منطقه دشتی
دشتی یا منطقه دشتی منطقه‌ای تاریخی فرهنگی، قدیمی و وسیع در میانه استان بوشهر که عملاً شهرستانهای دیر و دشتی و چه بسا فراتر از آن را در بر می‌گیرد. دشتی منطقه‌ای فرهنگی زبانی که مهمترین هویت آن گویش دشتی و هسته سرزمینی آن ناحیه مندستان (امروزه بخش بردخون و بخش کاکی) می‌باشد. در مرتبه بعد اشتراکات فرهنگی را شامل می‌شود.
| |||||||||
| کل جمعیت | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| حدود دویست هزار نفر مجموع تقریبی جمعیت مناطق ثلاث نشین | |||||||||
| مناطق با جمعیت چشمگیر | |||||||||
| ایران ( دشتستان، دشتی و دیر ) بحرین | |||||||||
| زبان‌ها | |||||||||
| فارسی با گویش دشتی | |||||||||
| دین | |||||||||
| شیعه | |||||||||
| قومیت‌های وابسته | |||||||||
| دیگر ایرانی‌تبار | |||||||||
.JPG.webp)
موقعیت تاریخی
منطقه دشتی از زمان ساسانیان و در دوره اسلامی جزئی از ایالت فارس بوده از توابع ولایت یا کوره اردشیر بوده‌است. در عهد قاجار از گرمسیرات فارس بوده و خود شامل ۵ بلوک یا ناحیه بوده‌است. از شرق به بلوک گله دار، از شمال به بلوک فراشبند و کازرون و خشت و از مغرب و جنوب به دشتستان و خلیج فارس منتهی می‌شده‌است. درازی آن از ناحیه بردستان تا تنگ ارم ناحیه بلوک ۳۶فرسنگ و پهنای آن از سه گاه طسوج تا کلات ناحیه ماندستان ۱۸ فرسنگ می‌باشد. بلوکهای پنجگانه آن: بردستان (شرق کاکی قصبه آن بردستان و بندر دیر بوده‌است در جنوب بلوک سنا منتهی به خلیج فارس)، بلوک (منطقه کوهستانی در شمال بلوک طسوج منتهی به فراشبند، کازرون، خشت و دشتستان)، سنا (در شمال بلوک مندستان و جنوب بلوک طسوج)، طسوج (منطقه کوهستانی قصبه آن تنگ باغ بوده در جنوب ناحیه بلوک و شمال سنا منتهی به فراشبند) و مندستان (ناحیه مرکزی دشتی در غرب بلوک سنا منتهی به دشتستان و خلیج فارس)) بوده‌است.
از قدیم محل مراوده آشوریان بابل سومر و اکد و رفت وآمد فینیقیان و تدمیریان بوده در دوره عیلامیان و هخامنشی و سلوکی و اشکانی و ساسانی از مناطق آباد بوده‌است؛ و آثاری از این دوره ساسانی بجا مانده‌است. نپارخوس فرمانده اسکندر از این منطقه عبور کرده‌است؛ و در دوره ساسانی بتانه بندر آباد دشتی بوده‌است. سال ۱۸ یا ۱۹ قمری همراه با جنوب ایران با فرماندهی عثمان بن ابی العاص بدست مسلمانان افتاد.
در حدود سال ۶۰۰ قمری فردی به نام فارس بن شهوان الضیغمی الشمری همراه قبیله اش از نجد عربستان و از طریق خور العدید در جنوب قطر به سیراف هجرت کرده و پس از مدتی و با اجازه اتابکان فارس توانست همراه قبیله اش به نواحی دشتی کوچ کند. نوادگان او توانستند مقام ضابطگی و فرمانروایی بلوکات دشتی به دست آورند و تا امروز غالب جمعیت منطقه دشتی را همین قبیله تشکیل می‌دهند. بعد از هجرت این قبیله قبایل دیگری نیز به این منطقه کوچ کردند که غالب آنها قبایل عرب تبار می‌باشند.
