وزن شعر
وزن شعر ایجاد نظم و هماهنگی در طول مصراع‌ها و چیدمان هجاهای هر مصراع است. در فارسی معمولاً منظور از وزن شعر، وزن عروضی و اسلوب‌های برگرفته از آن یا تکنیک‌های دیگری مانند وزن هجایی و آهنگی است. مطابق این تقسیم‌بندیِ غالب، بعضی اشعار از جمله اشعار قالب سنّتی فارسی دارای وزن تشخیص داده می‌شوند و در مقابل بسیاری از اشعار مدرن مانند شعر سپید فاقد وزن خوانده می‌شوند.
امّا نگاه متأخّرتری به وزن شعر وجود دارد که البته از اقبال و پذیرفته شدگی کمتری برخوردار است. این نگاه تعریف وزن را گسترده‌تر می‌داند. طبق این نگاه، وزن جزء تزئینات شعری نیست، بلکه بخشی از ذات آن است. وزن یعنی سکون و تحرّک کلام، ایستادن در وسط هجاها و بعد حرکت کردن در وسط هجاها، ایستادن در وسط سطرها و بعد حرکت کردن در وسط سطرها. به این معنی که یک پاره وزنی فقط از حرکت کلمات به وجود نمی‌آید، بلکه از حرکت سکوت هم به وجود می‌آید. شعر تنها پدیدهٔ زبانی است که در آن سکوت‌های حدّ فاصل هم به اندازهٔ خود کلمات معنی دارند. هر قدر که سکوت‌های حدّ فاصل بین کلمات کمتر باشد، متن به طرف نظم می‌گراید و اگر بی‌وزن باشد به طرف نثر.[1]
انواع وزن شعر
ضروری بودنِ وزن و چگونگی آن در شعرِ زبان‌های مختلف متفاوت است و بستگی به نوع واژه‌چینی در هر زبان دارد.
- وزن کمّی: در فارسی به آن وزن عروضی گفته می‌شود. اساس آن مبتنی بر نظم هجاهای بلند و کوتاه در مصراع‌های یک شعر است. این نوع وزن، خاص زبان‌هایی است که در آنها مصوّت‌ها به کوتاه و بلند و در نتیجه هجاها به کوتاه و بلند و احیاناً کشیده تقسیم می‌شوند. وزن شعر فارسی، عربی،[2] سانسکریت و یونانی از نوع کمّی است.
- وزن تکیه‌ای: اساس این نوع وزن تنها بر تساوی تعداد تکیه‌ها در هر مصراع شعر قرار دارد و تعداد هجاهای مصراع‌ها ممکن است تغییر کند. وزن تکیه‌ای خاص زبان‌هایی است که در آنها هجای تکیه‌دار اصل است و هجاهای دیگر سریع تلفظ می‌شوند. مانند انگلیسی باستان و آلمانی. در بیت فارسیِ برساختهٔ زیر:
| تن عیشم به غم نحیف گشت | گل بختم به خار نهفته گشت |
وزن تکیه‌ای وجود دارد اما فارسی‌زبانان وزن کمّیِ آن را در نمی‌یابند. (این بیت وزن عروضی ندارد)
- وزن آهنگی: خاص زبان‌هایی است که در آنها زیروبمی در کلمات تک‌هجایی باعث تغییر معنی می‌شود. مثل ویتنامی و چینی. شعر در این زبان‌ها از کنارِ هم قرار دادن هدفمندِ هجاها با زیر و بمی‌های به خصوص برای آفریدنِ آهنگِ به خصوص به وجود می‌آید.
- وزن هجایی: در آن فقط تساوی تعداد هجاهای هر مصراع معتبر است. مانند اشعار فرانسوی و ژاپنی. شعر زیر از شاعر نوآور ایرانی ابوالقاسم لاهوتی تلاشی است برای ایجاد شعر با وزن هجایی (ده‌هجایی):
| در یک قلعهٔ خالی، نیم ویران | چندی حصاری بودند دلیران | |
| آفتاب زمین را چون دیگ می‌جوشاند | بخار زمینِ آن را می‌پوشاند |
- وزن ضربی-هجایی: در آن هم تعداد تکیه‌ها حساب می‌شوند هم تعداد هجاها. مانند شعر انگلیسی.
وزن شعر فارسی
اوزان در شعر فارسی بسیار متنوع و فراوان است که مهم‌ترین علت آن، سابقه طولانی فارسی‌زبانان در سرودن شعر و دلبستگی آنان به ادبیات است. زبان فارسی اساساً دارای دو گونه وزن شعری متفاوت و بسیار پرکاربرد است: یکی وزن کمی یا عروضی اشعار ادبیات فارسی که تقابل هجاهای آن مبتنی بر کشیدگی و کوتاهی واکه‌هاست و دیگری وزن تکیه‌ای-هجاییِ اشعار عامیانه فارسی که بر مبنای هجاهای تکیه‌بر و بی‌تکیه است.[3]
جستارهای وابسته
- وزن شعر فارسی
- اختیارات شاعری
- عروض دودویی
منابع
- (رضا براهنی. طلا در مس، جلد اول، ص ۴۵۶–۴۵۳)
- دربارهٔ عروض عربی رجوع کنید به کتاب عروض و قافیهٔ عربی، تألیف و ترجمهٔ حمید حسنی (تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۸۳)
- «دو نوع وزن در زبان فارسی»، امید طبیب‌زاده، مجموعه‌مقالات نخستین هم‌اندیشی شعر فارسی و زبان‌شناسی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی
- براهنی، رضا، طلا در مس، تهران: انتشارات زریاب، جلد اول، چاپ اول، ۱۳۸۰، صص ۴۵۳–۴۵۶.
- شَمیسا، سیروس، عروض و قافیه، تهران: دانشگاه پیام نور، ۱۳۸۵، تهران.
- ادبیات فارسی (۱)، دورهٔ پیش‌دانشگاهی رشته‌های علوم انسانی و علوم و معارف انسانی، چاپ یازدهم ۱۳۸۴، صص ۷۳–۷۵.