محمدحسین صدر اصفهانی
محمدحسین‌خان صدر اصفهانی (زاده ۱۱۸۵ ه.ق در اصفهان - درگذشته ۱۲۳۹ ه.ق در تهران) ملقب به صدر اصفهانی، امین‌الدوله و مستوفی‌الممالک، داماد حاج ابراهیم کلانتر و باجناغ میرزا ابوالحسن خان شیرازی، سومین صدراعظم فتحعلی‌شاه بین سال‌های ۱۲۳۴ تا ۱۲۳۹ قمری است.
محمدحسین خان صدر اصفهانی | |
|---|---|
 | |
| صدراعظم ایران | |
| مشغول به کار رمضان ۱۲۳۴ – صفر ۱۲۳۹ ه.ق | |
| پادشاه | فتحعلی شاه قاجار |
| پس از | میرزا شفیع مازندرانی |
| پیش از | عبدالله خان امین‌الدوله |
| اطلاعات شخصی | |
| زاده | محمدحسین خان اصفهانی ۱۱۸۵ (قمری) اصفهان |
| درگذشته | ۱۲۳۹ قمری تهران |
| فرزندان | عبدالله خان امین‌الدوله ابراهیم خان ناظرالدوله |
| پیشه | سیاستمدار |
| دین | اسلام |
| لقب(ها) | امین‌الدوله، صدر اصفهانی، مستوفی‌الممالک، وزیر ثانی |
حاج محمدحسین‌خان اصفهانی فرزند حاج محمدعلی و نوهٔ محمدرحیم علوفه‌فروش، در اصفهان به دنیا آمد و از افراد ثروتمند آن روزگار بود. در سال ۱۱۹۳ ق هنگامی که آغا محمد خان به واسطهٔ فوت کریم خان از شیراز فرار کرد به منزل حاج محمدحسین‌خان آمد و او پذیرایی خوبی از خان قاجار به عمل آورد. بعد از این که پایه‌های قدرت آغا محمدخان در سال ۱۲۰۹ قمری استوار گردید، او محمدحسین‌خان را به سمت بیگلربیگی اصفهان منصوب کرد و در همین زمان او با دختر حاج ابراهیم ازدواج کرد.
محمدحسین‌خان تا زمانی که آغامحمدخان زنده بود، حاکم اصفهان بود. بعد از کشته شدن آغامحمدخان، فتحعلی‌شاه در شیراز بود، او به محض شنیدن خبر مرگ عموی خود آقا محمد خان به طرف تهران حرکت کرد. او در اصفهان مورد پذیرایی حاج محمدحسین خان قرار گرفت و شاه جوان به پاس خدمات او، او را به تهران برد. در سال ۱۲۲۱ قمری فتحعلی شاه کابینهٔ کوچکی مرکب از ۴ وزیر تحت عنوان وزرای اربعه تشکیل داد که اعضای آن عبارت بودند از: ۱- میرزا محمد شفیع، وزیر اول ۲- محمدحسین خان امین‌الدولهٔ اصفهانی، مستوفی‌الممالک و وزیر ثانی ۳- میرزا رضاقلی نوایی وزیر داخله و منشی‌الممالک ۴- هدایت‌الله تفرشی وزیر لشکر.
بدین ترتیب حاج محمدحسین خان وزیر ثانی شد و هم او بود که میرزا ابوالحسن خان شیرازی باجناغ خود را برای سفارت انگلستان به فتحعلی شاه معرفی کرد. در سال ۱۲۳۴ قمری میرزا شفیع درگذشت و با این که میرزا عیسی قایم مقام فراهانی، پیشکار عباس میرزا در آذربایجان قایم مقام صدارت بود، و علی‌القاعده می‌بایست او جانشین میرزا شفیع شود، فتحعلی شاه حاج محمدحسین خان اصفهانی را به لقب صدر ملقب ساخت و منصب صدر اعظمی را به او سپرد و لقب امین‌الدوله را به پسر ارشد او عبداله خان داد. صدر اصفهانی از سال ۱۲۳۴ تا ۱۲۳۹ قمری صدر اعظم بود اما در همان سال یعنی ۱۲۳۹ قمری به مرض یرقان در گذشت و در مدرسهٔ صدر که او بانی‌اش بود در نجف اشرف مدفون و صدارت پس از او به فرزندش عبدالله رسید.[1]
مناصب و مشاغل
نایب‌الحکومه
منطقهٔ اصفهان (از ۱۲۱۲ ه.ق)
در سال ۱۲۱۲ ه.ق محمدعلی خان قاجار از جانب فتحعلی شاه، حکومت اصفهان را به عهده داشت و حاج محمدحسین خان پیشکار وی بود. در سال ۱۲۱۳ ه.ق حسینقلی خان برادر فتحعلی شاه که والی شیراز بود به خیال رسیدن به سلطنت، به سمت تهران حرکت کرد. محمدعلی خان قاجار و حاج محمدحسین از اصفهان فرار کردند اما بعد از اینکه فتحعلی شاه نیروهای حسینقلی خان را شکست داد، مجدداً حاج محمدحسین به سمت بیگلربیگی اصفهان منصوب گردید. چند سال بعد دوباره حسینقلی خان سرکشی نمود و حاج محمدحسین را از بیگلربیگی اصفهان معزول کرد. محمدحسین خان هنگامی که بیگلربیگی اصفهان بود دختری ارمنی به نام طاووس خانم از ارامنهٔ ساکن در جلفای اصفهان را برای شاه در نظر گرفت که سوگلی فتحعلی شاه شد.
