لرهای جنوبی

لُرهای جنوبی بخشی از مردم ایرانی‌تبار ساکن در جنوب غربی ایران و بخش بزرگی از لُرها هستند که به گویش لُری جنوبی سخن می‌گویند.[1] لرهای جنوبی شامل طوایف ممسنی (دشمن زیاری، بکش، جاوی و رستم)، بویر احمدی، بهمئی، باوی، طیبی و مردم لیراوی ساکن شمال و غرب استان بوشهر (عمدتاً بندرهای گناوه و دیلم و دشتستان) می‌شوند که درون خود نیز تنوع گویشی و لهجه‌ای دارند.[3] زبان این مردم |در شمال غرب و غرب متمایل به لری بختیاری است و در جنوب و شرق اندکی تحت تأثیر فارسی قرار گرفته‌است.[4]

لُری جنوبی
لوری دومنی[1]
زبان بومی در ایران
منطقهغرب آسیا
قومیتمردم لر
شمار گویشوران
حدود ۹۹۹ هزار نفر (۱۹۹۹)[2]  (بدون تاریخ)
الفبای عربی در ایران و عراق
کدهای زبان
ایزو ۱–۶۳۹luz
ایزو ۲–۶۳۹luz
ایزو ۳–۶۳۹در زمان‌های گوناگون:
luz-mam – ممسنی
boye1238 – لری بویراحمدی
kohg1238 – کهگیلویه‌ای
shul1241 – شولی
yasu1238 – یاسوجی
مناطقی در جنوب ایران که به زبان لوری دومنی تکلم می‌کنند (زرد پررنگ)

زبان و لهجه‌ها

لرهای جنوبی رویهم رفته به زبان لری جنوبی سخن می‌گویند. ورود واژگان بیگانه عربی و ترکی در زبان لری نسبت به فارسی خیلی اندک است. ویژگی مهم لری جنوبی علامت جمع واژگانی (فتحه + ل) است که مشابه شاخه‌های شمالی لری مانند و گویش لکی است[5][6](بَردَل (سنگها)، کُرَل (پسران)، کݸیَل (کوه‌ها)، پیایَل (مردها)).

مقایسه گویشهای لری (بختیاری، جنوبی) با گویش لکی با یکدیگر و زبان فارسی

بختیاریلکیلری جنوبیفارسی
کُرا/کُرگَلکُرَلکُرَلپسران
بَرداکوچکبَردَلسنگها
کݸهاکݸیلکݸیَلکوه‌ها
پیایَلپیالپیایَلمردان

در لری ممسنی و باوی، برخلاف لری بویراحمدی که در آن در بسیاری از موارد حرف دال پس از مصوت به "ی (Y)" تبدیل می‌شود، حالت خاصی از د شبیه "ذ (Ḋ) " وجود دارد. در لری طوایف کهگیلویه بزرگ ازجمله طیبی، این ابدال گاهی به صورت "ر" نرم خود را نشان می‌دهد. در لهجه طوایف بهمئی یک مشخصه مهم، تبدیل الف به حالت خاصی است به ضمه کشیده نزدیک است و گاه در نگارش افراد ناآشنای زبانشناس به صورت ضمه کشیده درج شده‌است. این حالت در گویش لرهای بختیاری نیز کاملاً مشهود است.

ادبیات، فرهنگ و سیاست
رقص دستمال لُرهای جنوبی در شهرستان ممسنی، شمال غرب فارس

باوجود ادبیات شفاهی غنی تاکنون آثار نگارشی اندکی به لری جنوبی نگاشته شده‌است. تا قبل از تشکیل استان کهگیلویه و بویراحمد، بنابه ویژگیهای خاص جغرافیایی و انسانی، حکومتهای مرکزی هیچگاه قادر به کنترل منطقه نبودند. در زمان پهلوی باوجود چند جنگ و گریز خونبار نیروهای دولتی موفق به تصرف و اعمال حاکمیت در این مناطق نشدند. جنگ تنگ تامرادی (۱۳۰۹) و جنگ گجستان (گُجسون)(۱۳۴۲) نمونه‌های مهم شکستهای دولت مرکزی از عشایر بویراحمدی لر جنوبی هستند.[7] از سرشناسان تاریخی لرهای جنوبی می‌توان کی لهراس، رئیسعلی دلواری را نام برد.[8]

