قراملک
قره مَلیک یکی از محله‌های کهن و تاریخی شهر تبریز است. این محله از سمت شمال به آجی چای از غرب به دشت تبریز و از جنوب به رواسان و کوی کارمندان راه آهن تبریز و از شرق به محله حکم‌آباد و شام غازان منتهی می‌شود. این محله در انتهای غربی تبریز و در داخل جلگه حاصلخیز تبریز کنار(آجی چای)واقع شده‌است. این محله قطب کشاورزی تبریز محسوب می شود و باقلا (در زبان محلی پخله ) و گوجه فرنگی و صیفی جات محصولات این منطقه محسوب می شود. مسجد جامع قراملک(بؤیؤک مچید) ، امام حسین(کربلایی قربان سابق-آشاغی کوچه مچیدی)، حضرت صاحب الزمان (خلفلر مچیدی) و قانلی کؤینک مچیدی از مهم‌ترین مساجد در میان مساجد ده‌گانهٔ محلهٔ قراملک است.
در عهد ناصرالدین شاه باروهای شهر به کلی از بین رفت. بدین جهت قسمتی از شهر که موسوم به قلعه (شامل محلات: چارمنار، سرخاب، شتربان(دوه چی)، ویجویه [عامیانه : ورجی]، مهادمهین [عامیانه : میارمیار]، نوبر، مقصودیه و غیره) بود اکنون از قسمت بیرون حصار (محلات: اهراب، لیل آباد [عامیانه : لیلاوا]، چرنداب، خیابان، باغمیشه... الخ) جدا نیست و همچنین قصبات حومهٔ قدیم واقع در سمت مغرب شهر (امیرخیز، چوست دوزان، حکم‌آباد [عامیانه : هکماوار]، قراملک، قره آغاج، آخونی، کوچه‌باغ، خطیب) و مارالان (واقع در سمت جنوب شرقی) به شهر ملحق شده‌است و شهر از سمت غرب و جنوب غربی توسعه می‌یابد. به همین سبب در حال حاضر نیز معمول است که پا به سن گذاشته‌ها فقط قسمت بازار تبریز و داخل قلعه را شهر یا به اصطلاح ترکی «قالا» یعنی قلعه می‌خوانند.
همان‌طور که ذکر شد قراملک به همراه خطیب و شنب غازان تا قبل حکومت ناصرالدین‌شاه قاجار جزو قصبات حومه غرب تبریز به حساب می‌آمدند به همین جهت این مناطق نسبت به دیگر محلات مرکزی تبریز تاریخ مستقلی را دارا می‌باشند.
دربارهٔ قدمت قراملک اطلاعی بیشتری در دست نیست اما با توجه به داستانهای روایت شده از عاشیق ها قدمت این منطقه به دوران حکومت اتابکان آذربایجان مربوط می‌شود لازم بذکر است که قراملک در منطقه کنونی بعد از زلزله های ویرانگر تبریز از موقعیت اصلی خود که در کنار اتوبان غربی تبریز و با نام اصلی کند می بود بوجود آمده است و اهالی از پدران خود نسل در نسل شنیده اند که موطن اصلیشان آنجا بوده است و همچنین با توجه به چارداقهای با طرح بخصوص و منحصربه‌فرد گنبدی شکل بجا مانده در اراضی کشاورزی قراملک که جزو ابتدایی‌ترین خانه‌های بشریت می‌باشد این منطقه حرفهای زیادی دربارهٔ قدمت خود دارد که مجال کارشناسی زیادی را می‌طلبد.
عهدنامه ترکمانچای در تاریخ به نام قراملک ثبت نشد.