ناحیه سرزمینی
منطقه دشتی یا دشتی شامل: شهرستانهای دشتی، دیر و قسمتی از جم در استان بوشهر بوده‌است؛ که از جمله مناطق با سابقه تاریخی، قومی و فرهنگی ایران زمین است. این منطقه یکی از بلوکات فارس بوده و دارای فرهنگ و گویشی ماندگار است که امروزه این منطقه فرهنگی شهرستان دشتی، و قسمت زیادی از شهرستان دیر را در بر می‌گیرد و تا حدودی در شهرستانهای تنگستان و کنگان و جم نیز شواهد فرهنگی و گویشی دارد. بسیاری از اهالی دشتی به کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس مثل کویت و قطر و شهرهایی چون بوشهر، گناوه و برازجان مهاجرت کرده‌اند و شواهد فرهنگی و گویشی آن در این‌جاها نمایان است. هسته فرهنگی و اقلیمی منطقه دشتی سرزمین مندستان است که سرزمین دو طرف رودخانه مند در دو شهرستان دیر و دشتی است.
گویش مردم منطقه دشتی
گویش مردم منطقه دشتی گویش دشتی است.
گویش دشتی ریشه در زبان باستان ایران و زبان پهلوی ساسانی دارد. گویش دشتی از دقیق‌ترین و از نظر استقلال زبان‌های محلی از خالص‌ترین گویش‌های جنوب ایران است که اغلب کلمات اصیل فارسی در آن وجود دارد. شاخه‌های این گویش از حدود جغرافیایی دشتی گذشته، تا بنادر ثلاثه و توابع آن ادامه دارد و حتی در منطقه کوهستانی جم و ریز اغلب کلمات به صورت فصیح کتابی استعمال می‌شود. یکی از نشانه‌های اصالت گویش دشتی (منطقه دشتی) این است که هنوز واژه و لغاتی از زبان پهلوی ساسانی در آن وجود دارد چنان‌که در بعضی از روستاه‌های دشتی که کمتر تحت تأثیر زبان عربی و سایر زبان‌های بیگانه قرار گرفته‌اند برخی از کلمات و واژه‌های زبان پهلوی محفوظ مانده‌است. به‌طور مثال لغت کٌهنه «Kohne» را کوهنه «Kwahne» تلفظ می‌کنند که در زبان پارسی باستان کوهنک «Kwahnak» بوده تنها تغییری که بر این لغت عارض شده تبدیل حرف «کاف» در آخر کلمه به «ها» غیر ملفوظ است یا لغت خوش از خوَش «Xwas» و خورد از خوَرد «Xward» تلفظ می‌کنند هم چنین واژگان «شتر» اشتر «Ostor» اِشتُو «Estow» «شتاب» و… همگی بازمانده زبان پهلوی جنوبی یعنی زبان رایج روزگار ساسانی است.[1]
شخصیت‌های منطقه دشتی
علم و فرهنگ در منطقه دشتی پیشینه‌ای طولانی دارد و بدین سبب باید به سخن رئیس‌جمهور سابق ایران سید محمد خاتمی اشاره کرد که دشتی (منطقه دشتی) را نگین فرهنگی جنوب نامیدند. علت این مسئله را می‌توان در وجود مشاهیر و بزرگانی دانست که این منطقه تاریخی در طول تاریخ خود که بسیاری آن را با پیش از اسلام مرتبط می‌دانند به جامعهٔ ایران ارائه داده‌است. وجود مدارس کهن در این منطقه قدمتی نزدیک به یک و نیم قرن پیش دارد.
