پان‌تورانیسم
تورانیسم که با نام پان‌تورانیسم هم شناخته می‌شود ایدئولوژی بود که توسط یک فرد مجارستانی ساخته و پرداخته شد. این ایدئولوژی به منظور مقابله با ایدئولوژی‌های دیگر کشورهای اروپایی (مثل پان اسلاویسم و پان ژرمنیسم) هم‌زمان با شکل‌گیری و رشد فزاینده ایدئولوژی‌های ناسیونالیستی اروپایی، به منظور یارگیری مجارستانی‌ها و اتحاد آنها با کشورهای ترک‌زبان مثل عثمانی و برخی قومیت‌های اورالی زیر سایه امپراتوری تزار روسیه ساخته شد و هدف آنها یارگیری سیاسی برای مقابله با همدیگر بود. ریشه اصلی کلمه پان تورانیسم به کتاب شاهنامه فردوسی بر می‌گردد که سرزمین افسانه ای توران بر می‌گردد. ایده پان تورانیسم ۵۰ سال پیش از شعله‌ور شدن جنگ جهانی اول شکل گرفت.[1][2]
چگونگی شکل‌گیری ایدئولوژی تورانیسم
ولادمیر مینورسکی نوشته‌است که ایده پان تورانیسم دست کم به ۱۸۳۹ میلادی در مجارستان می‌رسد. نخستین بار مجارها بودند که دربارهٔ توران و تورانیان به‌طور جدی پژوهش کردند؛ در حدود نیم قرن پیش از آغاز جنگ جهانی اول، دولتمردان مجار در جستجوی متحدانی بر ضد جنبش پان اسلاویسم بودند و از آنجا که ترکی نیز از زبانهای تورانی است، اگر چه از شاخهٔ فین (اویغوری)، اندیشهٔ اثبات خویشاوندی ترکها، برای اتفاق مجار ـ ترک بر ضد اسلاوها، مطرح شد. پیشرفت خاورشناسی و بویژه ترک‌شناسی را یکی از مهمترین عوامل فرهنگی زمینه‌ساز پیدایش، اشاعه و توسعهٔ پان ترکیسم دانسته‌اند. ترک‌شناسی شاخه ای از دانش خاورشناسی است که ضمن داشتن سابقهٔ چندین قرنی، در قرن نوزدهم میلادی عمق و وسعت روزافزون یافت. پژوهشهای خاورشناسانی چون دوگینی، کائن و دیویدز دربارهٔ تاریخ، زبان، ادبیات و مردم‌شناسی قوم ترک، به آگاهی از تاریخ آسیای مرکزی و تمدن پیش از عثمانی ترکها افزود. با رخنهٔ این آگاهیها به میان ترکهای ساکن روسیهٔ تزاری و امپراتوری عثمانی، پان ترکیسم در ذهن و زبان و قلم نخبگان آنان بتدریج شکل گرفت.[3]
توران و ترکستان
تفاوت اصلی بین توران (در افسانه‌های زرتشتی و همچنین شاهنامه فردوسی) و منطقه تاریخی توران (که در کتب مورخین اسلامی ذکر گردید) وجود دارد. در زمان ساسانیان به اشتباه ترکها را تورانیان پنداشتند، حال آنکه توران منطقه ای در خانات پاکستان امروزی است که مرکز آن شهر قضدار است. این اشتباه ساسانیان در کتاب‌های ایرانی‌هایی که پس از حمله اعراب به ایرانشهر، تاریخ ایران را روایت کردند هم وجود دارد و باعث سردرگمی شرق شناسان گردید.
پان ترکیسم
گرچه ایدئولوژی پان تورانیسم (در ابعاد عمومی تر) تحقق نیافت، ولی منجر به رشد اندیشه اندیشه پان ترکیسم (که نسبت به اندیشه قبلی جزئی تر بود) شد. تئوریسین‌های مورج اندیشه پان ترکیسم، اکثراً ترک‌زبان‌هایی بودند که زیر ستم امپراتوری تزار بودند و در پی آن بودند تا با ترویج ناسیونالیسمی فرامرزی ناسیونالیسم ترکی، مردم ترک‌زبان عثمانی را با تمامی اقوام و ملیت‌های ترک‌زبان جهان (به خصوص ترکهای ساکن امپراتوری تزار روس) متحد کنند. یکی از عوامل اتحاد آنها یکی بودن زبان، دیگر یکی بودن مذهب (در مقابل مذهب تزارها که مسیحی بودند و مسلمانان تسلط آنها بر خود را نامشروع می‌دانستند) بود. این تفکر به ترویج و تحریک مردم ترک‌زبان عثمانی و مقابله با اندیشه پان اسلامیسم (که سلاطین عثمانی خود را خلیقه وقت جهان اسلام اعلام کرده بودند) انجامید.
پان ترکیسم و جعل تاریخ
ولادیمیر مینورسکی در مورد جعل پان ترکها برای هویت سازی خودشان و مصادره کشورهای دیگر جهان چنین گفته‌است: «هر جا که پرسش حل نشده‌ای در زمینه فرهنگ قوم‌های شرق باستان پدید آید ترکان بی درنگ دست خود را همان‌جا دراز می‌کنند»[3][4][5]
پانویس
- Pan-Turanianism, Encyclopaedia Britannica
- Touraj Atabaki, Pan-Turanism, Encyclopedia of Islam and the Muslim World
- رئیس نیا، رحیم، «پان ترکیسم»، دانشنامه جهان اسلام، جلد۵، صص۴۶۶–۴۷۲
- رضا، عنایت الله، «پانترکیسم»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد ۱۳، چاپ اول: ۱۳۸۳ ش، تهران، شابک: ISBN 964-7025-25-4، صص ۵۴۹–۵۵۶
- Pan Turkism, par minorsky dans ensycolpdie de l`Islam, Livraison N. P. 924 Akopov G.B. , Voprosi etnogeneza narodov Blizhnego Vostoka... "Izvestia AN-Arm SSR", 1956, No. 7, str. 37
منابع
- Whitehorn, Alan (2015). The Armenian Genocide: The Essential Reference Guide. Santa Barabara, California: ABC-CLIO, LLC. p. 209. ISBN 978-1-61069-687-6.