اسماعیل جرجانی

زین‌الدین ابوالفضائل اسماعیل بن حسین جرجانی معروف به سید اسماعیل پزشکی ایرانی[1] بود که به عربی و فارسی می‌نوشت. او در ۴۳۴ قمری در شهر گرگان بدنیا آمد و در دربار خوارزم برآمد و در ۱۱۳۵–۱۱۳۶میلادی مطابق با ۵۳۱ قمری، در مرو درگذشت.

حکیم ابوالفضائل سیداسماعیل گرگانی
الجرجانی المتطبب
نام اصلیالامیر السید الامام زین‌الدین اسماعیل بن الحسن بن محمد بن محمود بن احمد الحسینی
متولد۴۳۴ ه‍. ق
جرجان و به روایتی ضعیف اصفهان
درگذشت۵۳۱ یا ۵۳۵ ه‍. ق
مرو
نام‌های دیگرملقب به زین‌الدین یا شرف‌الدین و مکنی به ابوالفتح)یا ابوالفضل یا ابوابراهیم
اقامتگاهگرگان، قم، ری، فارس، خوارزم و مرو
دینشیعه

اهمیّت آثار سیّد اسماعیل جرجانی در این است که پس از چند سده که مجموعه‌های بزرگ پزشکی همچون کامل الصّناعه علی بن عبّاس مجوسی اهوازی و الحاوی و المنصوری محمّد بن زکریّای رازی و قانون ابن سینا به زبان عربی در دسترس جویندگان علم پزشکی بود آثار جرجانی با زبان فارسی جلوه‌ای خاص به خود گرفت و آنان که عربی نمی‌دانستند به آسانی می‌توانستند از این آثار بهره‌مند گردند. جرجانی برای اینکه امر را بر جویندگان علم دشوار نسازد کوشید تا اصطلاحات عربی را هم همپایه مصطلحات فارسی در آثار خود بیاورد و در آغاز ذخیره تصریح می‌کند به اینکه: «اگرچه این خدمت به پارسی ساخته آمده است لفظ‌های تازی که معروف است و بیشتر مردمان معنی آن دانند و بتازی گفتن سبک‌تر باشد آن لفظ هم بتازی یاد کرده آمد تا از تکلّف دورتر باشد و بر زبان‌ها روان‌تر».

معرفی اجمالی

برای او القاب و کنیه‌های متفاوتی ذکر کرده‌اند: زین الدین، شرف الدین، ابوابراهیم، ابوالفتح، ابوالفضائل، الامیر السید الامام، علوی حسینی، سپاهانی گرگانی، و طبیب علوی. متأسفانه دربارهٔ سیر زندگی او آگاهی چندانی در دست نیست. برخی محل تولد وی را به اشتباه گرگانج دانسته‌اند[2] در حالی که محل تولد وی باید گرگان (جرجان) باشد چرا که زبان خوارزمی که در گرگانج آن دروان رایج بود با زبان فارسی که در کتاب ذخیره به کار رفته فاصله بسیاری دارد. از طرف دیگر در همان دوران جرجان در ادبیات با همین عنوان شهره بود و نام گرگانج در آثار آن دوران چندان مرسوم نبود. بطور مثال در همین دوران عبدالقاهر بن عبدالرحمان ابوبکر جرجانی (۴۰۵/ ۱۰۱۴ –۴۷۴ق/ ۱۰۸۱ق) زبان‌شناس و ادیب (در زبان عربی) ایرانی می زیسته که او هم متولد جرجان (گرگان) بوده و یا على بن محمد استرآبادى (740-816ق)، معروف به مير سيد شريف جرجانى، از نامداران علم کلام، حکمت و ادب و منطق و از عالمان پرآوازه سده هشتم هجرى که دو نام متفاوت او یعنی جرجانی و استر آبادی نیز رواج این ام را مشخص می سازد و هیچ کس او را مرتبط با گرگانج در خوارزم نمی داند. همچنین او خود در مقدمه ذخیره خوارزمشاهی از ورود خویش به دربار خوارزم در ۵۰۴ ق یاد کرده است و مشخص است که از شهری دیگر به شهر خوارزم سفر کرده است. و در مقدمه ویرایش عربی ذخیره سن خود را هنگام نگارش آن کتاب ۷۰ سال گفته است، می‌توان تولد وی را در ۴۳۴ ق، یا اندکی پس از آن دانست. او احتمالاً مقدمات طب را در گرگان فراگرفت، برخی از محققان او را از شاگردان ابن ابی صادق نیشابوری دانسته‌اند؛ حال آن که جرجانی در ذخیره تنها از ابن ابی صادق نقل کرده‌است و از عبارت او پیداست که ابن ابی صادق را شخصاً نمی‌شناخته است.[3]