مفاد عهدنامه ترکمانچای در سال 1206 شمسی بین نماینده عباس میرزا ، میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی با نماینده ژنرال پاسکویچ روس در نشستی در قراملک (با توجه به اینکه قراملک دروازه ورود به شهر از طرف غرب میبود و اوضاع وخیم مرکز شهر) مورد توافق قرار گرفت و طرفین مفاد را برای مافوق خود برده و از بخت خوش قراملک عباس میرزا در ترکمانچای امضا کرده و با نام عهدنامه ترکمانچای به ثبت رسید. در جریان انقلاب مشروطه، این محله از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین محله‌های شهر بوده و هم چون دیگر محلات چند دستگی بینشان بوده است و بعضی قراملکیان از عالم دینی خود مرحوم آیت الله میرزا حسن مجتهد تبریزی امام جمعه تبریز که مشروطه مشروعه خواه بوده است پیروی می‌کردند و تاریخ شاهد می‌باشد که بعد از بازگشت از تبعید ایشان را با استقبال کم‌نظیر بروی دوش خود وارد شهر کردند و با نظر مجتهدشان مشروطه را غربی میدانستند. بعضی نیز همچون گروه معروف به نایب علی اکبر قراملکی که از شجاع نظام مرندی شجاع الدوله لقب رشیدالایاله دریافت کرده بود و در داخل محله نیز به خان نایب معروف بوده است در کنار منصور دیوان قراملکی طرفدار شاه قاجار بوده و علیه مجاهدان میجنگیدند، می باشند و بعضی از ایشان نیز از مجاهدین مشروطه خواه بوده تا جایی که شخصیتهایی معروف و نزدیک ستارخان مانند سرتیپ قراملکی و شخصیتهای با اخلاصی چون ایمانوردی در تاریخ ثبت شده اند.
حاج صمد مراغه ای از طرف محمدعلی‌شاه قاجار مأمور به سرکوب جنبش مشروطه می‌شود و دسته قزاق به سردستگی رضاخان پهلوی که در آنزمان مسلسلچی بوده به همراه کردها در این محله اردو می‌زنند که بعدها این محل پس از ترک لشکر استبداد با خاطره‌ای بد به نام آن‌ها با «کؤردلر کوچه سی» برای نسل آینده به یادگار ماند.
میدان تاریخی و قدیمی قراملک در مرکز محله، با محوریت مسجد تاریخی جامع قراملک(بویوک مچید)و حمام تاریخی ناظم الدوله دیبا با اسم میدان کند ایچی که در تابلو میدان حسینیه نوشته شده است، ولی مردم قراملک همچنان به آن محل کند ایچی می گویند. این میدان محل تجمع عظیم هیئت های عزاداری شاه حسین گویان قراملک در شب و ظهر عاشورا می باشد.
مراسم عزاداری حضرت اباعبدالله الحسین (ع) در قراملک علاوه بر بعد مذهبی دارای بعد اجتماعی نیز می باشد چنانچه در رسمی زیبا و و دیرینه شاه حسین گویان میدان کند ایچی و دیگر عزاداران هیئت ها در شب تاسوعا مهمان شاه حسین گویان آشاغی کوچه می شود و فردای آن شب در شب عاشورا شاه حسین گویان میدان قدس مهمان عزاداران میدان کند ایچی می شود و با این رسم بجا مانده از قدیم اتحاد بین اهالی محله در قالب عزاداری ابا عبدالله الحسین به نمایش گذاشته می شود.
میدان کند ایچی از دیرباز کانون خرید و فروش محصولات کشاورزان نیز بوده است و همچنین به لحاظ سیاسی این میدان نقش ژئوپلتیکی خود را در تاریخ حفظ کرده چنانچه در خاطرات پیشه وری در زمان حکومت فرقه دموکرات آذربایجان محل جمع آوری رأی یاد شده است.
در واقع میدان کند ایچی کانون اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، مذهبی و سیاسی قراملک می‌باشد.
لهجه اهالی قراملک از لهجه قدیمی تبریز تبعیت می‌کند.
محلهٔ قراملک در حوزهٔ استحفاظی شهرداری منطقه شش تبریز قرار گرفته‌است.
