کاغذ ابر و باد
ابری سازی در اصطلاح کتاب آرایی عبارت است از: آماده‌سازی آهار (لعاب)، آماده‌سازی رنگهای گیاهی و معدنی، سپس پاشیدن رنگهای آماده شده بر سطح آب یا آهار و ایجاد نقوش درهم، شبیه به ابر یا امواج آب یا نقوش شکل داده شده به وسیله سوزن یا شانه و به دنبال آن گسترانیدن کاغذ بر سطح مایع به منظور انتقال نقوش بر آن.
کسی را که به امر ابریسازی مشغول است در اصطلاح ابری ساز و کاغذی را که بدین طریق منقّش می‌شود، کاغذ ابری یا به بیانی ساده‌تر ابری می‌گویند.
واژه «ابری سازی» غیر از اصطلاح «ابر» و «ابرسازی» که یکی از شاخه‌های هفتگانه هنر نگارگری ایران به‌شمار می‌آید است. کاغذ ابری برای آراستن حاشیه کتابهای خطی نفیس، مرقعات، متن قطعات خط و نقاشی، روی جلد، آستر بدرقه کتاب، زمینه قلمدان و جعبه‌های روغنی به کار می‌رفت و امروزه بیشتر برای قطعه‌نویسی در کار خوشنویسی یا قطعات مینیاتور یا تذهیب به کار می‌رود.
مواد و وسایل مورد نیاز
- کاغذ: کاغذ مورد استفاده در ابری سازی بایستی مرغوب (بدون اسید)، آهار نخورده، مهره نزده و زاج کشیده باشید.
- حوضچه: ظرفی است چهار گوشه به عمق ۵ الی ۶ سانتیمتر از چوب، سفال، استیل ضدزنگ یا آهن گالوانیزه متناسب با قطع کاغذ. طول و عرض حوضچه باید یک سانتیمتر از ابعاد کاغذ بیشتر باشد.
- آب اَبری (که به آن آهار یا لعاب نیز گویند) متداول‌ترین مایعی که ابری سازان ایران و شبه قاره هند از آن در ساخت کاغذ ابری بهره می‌برده‌اند از تخم شنبلیله فراهم می‌شده‌است. نوع آهار به کار رفته بسته به موقعیت جغرافیایی محل زندگی ابری ساز می‌تواند کتیرا، تخم به، تخم کتان، پیاز کوهی، اسفرزه، ثعلب یا کاراگینان باشد.
- قلم مو: از قلم مو برای پاشیدن رنگها بر سطح لعاب استفاده می‌شود. در ساخت قلم موها از شاه پر پرندگان و یا از موی دم اسب یا گیاه جارو استفاده می‌شود.
- رنگ: رنگزاهای به کار رفته در ابری سازی دو گونه اند.
رنگدانه‌های معدنی: همچون سفیداب، زرنیخ، زنگار، شنگرف، لاجورد، سیلو، گِل هرمز و … از خصوصیات بارز رنگدانه‌ها نامحلول بودن آنها در آب است.
رنگینه‌های گیاهی: (به انگلیسی dye) رنگهای حاصل از گلبرگ های مُعَصفَر (گلرنگ)، زردچوبه، زعفران و ... ویژگی بارز رنگینه‌های گیاهی این است که محلول در آب هستند. برخی از رنگینه‌های گیاهی را می‌توان طی عملیات ته‌نشینی به رنگدانه (نامحلول در آب) تبدیل کرد که در این صورت به رنگدانه حاصل شده رنگدانه لاکی Lake Pigment گفته می‌شود و در گروه رنگدانه های معدنی جای می گیرد. مهمترین این رنگدانه ها نیل است.
- شانه: عبارت است از سوزن‌هایی با فواصل منظم که در لختی از موم یا چوب تعبیه شده‌است. ابری سازان حاذق پس از آنکه رنگها را بر آهار می‌ریزند، از ابزار نوک تیزی همچون سوزن یا شانه بهره برده و نقشهای مورد نظر را همچون ساختارهای در هم پیچیده ابر، امواج آب، امواج نازک موی و اشکال گیاهی و غیره بر روی لخته‌های رنگ که به صورت سیال بر لعاب به وجود می‌آورند که عین آن نقشها بر روی کاغذشان نقش می‌بندد.
ابری یی که دارای این گونه نقشها است به مناسبت نقشی که دارد نام گذاری می‌شود، مانند ابری طرّه ای که نقش آن به مانند امواج موی، راه دار و دارای خطوط نازک موازی بوده یا ابری شانه ای، طوماری و امثال آن.
- سوزن: بایستی ضد زنگ باشد و در ضخامت‌های مختلف. به کمک سوزن می‌توان به لکه‌های رنگ پاشیده شده روی آهار، شکل داد.
- بستمان به دو گونه است.
- روغن: در برخی از انواع ابری از موادی که خاصیت روغنی دارند همچون نفت، روغن زیتون، روغن گردو، پارافین و تربانتین استفاده می‌شود. وظیفه این مواد، ایجاد ظاهری تور مانند در لکه های رنگ است. ذرات بسیار ریز روغن موجود در رنگ، وقتی روی آهار پاشیده می شود، اجازه نمیدهند ذرات رنگ روی آنها بنشیند یعنی رنگ را از خود دور میکنند و به این ترتیب در لکه رنگ، سوراخهایی ایجاد می شود.
