دوران فرستاد و یکی را برای استفاده خودش در مدینه نگه داشت.

نسخه خطی سمرقند مربوط به قرن هشتم احتمالاً اوائل قرن نهم میلادی که در عراق به خط کوفی نوشته شده و در تاشکند نگهداری می‌شود.

تاریخچه
نوشتار اصلی: تاریخ قرآن

دوران محمد
نسخه بیرمنگام قدیمی‌ترین نسخه از بخش‌هایی از سوره‌های ۱۸ تا ۲۰ قرآن بر روی پوست است که در دانشگاه بیرمنگام کشف شده و با ۹۵ درصد احتمال به سال‌های ۵۶۸ تا ۶۴۵ میلادی مربوط می‌شود.[2]

در زمان حیات محمد، وی قرآن را بر مسلمانان می‌خواند. برخی آن را حفظ می‌کردند و برخی بر تکه‌های چرم، استخوان‌های شانه و دنده گوسفندان و شتران، چوب درخت خرما، سنگ‌های هموار و صیقلی و گاه کاغذ می‌نوشتند. از آنجا که هنوز قرآن بر محمد وحی می‌شد و متن آن ناقص بود، امکان «کتاب ساختن» آن وجود نداشت. جمع قرآن در زمان فرستاده خدا را اصطلاحاً «تألیف» گویند.[3] سیوطی نویسنده کتاب الاتقان فی علوم القرآن می‌گوید: اجماع و روایات همه بر این دلالت دارند که ترتیب آیات توقیفی، مستند به تعیین محمد در ترتیب نزول است و گمانی در آن نیست و بسیاری از علماء در باره این موضوع اجماع نظر داشته و آن را در آثار خود آورده‌اند.[4] در مقابل برخی از قرآن شناسان مانند سید محمدحسین طباطبایی نویسنده تفسیر المیزان معتقد است ترتیب همه آیات و سوره‌ها در قرآن فعلی از سوی محمد تعیین نشده‌است و در مواردی که صحابه دلیلی بر فرمان محمد بر محل قرارگیری آیات و سوره‌ها نداشتند طبق نظر خود عمل می‌کردند.[5]

در زمان حیات محمد ۳۷ نفر حافظ کل قرآن بودند؛ و تعداد کاتبان وحی که برای خود نسخه‌ای برمی‌گرفتند به بیش از پنجاه نفر می‌رسیده‌است.[6]

دوران ابوبکر

در این زمان جنگ‌های ردّه میان مسلمانان و از دین برگشتگان و متنبّیان رخ داد، که در آن شماری از حافظان قرآن کشته شدند. به پیشنهاد عمر و به دستور ابوبکر، زید بن ثابت که از کاتبان وحی و حافظ قرآن بود، مأمور جمع‌آوری قرآن شد. «زید همه نوشته‌های قرآنی را ولو آنکه ده‌ها حافظ و ده‌ها نوشته برابر آن بود، با کمترین دو گواه یکی از کتابت و یکی از نگهداری می‌پذیرفت.»∗ قرآن توسط زید در چهارده ماه و تا زمان فوت ابوبکر در سال ۱۳ هجری به گونه مجموعه‌ای از صحیفه‌ها جمع‌آوری شد و بر پایه وصیت ابوبکر در دست عمر و سپس دخترش حفصه قرار گرفت.

دوران عثمان
قرآن نگاشته شده در قرن سوم هجری که در موزه رضا عباسی نگهداری می‌شود.