وجه تسمیه
از لحاظ لغوی قاراملیک کلمه‌ای است ترکی که از دو واژهٔ (قارا+ملیک) تبدیل شده‌است.
[ قاراملیک هم با دو به مرور زمان در زبان عامیانه مردم ترک تبریز به قره ملیک و بعدها با گویش فارسی به قره ملک – قراملک تبدیل شده‌است(کرده اند)
پروفسور پاشا افندیئو Paşa Əfəndiyev فلکلورشناس معروف آذربایجانی در کتاب آذربایجان شفاهی خلق ادبیاتی در وجه تسمیه قراملک مینویسد که در زمان حکومت اتابکان آذربایجان پهلوانی جوان، فقیر و سیه چرده از تبریز طبق رسم آن زمانه در کشتی‌های معروف شاهزاده جهان پهلوان به اصرار مادر پیرش شرکت کرده و در دید حیرت زدهٔ مردم موفق می‌شود پشت پسر جهان پهلوان را سه بار بر زمین زده و بر پهلوان اتابکان غالب می‌شود این موفقیت چنان مردم تبریز را حیرت‌زده می‌کند که این پهلوان زبان زد عام و خاص می‌شود و بدنبال این شهرت مردان حکومتی با وی دشمنی می‌کنند و این ماجرا با حمله طغرل سلجوقی به تبریز مصادف می‌شود و با درخواست رئیس قلعه بیگی شمس الدین عثمان طغرایی وزیر حکیم دولت اتابکان و دفاع جانانه و غیرتمندانه قاراملیک به همراه گروهش از تبریز و کشته شدنش در راه وطن مادری خویش در تاریخ قهرمانان ملی ثبت می‌شود. از آنزمان مردم تبریز نام این محله از شهر تبریز را با نام آن قهرمان ملی، قاراملیک نامیدند.
بعضی از صاحب نظران علت نام‌گذاری این محله را به اصلی و کرم در دوران صفویه مربوط می‌دانند. چرا که نام پدر اصلی یا آسلی (مریم)، قاراملیک بوده‌است و چون قاراملیک خود در منطقه کنونی قراملک سکنا داشته‌است این منطقه به این نام نامیده شده‌است.
با توجه به اینکه حکومت اتابکان آذربایجان قبل از حکومت صفویه بوده‌است بنظر می‌رسد که قاراملیک پدر اصلی نیز بخاطر اینکه اهل این منطقه بوده‌است، به پسوند منتسب به این منطقه یعنی قاراملیک نامیده شده‌است همچنان که اهالی بومی در حال حاضر نیز قراملکی نامیده می‌شوند.
آثار تاریخی قراملك
قراملک بعلت دوری از مرکز شهر همیشه مورد کم لطفی مسؤلین بوده و هست و مکانهای مقدس و تاریخی این منطقه دستخوش نابودی قرار گرفته‌اند.
از آثار تاریخی محله تاریخی،فرهنگی قراملک مسجد تاریخی جامع قراملک که بجا مانده از دوران صفوی می‌باشد در سال 1386 در فهرست آثار ملی ثبت شده و مسجد تاریخی حاج زین العابدین(قانلی کفن مچیدی) که هنوز در فهرست آثار ملی ثبت نشده است و هم چنین حمام تاریخی و منحصربفرد ناظم الدوله دیبا واقع در ضلع شمالی میدان تاریخی حسینیه قراملک که در بی توجهی مسئولین وقت و مردم در زیر خاک مدفون مانده است و از خانه های تاریخی که نیاز به مرمت و ثبت ملی دارند خانه تاریخی تعزیه ائوی در کوچه کؤردلر و خانه تاریخی دییرمانچی در میدان تاریخی حسینیه می باشد.