برج ممسنی، طراحی شده توسط فلاندین، ۱۸۵۱ میلادی

لباس لرهای جنوبی از مرکز غربی استان فارس تا سراسر استان کهگیلویه و بویراحمد و شمال و غرب بوشهر و جنوب شرقی خوزستان گسترش دارد. امروزه استفاده از لباس محلی و سنتی بیشتر در زنان بالای ۳۰سال دیده می‌شود اما در جشن‌ها و مجالس عروسی تمام زنان و دختران به عنوان یک سنت از لباس‌های محلی شاد و متنوع استفاده می‌کنند.

بر اساس تحقیقات صورت گرفته در کتاب نگارگری مکتب شیراز، قدمت این نوع لباس‌ها بیشتر از دوران تیموریان در قرن هشتم هجری قمری است.[9] لباس محلی وسنتی زنان لر جنوبی از سه بخش اصلی سرپوش، بالاتنه وپایین تنه تشکیل شده‌است که مجموع این سه بخش، پوشش کاملی را برای زنان به همراه دارد.

تا قبل از تشکیل استان کهگیلویه و بویراحمد، بنابه ویژگیهای خاص جغرافیایی و انسانی، حکومتهای مرکزی هیچگاه قادر به کنترل منطقه نبودند. در زمان پهلوی باوجود چند جنگ و گریز خونبار نیروهای دولتی موفق به تصرف و اعمال حاکمیت در این مناطق نشدند. جنگ تنگ تامرادی (۱۳۰۹) و جنگ گجستان (گُجسون)(۱۳۴۲) نمونه‌های مهم شکستهای دولت مرکزی از عشایر بویراحمدی لر جنوبی هستند.[7]

امامقلی خان رستم ممسنی در کنار هادی خان کشکولی

از سرشناسان تاریخی لرهای جنوبی می‌توان کی لهراس، رئیسعلی دلواری را نام برد[10].

جستارهای وابسته

منابع
  1. Anonby, Eric John (2003) A Phonology of Southern Luri. (Lincom Studies in Indo- European Linguistics, vol. 25), Munich: Lincom Europa, ISBN 3-89586-723-3
  2. https://www.ethnologue.com/language/luz
  3. هفت شهر لیراوی وبندر دیلم دکترعلیرضا خلیفه زاده، 1382
  4. دو سفرنامه از جنوب ایران، مؤلف ناشناس، تصحیح سیدعلی آل داوود، تهران: امیرکبیر، 1368، ص 78.
  5. طاهری، اسفندیار (۱۳۹۳) ساز در لری بویراحمدی معرفه‌های ساخت - پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، صفحه ۵۷–۷۰, قابل دسترس بصورت آنلاین در: 20160718150537-10064-142.pdf
  6. [Erik John] (02, Jul 2003). Update on Luri: How many languages?. Journal of the Royal Asiatic Society (Third Series). ص. ۱۷۱-۱۹۷. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۱۱ سپتامبر ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۱ سپتامبر ۲۰۱۴. مقدار |author-link1= را بررسی کنید (کمک); تاریخ وارد شده در |سال= را بررسی کنید (کمک)
  7. کشواد سیاهپور، قیام عشایر جنوب، ۱۳۴۱–۱۳۴۳، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، ۱۳۸۸
  8. تقوی مقدم، سیدمصطفی: تاریخ سیاسی کهگیلویه، تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1377.
  9. گریشمن، رومن (1382). هنرایران – مترجم یعقوب آژند- انتشارات مولی
  10. تقوی مقدم، سیدمصطفی: تاریخ سیاسی کهگیلویه، تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1377.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.