در زمان عثمان با توجه به گسترش سرزمین مسلمانان تا ایران، شام و مصر نیاز بود با شتاب متن واحدی از قرآن در تمام سرزمین‌های مسلمان منتشر شود. همچنین به علت فوت یا کشته‌شدن شماری از نگهداران و نویسندگان وحی بیم تفرقه در متن قرآن وجود داشت. از این رو، عثمان با جمع‌آوری نسخه‌های گوناگون دست به یکسان‌سازی قرآن زد. وی انجمنی شامل زید بن ثابت، سعید بن عاص، عبدالله بن زبیر و عبدالرحمن بن حارث را تشکیل داد. این گروه با همکاری دوازده تن از قریش و انصار کار تهیه نسخه پایانی را انجام دادند. آن‌ها تمام نوشته‌های قرآن موجود را گرد آوردند و با تکیه بر شهادت شاهدان و حافظان، نسخه نهایی یا به اصطلاح «مصحف امام» را تهیه کردند، که معروف به مصحف عثمانی است و به خط کوفی ابتدایی بود. این کار در فاصله سال‌های ۲۴ تا ۳۰ ه‍.ق انجام شد و از روی آن ۵ یا ۶ نسخه تهیه شد. دو نسخه در مکه و مدینه نگهداری شد و دیگر نسخه‌ها به همراه یک حافظ قرآن که نقش راهنمای درست خوانی را داشت، به بصره، کوفه، شام و بحرین فرستاده شد.[7]

عثمان برای دستیابی به «توحید نص» یا یگانگی متن قرآن دستور داد، تمام نوشته‌های موجود قرآن را با آب و سرکه جوشانده و محو کنند، تا ریشه کشمکش و اختلاف از میان برود. نسخه‌هایی که نابود شدند دربرگیرنده قرآن عبدالله پسر مسعود -که گویا فاقد دو سوره فلق و ناس بوده‌است. - ابی پسر کعب بودند. اما، قرآن علی نزد وی و فرزندانش باقی ماند و گرچه وی در گردآوری قرآن آشکارا حضور نداشت، در هیچ جا و در زمان خلافت درستی متن گردآوری شده را رد نکرده‌است. صاحب‌نظران مسلمان بر این باورند این نسخه‌ها عموماً از دید لغوی، املایی و شمار سوره‌ها تفاوت جزئی داشته‌اند؛ ولی به هر روی عموم مسلمانان حتی خاندان علی و دیگر مخالفان خلافت، بر درستی مصحف عثمان در طول تاریخ پافشاری کرده‌اند.[8] برخی پژوهشگران متاخر نظر بر گردآوری قرآن در همان زمان محمد دارند و روایات و نقل‌های مربوط به گردآوری قرآن بعد از محمد را متناقض یا ناظر به اموری دیگر (مانند تکثیر مصحف یا یکتاپرستی مصاحف) می‌دانند.[9]

اصلاحات پس از آن

نسخه عثمان به خط عربی نخستین نوشته شده بود، که بدون علامت‌گذاری، اعراب و حروف بی صدا (حروفی که نوشته می‌شود و خوانده نمی‌شود) است. تا زمانی که اسلام محدود به سرزمینهای عرب زبان بود، مشکلی در خواندن قرآن نبود؛ ولی با گسترش سرزمین‌های اسلامی مردمان غیرعرب‌زبان نمی‌توانستند قرآن را درست بخوانند. برای حل دشواری‌های برآمده از آن و رویارویی با اشتباه خواندن قرآن به دستور علی، «ابوالاسود دوئلی» اقدام به اعراب‌گذاری قرآن نمود. روش او برای این کار بر پایه شیوه رسم‌الخط سریانی بود. سپس در سده نخست به دستور خلفا و امرای اموی، یحیی بن عامر و نصر بن عاصم حروف همانند ب، ت و ث را نقطه‌گذاری کردند. یزید پارسی حرف «الف» را به قرآن افزود (در عربی الف و همزه دو حرف متفاوت محسوب می‌شود) در سده ۲ هجری «ابوعبدالرحمن خلیل بن احمد بصری» که ایرانی است، دانش نحو و عروض را ابداع کرد و نشانه‌های همزه، تشدید و ساکن را وضع کرد و روش امروزی ثبت حرکات را ایجاد کرد. در سده ۳ هجری رسم‌الخط قرآنی سنجه (استاندارد) موجود بوده‌است و ابوحاتم سجستانی (سیستانی) رساله‌ای در رسم‌الخط قرآن نگاشته‌است که امروزه بخش‌هایی از آن موجود است. همچنین خط عربی کم‌کم طی چند سده از «کوفی اولیه» به «خط نسخ» که امروزه قرآن را بدان می‌نویسند، دگرگونی یافت.[10]