روش ساخت
در حال تکمیل شدن است
تاریخچه
رسالات مربوط به خط و خوشنویسی یا کاغذ و رنگ‌سازی که از نیمه دوم سده ۱۰ق/۱۶م به بعد نوشته شده‌است، آگاهی‌های پراکنده‌ای دربارهٔ کاغذ ابری به‌دست می‌دهد. کهن‌ترین نمونه شناخته شده در این مورد فصلی از یک نسخه زیر نام رساله خوشنویسی است که در فاصله سال‌های ۹۶۳ تا ۱۰۱۴ق/۱۵۵۵ تا ۱۰۶۵م به فارسی نوشته شده و در کتابخانه پتنه هند موجود است.[1]
پیدایش و ساخت کاغذ ابری به اواخر سدهٔ ۹ق/۱۵م بازمی‌گردد. اختراع این‌گونه کاغذ را بهخواجه شهاب الدین عبدالله مروارید (۸۶۵–۹۲۲ق/۱۴۶۱–۱۵۱۶م) متخلص به «بیانی» نسبت می‌دهند، او فرزند خواجه شمس الدین محمد کرمانی از بزرگ زادگان و وزیران دربار تیموریان بود.[1]
برخی از منشیان و هنرمندان پایان سده ۱۰ و آغاز سده ۱۱ق/۱۶ و ۱۷م، میر محمد طاهر هنرمند ایرانی مقیم هند را مخترع کاغذ ابری دانسته‌اند که شماری از پژوهندگان معاصر نیز از این نظر پیروی کرده‌اند. گفته می‌شود میرمحمدطاهر که مردی صاحب ذوق و هنر بود در زمان شاه تهماسب از ایران به هندوستان رفت و کاغذ ابری را در آنجا اختراع کرد و بلافاصله به ایران فرستاد و بزرگان و اشراف و هنرمندان ایران آن را برای حاشیه کتابهای نفیس بسیار مناسب دانستند. چون مقدار کاغذ ابری ارسالی از هندوستان کفاف تقاضای صنعت کتاب‌سازی داخل را نمی‌داد، اهل هنر و صنعت کتاب‌آرایی بر آن شدند که نظیر آن را بسازند. مولانا یحیی قزوینی در ایران نخستین کسی بود که موفق شد کاغذهای ابری به روش میرمحمدطاهر درست نموده و در اختیار علاقه‌مندان قرار دهد. کاغذهای ابری یحیی قزوینی در آن اوایل مثل کاغذ ابری استاد میرمحمدطاهر نبود، ولی بعد با به دست آوردن نسخه استاد موفق گردید به بهترین وجهی اقدام به ساخت کاغذ ابری نماید.[2]
با این وجود پیداست که هنر ابریسازی از خواجه عبدالله مروارید به وسیله هنرمندان ایرانی به هند برده شده و در آنجا پیشرفت بسیار کرده‌است، تاحدی که نمونه‌های کار ایرانیان مهاجر به هند زیباتر از نمونه کارهای هنرمندان داخل ایران از آب درآمده‌است و احتمالاً آنچه محمد طاهر در هند ساخته و به ایران فرستاده، از چنان زیبایی ویژه‌ای از نظر طرح و نقش برخوردار بوده که خود در حد اختراع و ابتکار به حساب می‌آمده‌است. از این رو دادن لقب مخترع و واضع به او به سبب نوآوری‌های او بوده‌است نه اختراع ابریسازی.[1]
ابریسازی از ایران به سرزمین عثمانی نیز رفته، و هنرمندان آن سرزمین به تقلید از ایرانیان به ساختن کاغذ ابری پرداخته‌اند که هنوز هم در سرزمین ترکیه از رونق خاصی برخوردار است و آن را «ابرو» می‌نامند. نخستین متنی که به زبان ترکی در این‌باره نوشته شده، نسخه‌ای است با نام ترتیب رساله ابری که تاریخ ۱۰۱۷ق (۱۶۰۸م) دارد. وجود نام برخی مواد در رساله و چگونگی نحوه تنظیم آن و شرح روش رنگ‌آمیزی کاغذ، نشانگر این است که رساله از یک متن فارسی ترجمه شده‌است.
جهانگردان و بازرگانان اروپایی که در ایران این‌گونه کاغذ را دیدند، به سبب شباهت نقش آن با سنگ مرمر به‌ویژه مرمرهای رگه‌دار، آن را «کاغذ مرمرین» یا رگه‌دار خواندند و همچنین ابریسازی از سرزمین عثمانی به اروپا برده شد و سپس اروپائیان به ساختن کاغذ ابری چاپی پرداختند، و از مواد تازه‌ای نیز بهره گرفتند، این‌گونه کاغذ سپس به ایران صادر گردید و به ابری فرنگی مشهور شد و بیشتر برای روی جلد و آستر بدرقه کتاب‌ها و دفترها به کار رفت. ساختن کاغذ ابری تا سدهٔ ۱۳ق/۱۹م در ایران و هند و به ویژه در کشمیر رونق داشت. بعدها کاغذ ابری به ژاپن برده شد و هنرمندان ژاپنی از آن تقلید کردند و مدت‌ها در ژاپن مورد استفاده بود.
پانویس
- سمسار
- ذابح
منابع
- سمسار، محمدحسن. «ابری». مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۸ دسامبر ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۱۹ شهریور ۱۳۸۹.
- ذابح، ابوالفضل. «کاغذسازی در تمدن اسلامی». پایگاه اطلاع‌رسانی خوشنویسی ایران. دریافت‌شده در ۱۹ شهریور ۱۳۸۹.
پیوند به بیرون
https://web.archive.org/web/20160404202222/http://behzadmarbling.com/ «نمایش عملی ابریسازی در ترکیه». youtube. دریافت‌شده در ۲۰۱۰-۰۹-۲۹.