از آثار معنوی تاریخی یکی داستان اصلی و کرم می باشد که با محوریت منطقه تاریخی قراملک تبریز در سال ۱۳۹۱ توسط میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان آذربایجان شرقی در فهرست میراث ناملموس آثار ملی کشور جمهوری اسلامی ایران ثبت ملی گردید و دیگری قاراملیک قهرمان ملی همچون کوراوغلی و ستارخان و ... می باشد که در دوران حکومت اتابکان آذربایجان در دفاع از تبریز کشته می شود و جزو اسطوره های قهرمان ملی آذربایجان محسوب می شود که هنوز در فهرست آثار ملی ثبت نشده است.
یکی دیگر از مکانهای مقدس برای اهالی مقبره پیرحسن در کنار کنارگذرغرب تبریز واقع در اراضی کشاورزی قراملک می‌باشد که با بی‌توجهی مسولین در حال نابودی می‌باشد! قراملک افتخار گذر جاده ابریشم را نیز از خود داشته‌است و خیابان وحدت امروزی همان جاده ابریشم باستانی می‌باشد و در کنار این جاده کاروانسراهایی که امروزه بجز اسامی خالی دیگر آثاری از آن‌ها باقی نمانده‌است.
مرحوم حاج محمد ویجویه در کتاب بلوای تبریز که خاطرات خود از دوران مشروطیت در تبریز را نگاشته است بر نقش استراتژیک و گذر جاده ابریشم از این محله اشاره کرده و در صفحه 70 مینویسد: [چون این محله در جاده ارونق (شبستر) و خوی افتاده است و جاده بزرگ شهر است...] اشاره به جاده تاریخی ابریشم و جاده اصلی ورودی تبریز در دوران مشروطیت می کند که در حال حاضر دیگر از رونق افتاده است و لزوم احیای دوباره جاده ابریشم قدیم را بصورت نمادین در قراملک و بصورت واقعی با اتصال به شبستر می طلبد.
ماشین‌سازی تبریز نماد قراملک
محله قراملک بعد از سال ۱۳۵۰ با ایجاد کارخانه بزرگ ماشین‌سازی تبریز تبدیل به منطقه‌ای با سه کاربری مسکونی و صنعتی و بعدها آکادمیک شد. به دنبال ماشین‌سازی سیل کارخانجات زیادی از قبیل ایدم، موتوژن، صنایع پمپ‌سازی ایران، کمپروسورسازی تبریز، لیفتراک‌سازی سهند، چرخشگر، بنیان دیزل، شهرک فناوری خودرو و… بسوی این منطقه سرازیر شدند و بدنبال ایجاد صنعت بعضی از این شرکت‌ها با خود دانشگاه جامع علمی کاربردی را نیز راه اندازی کردند و این منطقه را تبدیل به قطب صنعتی-دانشگاهی تبریز نمودند. اما با این حال شرکت ماشین‌سازی تبریز دیگر در سطح شهر تبدیل به نماد این محله شده‌است و مجسمه کار و اندیشه (که با ارتفاع چهار و نیم متر نماد صنعتی شدن شهر تبریز می‌باشد) اثر بهروز حشمت در وسط میدان ماشین‌سازی نماد محله قراملک می‌باشد؛ که البته به علت انجام پروژه قطار شهری این مجسمه هم‌اکنون در محوطه کارخانه ماشین‌سازی و جلوی ساختمان مرکزی کارخانه نصب گردیده که بعد از اتمام پروژه مجدداً در جای قبلی نصب خواهد گردید
کوی‌ها
فهرست کوی‌های محلهٔ قراملک:
- آشاغی کوچه (میدان قدس)
- خلفی کوچه (عامیانه خلفی لر یا خلف لر: دالی کوچه) (خیابان شهید صافی)
- کند ایچی (میدان حسینیه)