ذخیره خوارزمشاهی

وی رسالهٔ طبی مفصلی به فارسی نوشت به نام ذخیره خوارزمشاهی، که احتمالاً اندکی پس از ۱۱۱۰میلادی، برای قطب‌الدین محمد (پادشاهی‌اش از ۱۰۹۷ تا ۱۱۲۷میلادی)، تألیف شده‌است. احتمالاً این نخستین دائرةالمعارف طبی بود که به جای عربی به فارسی نوشته می‌شد و از کتب پایه و جامع در پزشکی سنتی امروز است.

ذخیره شامل قریب ۷۵۰۰۰۰ واژه، در نه کتاب (۷۵ باب، ۱۱۰۷ فصل) است، و کتاب دهمی به نام کتاب قرابادین بعداً بدان ضمیمه شده‌است. برای جانشین قطب‌الدین، اتسز (پادشاهی‌اش از ۱۱۲۷ تا ۱۱۵۶میلادی)، رساله دیگری نوشت به نام اَغراض الطب که (بیشتر براساس ذخیره بود) و در حدود ۱۱۲۷–۱۱۳۵میلادی، به اتمام رسید. خلاصه‌ای از ذخیره را مترجم ناشناسی به عبری ترجمه کرد. این امر بسیار مهم است، چون از آثار طبی فارسی عملاً هیچ ترجمهٔ دیگری به عبری وجود ندارد.

سایر آثار

مشخص نیست سایر آثار جرجانی ابتدا به فارسی نوشته شده، یا عربی یا به هر دو زبان یا به چه زبانی. در زیر نام و مشخصات چند اثر دیگر وی ذکر شده‌است:

  1. التذکره االاشرفیه فی‌الصناعه الطبیه: مجموعه‌ای است طبی که آن را به علاءالدین پسر ایل ارسلان اهدا کرد.
  2. خفی علایی: در ۱۱۱۳میلادی، خلاصه فشرده‌ای از التذکره را در دو کتاب تکمیل کرد و آن را خفی علایی نام نهاد.
  3. المُنَـبٍه: یک رساله فلسفی که در آن پوچی تمایلات دنیوی را بیان کرده‌است.
  4. الاغراض الطبیه و المباحث العلائیه
  • یادگار، در دانش پزشکی و داروسازی

منابع
  1. Selin, Helaine (2008). Encyclopaedia of the history of science, technology, and medicine in non-western cultures. Berlin New York: Springer. p. 131. ISBN 978-1-4020-4960-6. Retrieved 2 December 2016. Abū˒l-Fadā˒il Ismā˓īl ibn al-H. usayn al-Jurjānī, Zayn al-Dīn, sometimes called Sayyid Ismā˓īl, was the most eminent Persian physician after Ibn Sīnā (Avicenna), and the author of the first great medical compilation written in Persian.
  2. گلشنی, سید علیرضا (2014-10-10). "سید اسماعیل جرجانی؛ حکیم و پزشک نامی ایرانی". مجله زیست پزشکی جرجانی. 2 (2): 71–69.
  3. http://wikifeqh.ir/سید_اسماعیل_جرجانی
  • جورج سارتون (۱۳۸۳)، مقدمه بر تاریخ علم، ترجمهٔ ترجمه غلامحسین صدری افشار، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ص. ۱۰۵۴

سید علیرضا گلشنی، سید اسماعیل جرجانی؛ حکیم و پزشک نامی ایرانی دوره ۲، شماره ۲ - (پاییز و زمستان ۱۳۹۳ ۱۳۹۳)، ۶۹–۷۱.

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.