نسخه‌های موجود از قرآن

قرآن دست‌نویس دانشگاه بیرمنگام
مصحف بیرمنگام، بخش‌هایی از سوره ۱۸ تا ۲۰ به خط حجازی

قرآن دست‌نویس دانشگاه بیرمنگام یکی از قدیمی‌ترین نسخ خطی قرآن است که در سال ۲۰۱۵ میلادی در کتابخانه کدبری دانشگاه بیرمنگام یافت شد.[11] این نسخه که روی دو قطعه کاغذ پوستی به خط حجازی نوشته شده‌است، شامل بخشی از سوره‌های ۱۸تا ۲۰ قرآن است.[12] بر اساس آزمایش رادیو کربن، قدمت پوست این نسخه به احتمال ۹۵/۴ درصد مربوط به سال‌های بین ۵۶۸ و ۶۴۵ پس از میلاد مسیح است.[2]

قرآن عثمان سمرقند
مصحف سمرقند، سوره ۷، الاعراف آیات ۸۶ و ۸۷

قرآن کوفی سمرقند (مشهور به قرآن عثمان، نسخه خطی سمرقند و قرآن تاشکند) یک نسخه خطی قرآن از قرن هشتم میلادی می‌باشد که در محدوده عراق مدرن به خط کوفی نوشته شده. مسلمانان ازبک محلی بر این باورند که این مصحف متعلق به خلیفه سوم مسلمانان اهل سنت، عثمان بن عفان و قدیمی‌ترین قرآن جهان است.[1] این مصحف هم‌اکنون در کتابخانه «هست امام» در تاشکند ازبکستان نگهداری می‌شود.[13]

بر اساس مطالعات رسم‌الخطی و کتیبه‌شناسی، این نسخه خطی مربوط به قرن دوم هجری یا قرن هشتم میلادی، یا به احتمالی آغاز قرن نهم است.[14][15] تاریخ گذاری رادیو کربنی با احتمال ۹۵/۴٪ تاریخ گذاری بین ۵۹۵ تا ۸۵۵ میلادی را نشان می‌دهد.[15]

سرگذشت تاریخی این مصحف فقط از افسانه‌ها شناخته شده‌است. طبق یکی از آنها، وقتی تیمور لنگ سرزمین عراق را ویران کرد، مصحف موجود در کوفه را به عنوان گنجی از غنائم جنگی به پایتخت خود برد، سمرقند. طبق حکایتی دیگر، قرآن توسط شیخ خواجه احرار، بزرگ صوفی ترکستانی پس از اینکه خلیفه را درمان کرد به عنوان یک هدیه از خلافت به سمرقند آمد. با این وجود، دانشمندان بر سر اینکه این مصحف متعلق به عثمان باشد اختلاف نظر دارند.

این قرآن در مسجد خواجه احرار سمرقند برای چهار قرن باقی ماند تا ۱۸۶۹، وقتی که ژنرال روسی آبراموو آن را از ملاهای مسجد خرید و به کنستانتین فن کاوفمن، استاندار ترکستان، داد کسی که آن را به کتابخانه امپراتوری در سن‌پترزبورگ (امروزه همان کتابخانه ملی روسیه) فرستاد.[1] کتاب مورد توجه شرق‌شناسان قرار گرفت و در پایان در سال ۱۹۰۵ یک نسخه کپی دقیق از آن در سن‌پترزبورگ تهیه شد. ۵۰ کپی به سرعت کمیاب شد. اولین شرح و تاریخگذاری جامع نسخه خطی توسط شرق‌شناس روسی شبونین در ۱۸۹۱ انجام شد.