عالمان
- شیخ عبدالنبی بحرانی بردخونی دشتی (متوفی ۱۳۳۵ق)، عالم مجتهد و مؤسس مدارس علوم دینی در بردخون و بلاد دشتی
- شیخ ابوالقاسم کردوانی دشتی
- میرزا محمد دشتی
- میرزاباقر گزدرازی دشتی
- میرزا جواد نمازی دشتی
- سید علینقی دشتی (متوفی ۱۳۱۸)، عالم مجتهد
- آقا حسین پورفاطمی (متوفی ؟)، عالم مجتهد
- سید محمدامین پورفاطمی (متوفی ؟)، از سادات مورد احترام
- سید موسی ابطحی (متوفی ؟)، مجتهد
- شیخ حسن امامی‌حجتی کردوانی (متوفی ؟)، مجتهد
- میرزا احمد دشتی نجفی (متوفی ۱۳۹۰)، عالم مجتهد مشهور
- شیخ عباس محمودی (متوفی ؟)، مجتهد
- شیخ محمد محمودی (متوفی ؟)، مجتهد
- شیخ محمد امامی‌حجتی (زاده ؟)، روحانی متنفذ
- میرزا ابراهیم دشتی (منهاج) (زاده ؟)، مجتهد
- سید مصطفی حسینی دشتی (زاده ۱۳۱۳)، مجتهد و مؤلف
- عبدالنبی نمازی (زاده ۱۳۲۴)، مجتهد
- سید هاشم حسینی بوشهری (زاده ۱۳۳۵)، مجتهد
نویسندگان
- میرزا محمدجعفر حقایق‌نگار خورموجی (متوفی ۱۳۰۱ق)، تاریخ‌نگار (کسی که مرگ امیر کبیر را فاش کرد)
- علی دشتی (متوفی ۱۳۶۰)، نویسنده و سیاستمدار
- غلامرضا دادبه (متوفی ۱۳۸۰)، نویسنده و موسیقی دان
- سید محمدحسن نبوی (متوفی ۱۳۸۱)، روحانی نویسنده
شاعران
- زایر محمدعلی فایز کردوانی دشتی (متوفی ۱۲۸۹)، مشهورترین دوبیتی سرای ایرانی پس از باباطاهر
- رئیس عبدالرضا کردوانی (محزون دشتی)
- افراسیاب تورانی کردوانی
- مفتون بردخونی دشتی (متوفی ۱۳۴۱)، از مشهورترین دوبیتی سرایان جنوب
- محمدخان دشتی (متوفی ۱۲۹۸ق)، شاعر و دوبیتی سرا
- مدام دیری (متوفی حدود ۱۳۳۰ق)، شاعر
- ملاحسن کبگانی (متوفی ۱۳۰۹ق)، شاعر و دوبیتی سرا
- شفیق شهریاری (متوفی ۱۳۵۲)، دوبیتی سرا
- احمدخان دشتی (متوفی ؟)، دوبیتی سرا
- عابدین باکی (متوفی ؟)، دوبیتی سرا
- سید علینقی دشتی (شریعت) (متوفی ۱۳۱۸)، عالم شاعر و دوبیتی سرا
- میرزا عباس دیری (متوفی ۱۳۴۵)، شاعر و دوبیتی سرا
- ملا محمد نادم (نادم) (متوفی ؟)،
- مهیای بردخونی (متوفی ؟)،
- احمد فقیه (متوفی ؟)
- ابوالقاسم زیر رودی (فیض) (متوفی ؟)،
- ابراهیم مزارعی (صدیق) (متوفی ؟)،
- سید محمدصادق نبوی (زاده۱۲۷۵ ش)(متوفی ۱۳۶۹ ش)،
- سیدعبدالله علوی (زاده۱۲۷۶ ش)(متوفی ۱۳۷۰ ش)،
- علی مرادی (متوفی ۱۳۹۰)، شاعر و بومی سرا
شخصیت‌های اجتماعی
- خالو حسین بردخونی دشتی (متوفی ۱۳۲۵)، آزادی‌خواه مبارز و همرزم رئیسعلی دلواری در جنگ جهانی اول علیه قوای مهاجم بریتانیا
- محمدخان دشتی (متوفی ۱۲۹۸ق)، از خوانین متنفذ و شاعران
- علی‌سمیل (متوفی ۱۳۴۰)، از مبارزان جنوب
- ابوتراب عاشوری (متوفی ۱۳۵۷)، روحانی انقلابی
- میربهزاد شهریاری (متوفی ۱۳۶۰)، فعال سیاسی انقلابی
- محمد عبدو چه حسین جمالی، (متوفی 1298ه شمسی)، از مجاهدان دلیران تنگستان، جنگ جهانی اول، مبارزه با استعمارگران بریتانیا
جستارهای وابسته
پانویسها و منابع
- سعیدی نیا، حبیب‌الله؛ تاریخ تحولات سیاسی اجتماعی دشتی در دوران قاجار و پهلوی (۱۳۸۳)، ص ۳۸۹–۳۹۰.
- تاریخ تحولات سیاسی اجتماعی دشتی در دوران قاجار و پهلوی، حبیب‌الله سعیدی نیا، نشر: موعود اسلام، چاپ اول زمستان (۱۳۸۳).
- شعر دشتی و دشتستان؛ عبدالمجید زنگویی.
- شرح حال شعرای دشتستان بزرگ؛ هیبت‌الله مالکی؛ (۱۳۶۹).
- شروه سرایی در جنوب ایران، علی باباچاهی، نشر: مرکز فرهنگی هنری اقبال، چاپ اول زمستان (۱۳۶۸).