- خانه‌های سازمانی ماشین‌سازی (بادام آلتی) (کوی شهید بهشتی)
- دوققولو باغی (خیابان پیروزی)
- خشتان باغی (خیابان تلاش)
- دالی خیاوان (خیابان صنعت)
- ابوذر
- کوی آیدین
- عبدیل آباد (خیابان شهید همراه)
- فرش آباد (اولولر دربندی)
باغ ها و اراضی کشاورزی
اراضی کشاورزی قراملک از دو زمین بزرگ به نامهای دیزج غلامعلی و دیزج مزرعه تشکیل یافته است که باغ ها و زمین های واقع در دیزج مزرعه دارای سند و اراضی واقع در دیزج غلامعلی اصلاحات ارضی می باشند.دیزج غلامعلی بخش راست خیابان وحدت تا رود آجی چای و دیزج مزرعه سمت چپ خیابان وحدت تا اراضی رواسان را شامل می شود. فهرست باغ ها و اسامی اراضی کشاورزی دشت تبریز در قراملک عبارتند از:
- تازا باغ
- کهنه باغ
- جورابچی باغ
- حصار
- گوللو باغ
- حاج رضا باغی
- جعوره
- سلیمان چیمن
- گشاتریه
- یانیق
- اصلی کند
- قره داش
- زیده باغ
- دیزه ک آغزی
- بهرام آغزی
- قیرمیزی باغ
- شریک چیمن
- خرمنگاه
- یوسف چیمن
- جعفرهَ
- مزرعه
- زیده باغ
قبرستان‌های قراملک
قراملک از قدیم‌الایام مانند دیگر محلات قدیمی، خود دارای قبرستانهایی مجزا از دیگر محلات تبریز بود که اموات خود را در این فبرستانها دفن می‌کردند که با توسعه شهر از بین رفته و تبدیل به خیابان شده‌اند یکی از این قبرستانها در محل کنونی میدان ماشین‌سازی میبود که اهالی محله خلفلر و میدان حسینیه قراملک اموات خود را در آنجا دفن می‌کردند که بعد از ایجاد کارخانه ماشین‌سازی، کاربری آن عوض و تبدیل به میدان شده و اهالی اموات خود را از آنجا به قبرستان وادی السلام شهر قم و یا به قبرستانی که آخر خیابان نهضت با نام قبرستان بهرام خیز (بهرام آغزی) ایجاد شد، انتقال دادند و قبرستان دیگری نیز کنار تازاباغ قراملک در انتهای خیابان وحدت بعد از تقاطع خیابان تلاش میبود که اهالی محله آشاغی کوچه اموات خود را در آنجا دفن می‌کردند که تبدیل به خیابان گشته و به روبه‌روی آن با نام جدید روضه رضوان انتقال یافت.
قبرستان بهرام خیز مزار شهید صافی (از شهدای انقلاب اسلامی) و عارفانی هم چون قاسیم عمی می‌باشد. لازم بذکر است که بعد از تخریب قبرستان قدیمی در میدان ماشین‌سازی، قبر قاسیم عمی به این قبرستان انتفال یافته‌است و روزهای پنج شنبه شاهد زائران زیادی می‌باشد.
منابع
- وطن اوغروندا شعرلر محمد سعید اردوبادیVətən və hürriyyət şeirləri]]
- سفرنامه خسرومیرزا صفحه 66
- بلوای تبریز، حاج محمد ویجویه
- ائل قهرمانلاری خلق ادبیاتیندا، رستم رستم‌زاده
- آذربایجان شفاهی خلق ادبیاتی، پاشا افندیئو
- قاراملیک، محمد سعید اردوآبادی
- اهالی قراملک تبریز
- شهرداری منطقهٔ شش تبریز بایگانی‌شده در ۶ سپتامبر ۲۰۱۶ توسط Wayback Machine
- اصلی ایله کرم، میرسلامت
- حکماباد، علی عطاییه (نجار اوغلو)
- محلات تبریز
- باغات تبریز
- نام قراملک
- فهرست صنایع تبریز