ذخیره خوارزمشاهی
ذخیرهٔ خوارزمشاهی کتابی است به زبان فارسی در پزشکی نوشتهٔ اسماعیل جرجانی. آغاز تألیف آن ۵۰۴ قمری بوده‌است. کتاب تقدیم به قطب‌الدین محمد خوارزمشاه است. ذخیرهٔ خوارزمشاهی بزرگ‌ترین کتاب پزشکی به زبان فارسی بود که تا بدان تاریخ نوشته می‌شد. جرجانی خود در باب تفصیل کتاب در مقدمهٔ اثر گوید:
و خاصیت این کتاب تمامی است از بهر آنکه قصد کرده آمده‌است تا اندر هر بابی آنچه طبیب را اندر آن باب بباید دانست از علم و عمل به تمامی یاد کرده آید و معلوم است که بر این نسق هیچ کتابی موجود نیست.[...] و این کتاب چنان جمع کرده آمده‌است که طبیب را اندر هیچ باب به هیچ کتاب دیگر حاجت نباشد و به سبب بازگشتن به کتابهای بسیار، خاطر پراکنده نشود.
ذخیرهٔ خوارزمشاهی در نه بخش و یک تتمه است که هر یک کتابی است. محتوای کتاب‌ها به بیان نویسنده چنین است:
- اندر شناختن حد طب و منفعت آن و شناختن گوهر تن مردم و چه چیزی و چگونگی او و شناختن مایه‌ها و خلط‌ها و مزاجها و احوال و عادتها و تشریح اندامها و یادکردن قوتهای اندامها
- اندر شناختن حالهای تن مردم از تندرستی و بیماری و انواع و اعراض و اسباب آن و شناختن نبض و تفسره و شناختن احوال هر چه از تن مردم بیرون آید چون عرق و نفث و بول و غایظ.
- اندر نگاه داشتن تندرستی و تدبیر هوا و مسکن و شناختن احوال آبها و تدبیر آنها و تدبیر طعام و شراب و تدبیر خواب و بیداری و تدبیر حرکت و سکون شناختن احوال کسوتها و عرها و افرم‌ها و به کار داشتن روغن‌ها و تدبیر قی کردن و داروی مسهل خوردن و تدبیر فصل و حجامت و دیوجه و حقنه و شیاف و تدبیر اعراض نفسانی چون شادی و اندوه و اندیشه و غیر آن و همچنین تدبیر حالهای که اندر تن مردم پدید آید و پدید آمدن آن نشان بیماری باشد … و تدبیر پروردن طفلان و تدبیر پیران و تدبیر مسافران. …
- اندر استخراج مرض یعنی شناختن هر بیماریی که کدام بیماری‌است و همچنین شناختن نضج و بحرانها و شناختن حال بیمار که چگونه خواهد شد…
- اندر یادکرد نتب و احوال و اسباب و علامات و اقسام و انواع آن و علاج آن
- اندر علاج بیماریهای اندامها از سر تا پای
- اندر علاج آماسها و ریشها و تدبیر شکافتن و داغ کردن و علاج اندامی که تباه شود و تدبیر شکستگی و آزردگی و زخم و مانند آن
- اندر تدبیر پاکیزگی و آراستگی ظاهر تن و بشره مردم که آن را زینت گویند
- اندر انواع زهرها و پادزهرها
- اندر آغاز کردن قرابادین که تتمه ذخیره‌است.
تا کنون دست کم ۴ چاپ حروفی (۳ چاپ نیمه کاره و یک چاپ کامل) از ذخیره خوارزمشاهی منتشر شده‌است اما هیچ‌یک از آنها ویژگیهای چاپی مناسب را ندارد.
وضعیت کتاب
کتاب، به کوشش سعیدی سیرجانی به چاپ رسیده‌است (در واقع چاپ عکسی از روی نسخه‌ای خطی است). وی مقدمه‌ای ارزنده بر کتاب نگاشته و در آن، مفصلاً از قطب الدین محمد خوارزمشاه، سید اسماعیل جرجانی و کتاب ذخیره سخن گفته‌است.
جستارهای وابسته
منابع
- نگاهی به مقالهٔ «نگاهی به ذخیرهٔ خوارزمشاهی چاپ فرهنگستان علوم پزشکی» در ویژه‌نامهٔ شمارهٔ ۳۱ آینهٔ میراث
- جرجانی، اسماعیل (۱۳۸۰)، ذخیره خوارزمشاهی، به کوشش به تصحیح و تحشیه محمدرضا محرری.، تهران: فرهنگستان علوم پزشکی جمهوری اسلامی ایران
- جرجانی، اسماعیل (۱۳۵۶). ذخیره خوارزمشاهی. ۱. به کوشش دکتر جلال مصطفوی. تهران: انتشارات انجمن آثار ملی. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازبینی=را بررسی کنید (کمک); پارامتر|تاریخ بازیابی=نیاز به وارد کردن|پیوند=دارد (کمک)
پیوند به بیرون
 |
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ ذخیره خوارزمشاهی موجود است. |
| شرق آسیا |
|  |
|---|---|---|
| آسیای جنوب و جنوب غربی |
| |
| مدیترانه و خاور نزدیک |
| |
| آفریقایی |
| |
| امریکا |
| |
| دیگران |
| |
| مفاهیم |
| |
 رده:پزشکی سنتی • ویکی‌پروژه پزشکی سنتی • درگاه پزشکی سنتی
| ||