-ایک
پسوند پارسی -ایک در حالت اسم نشان‌دهنده نام‌های دانش‌ها، شناخت‌ها، اصل‌ها و واقعیت‌ها، فنِ ویژگی‌ها، کنش‌های سرشتاری، یا عملیات و فعالیت‌ها و در حالت صفت نمایانگر مانند، متعلق و مربوط به چیزی بودن است.[1] این پسوند در واژه‌هایی همچون تاریک، باریک، نزدیک، نریک، داتیک، گاهانیک، و کنشنیک و دیگرها دیده می‌شود. این پسوند از پارسی میانی -ik و -ig گرفته شده (برای نمونه: پارسیگ، تهیگ، زندیگ) و احتمالاً با -ika و -aka در اوستایی هم‌ریشه است. این پسوند برای هم اسم هم صفت می‌تواند به کار رود.[2][3]
این پسوند هم‌ارز و هم‌ریشه پسوندهای انگلیسی -ic و -ics و فرانسه‌ای -ique و یونانی -ikos است.[4][5] در دهه‌های اخیر نیاز این پسوند ایرانی به دلیل نیاز زبانی به آن، باز زنده شده و کاربرد آن رو به گسترش است.[6] برای نمونه دانش linguistics را که از واژه lingua و پسوند ics ساخته شده، اگر ترجمه کنیم زبان‌شناسی، آن‌گاه برای واژه linguology واژه کم می‌آوریم. یا اگر biotics را زیست‌شناسی بنامیم آن وقت برای biology کم می‌آوریم، همین طور mechanics و mechanology یا physics و physiology یا phonetics و phonology یا optics و optology و دیگرها. برای همین احساس نیاز زبان‌دانان، نویسندگان، فیلسوفان، مترجمان، دانشمندان، و حتی ریاضی‌دانان و اخترشناسان و فرهنگستان زبان و ادب پارسی از حدود یک سده پیش پسوند -ایک برای چند واژه به کار بردند. یکی از این نمونه‌ها زمانی بود که صنعت چاپ تازه به ایران آمد، فونت نویی ساختند که مانند ایتالیک نسبت به خط کرسی کمی مایل است؛ نام این فونت را ایرانیک گذاشتند، این نام توسط دکتر غلام‌حسین مصاحب به کار برده شد و جا افتاد. این واژه از نخستین به کارگیری‌های این پسوند باززنده‌شده است.[7] پس از آن استاد پرویز ناتل‌خانلری چند واژه با این پسوند ساخت که از آن میان می‌توان به پارسیک، پهلوانیک برای نامیدن برخی زبان‌های فارسی میانه اشاره کرد.[8] همچنین بزرگانی چون استاد میرشمس‌الدین ادیب‌سلطانی این روش را در پیش گرفتند و او ترم‌واژه‌های آوائیک، زبانیک، زیبائیک و دیگرها را در فلسفه نهاد[9] و دکتر محمد حیدری‌ملایری پرتابیک، صدائیک، نوریک، زیستیک و دیگرها را در فیزیک به کار گرفت.[10] این نوآوری‌ها و باززنده‌سازی‌ها به توانمندسازی هرچه بیشتر زبان علمی پارسی کمک می‌کند.[11]
نمونه‌ها
- گوییک (logic)
- موزیک (music)
- آواییک (phonetics)
- صداییک (acoustics)
- زبانیک (linguistics)
- نشانیک (semiotics)
- چماریک (semantics)
- زیباییک (aesthetics)
- زیستیک (biotics)
- ژنیک (genetics)
- چهریک (physics)
- مزداهیک (mathematics)
- ازداییک (informatics)
- کاراهیک (politics)
- برقونیک (electronics)
- جنبشیک (kinematics)
- ایستاییک (statics)
- سازوکاریک (mechanics)
- پرتابیک (ballistics)
- توانیک (dynamics)
- نوریک (optics)
- شیدونیک (photonics)
- پلاسمونیک (plasmonics)
- هستونیک (nucleonics)
- اسپین‌ترونیک (spintronics)
- بازتابیک/آینیک (catoptrics)
- مغناتیک/مگنتیک (magnetics)
- زم‌زاییک (cryogenics)
- هواتوانیک (aerodynamics)
- آب‌توانیک (hydrodynamics)
- گرماتوانیک (thermodynamics)
- برقاتوانیک (electrodynamics)
- فام‌توانیک/رنگ‌توانیک (chromodynamics)
- اخترتوانیک (astrodynamics)
- اخترفیزیک (astrophysics)
- زمین‌فیزیک (geophysics)
- زیست‌فیزیک (biophysics)
- زیست‌ازداییک (bioinformatics)
- پلاسمافیزیک (plasma physics)
- کوانتوم‌مکانیک (quantum mechanics)
- برق‌ایستاییک (electrostatics)
- آب‌ایستاییک (hydrostatics)
- بوم‌داتیک (economics)
- وَرزداتیک (ergonomics)
- اولترسداییک (ultrasonics)
منابع
- "-ic". en.wiktionary.org. Retrieved 2021-03-13.
- جستجوی واژه http://dictionary.obspm.fr/index.php?formSearchTextfield=Ics&formSubmit=Search&showAll=1
- «پس‌وندِ «-یک» («îk») در زبانِ فارسی». مجله‌ٔ یوتوپیا. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۳-۲۴.
- "-ics". en.wiktionary.org. Retrieved 2021-03-13.
- "-ic". en.wiktionary.org. Retrieved 2021-03-13.
- «معنی پسوندهای زبان پارسی | پارسی ویکی». www.parsi.wiki. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۳-۲۴.
- http://www.tug.org/tugboat/tb23-1/farsitex.pdf
- پرویز ناتل‌خانلری. تاریخ زبان فارسی.
- یادداشت دکتر ادیب‌سلطانی درباره‌ی (IC(S- و (IQUE(S- و IK- خاستگاه: جستارهای فلسفی، نوشته‌ی برتراند راسل، ترجمه‌ی دکتر ادیب‌سلطانی؛ امیرکبیر ۱۳۶۳
- فرهنگ ریشه شناختی اخترشناسی-اخترفیزیک
- http://dictionary.obspm.fr/index.php