بعد از انقلاب اکتبر، ولادیمیر لنین، در یک حرکت برای حسن نیت نسبت به مسلمانان روسیه، قرآن را به مردم اوفا در باشقیرستان داد. پس از درخواست‌های مکرر مردم جمهوری سوسیالیستی شوروی ترکستان مستقل، قرآن در سال ۱۹۲۴ به آسیای مرکزی به تاشکند برگردانده شد و هم‌اکنون در آنجاست.[1]

نسخه خطی پوستی هم‌اکنون در کتابخانه مسجد تلیاشایاخ، در منطقه قدیمی «هست امام» (خضرتی امام) نزدیک مقبره علامه قرن دهم قفال ششی در تاشکند ازبکستان نگهداری می‌شود.

نسخه خطی ناقص است:[1] این مصحف از میان آیه ۷ سوره دوم شروع شده و در پایان سوره ۴۳ آیه ۱۰ تمام می‌شود. نسخه خطی در هر صفحه بین ۸ تا ۱۲ خط دارد که قدمت آن را نشان می‌دهد و متن بدون هیچ گونه صدا گذاری عربی می‌باشد.

مصحف عثمان استانبول

گمان می‌رفت تنها کپی باقی مانده نسخه‌ای باشد که در قصر توپقاپی در ترکیه نگهداری می‌شود،[1][16] اما مطالعات نشان داده‌اند که نسخه خطی توپقاپی نیز از قرن ششم میلادی نبوده و بسیار جدیدتر است.[17][18]

جستارهای وابسته

منابع
  1. یان مک ویلیام (۲۰۰۶/۰۱/۰۵). "Tashkent's hidden Islamic relic". BBC News. بازبینی در ۲۰۱۰/۰۵/۲۷.
  2. «Birmingham Qur'an manuscript dated among the oldest in the world». ۲۲ ژوئیه ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۱۹ اوت ۲۰۱۵.
  3. رامیار، تاریخ قرآن، ص ۲۱۳.
  4. قرآن هرگز تحریف نشده‌است (برگردان فصل الخطاب فی نبود تحریف کتاب رب‌الارباب)، نویسنده: حسن حسن‌زاده آملی برگرداننده: عبدالعلی محمدی شاهرودی، انتشارات شورش، چاپ چهارم، ص۲۹ به گفته اتقان فصل نخست از نوع هجدهم
  5. ترجمه تفسیر المیزان - محمد حسین طباطبایی - تفسیر آیات نخست سوره حجر - گفتاری در چند فصل در مصونیت قرآن از تحریف
  6. رامیار، تاریخ قرآن:۲۵۵
  7. (ر.ک. کتاب قرآن شناخت، بهاءالدین خرمشاهی).
  8. (ر. ک. کتاب قرآن شناخت، بهاءالدین خرمشاهی)
  9. ر. ک. تاریخ قرآن، عزت دروزه /البیان، خویی /کاوشی در گردآوری قرآن، ایازی /مباحثی در علوم قرآن، صبحی صالح
  10. تاریخ قرآن، محمود رامیار، صص ۵۲۷ تا ۵۴۸
  11. http://www.theguardian.com/world/2015/jul/22/oldest-quran-fragments-found-at-birmingham-university
  12. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۵ اوت ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۱۴ ژوئن ۲۰۱۶.
  13. http://www.ical.ir/index.php?option=com_k2&view=item&id=19741:قدیمی‌ترین-قرآن-خطی-در-تاشکند&Itemid=8&tmpl=component&print=1
  14. "The "Qur'ān Of ʿUthmān” At Tashkent (Samarqand), Uzbekistan, From 2nd Century Hijra". بازبینی در ۵ سپتامبر ۲۰۱۳.
  15. E. A. Rezvan, "On The Dating Of An Uthmanic Qur'an From St. Petersburg", Manuscripta Orientalia, 2000, Volume 6, No. 3, pp. 19-22.
  16. http://books.google.com/books?id=jP850CjN_voC&pg=PA17&vq=uthman+topkapi&dq=topkapi+quran+uthman&as_brr=0&source=gbs_search_s&sig=ACfU3U3NWsJjnotslerbjWEq1LUniEgvxw
  17. Kodex Topkapı Sarayı Müzesi at corpus coranicum
  18. «Mushaf Topkapi». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ مه ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۴ فوریه ۲۰۱۵.

پیوند به بیرون
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.