وزیر
استیفای ممالک (وزارت مالیهٔ ایران) (از ۱۲۲۱ تا ۱۲۲۸ ه.ق)
فتحعلی شاه در سال ۱۲۲۱ ه.ق کابینه کوچکی تحت عنوان وزرای اربعه تشکیل داد که محمدحسین خان با لقب امین‌الدوله منصب مستوفی‌الممالکی را عهده‌دار شد و در این منصب برقراری مواجب و محاسبه مالیات ولایات و صدور برات و … با او بود. از نظر سیاسی حاجی محمدحسین خان امین‌الدوله به همراه میرزا شفیع در سال ۱۲۲۲ ه.ق پیمان دوستی ایران و فرانسه را در زمان مسافرت ژنرال گاردان امضاء نمود. در سال ۱۲۲۳ ه.ق هنگام ورود سِر هارفورد جونز سفیر انگلیس به تهران، مهماندار او بود.
حاکم
منطقهٔ فارس (از ۱۲۲۸ تا ۱۲۳۴ ه.ق)
در ۱۲۲۸ ه.ق فتحعلی شاه، محمدحسین خان امین‌الدوله را به نظام‌الدوله ملقب و به ایالات فارس و عراق فرستاد و پسرش را مستوفی الممالک کرد.
صدراعظم
حکومت قاجار (از ۱۲۳۴ تا ۱۲۳۹ ه.ق)
در سال ۱۲۳۴ ه.ق پس از فوت میرزا شفیع صدراعظم، حاج محمدحسین خان نظام‌الدوله به جانشینی وی برگزیده شد و از این زمان به «صدر اصفهانی» معروف گردید. دوران صدارت حاجی محمدحسین خان با نومیدی ایرانیان در اثر شکست از سپاهیان روسیه و انعقاد قرارداد گلستان مصادف بود. تنها واقعه سیاسی در دوران صدارت نظام‌الدوله حمله ایران به خاک عثمانی بود که به دلیل تحریک روس‌ها، اغوای عشایر مرزنشین در کردستان و آذربایجان و میل باطنی عباس میرزا برای جنگ با عثمانی و جبران شکست از روس‌ها رخ داد. درگیری‌های مرزی در ۱۲۳۷ ه.ق با شکست قوای عثمانی و تقاضای صلح و مذاکرات منجر به قرارداد ارزنه الروم پایان یافت.
شجره‌نامه
شجره‌نامهٔ خاندان صدر توسط حاج محمدحسین صدری (خان بابا)، پسر حاج علی‌اکبر خان صدرالدوله، پسر حاج محمدحسین خان صدرالدوله، پسر محمدابراهیم خان ناظرالدوله، پسر حاج محمدحسین خان نظام‌الدوله گردآوری گردیده‌است.
آثار و ابنیه تاریخی
وی سه مدرسه برای طالبین علوم دینی بنا نمود:
- مدرسه صدر بازار بزرگ
- مدرسه صدر خواجو
- مدرسه و مسجد پای قلعه
- از آثار خیر دیگری که از او باقیست قلعه نجف اشرف است. این قلعه که به همت آن مرحوم بنا شد دارای برج‌های متعدد است و زواری که از آن دیدن نموده متفق‌القول می‌گویند مرحوم صدر با بنای این قلعه خدمت بزرگی به زوار مشهد حضرت امیر نموده‌است.
- عمارت صدری
- خیابان چهارباغ خواجو یا چهارباغ نو
- بازسازی عمارت رکیب خانه و تبدیل آن به کاخ چهارباغ
منابع
- «محمدحسین خان صدر اصفهانی - ویکی فقه». wikifeqh.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۲۲.
- اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، ج ۳، به تصحیح محمداسماعیل رضوانی، ۱۳۶۷، تهران نشر علمی، ص ۱۴۸۰
- افشاری، پرویز، صدراعظم‌های سلسله قاجار، ۱۳۷۲، تهران وزارت خارجه، صص ۳۹–۳۲
- خورسندی، علی، زندگی سیاسی حاج ابراهیم خان کلانتر، تهران، اوحدی، ۱۳۷۷، ۲۸۵–۲۸۰
- گلی‌پور، مهدی، بررسی حیات سیاسی میرزا ابوالحسن خان شیرازی، پایان‌نامهٔ کارشناسی ارشد رشتهٔ تاریخ ایران اسلامی، دانشگاه آزاد نجف‌آباد اصفهان. صص۴۷–۴۵
- احوال بزرگان: حاجی محمد حسینخان صدر اصفهانی ملقب به نظام الدوله
- بانک اطلاعات رجال: محمد حسین خان صدر اصفهانی نظام الدوله
| پیشین: |
حاکم اصفهان تا ۱۱۸۵ خورشیدی |
پسین: عبدالله خان امین‌الدوله |