توت‌عنخ‌آمون

توت‌عنخ‌آمون یا توتنخآمِن (‎*tuwt-ʕankh-yamān‏) (معنای نام: پنداشت زنده آمون) پادشاهی ۱۳۳۳-۱۳۲۷ (پیش از میلاد)[1] یازدهمین فرعون مصر باستان از دودمان هجدهم یا همان پادشاهی نو شناخته می‌شود. نام آغازینش توتنخآمِن(به معنای : پنداشت زنده آمون) بود. او از نامدارترین فراعنه مصر باستان است و عامه مردم او را با نام پادشاه توت می‌شناسند.

توت‌عنخ‌آمون
توت‌عنخ‌آمن، توت‌عنخ‌آتن، توت‌عنخ‌آمون، احتمالاً نیبهورریا (اشاره‌شده در نامه‌های عمارنه)
ماسک مومیایی توت‌عنخ‌آمون، نماد عام مصر باستان، موزه مصر.
فرعون
فرمانروایی۱۳۳۲ پ.م. – ۱۳۲۳ پ.م. (دودمان هجدهم مصر)
پیشینآیی (عموبزرگ/برادر پدربزرگ)
جانشیناسمنخ‌کارع یا نفرنفرواتون
عنوان سلطنتی
همسر(ان)عنخ‌اسن‌آمون (خواهر ناتنی)
فرزنداندو دختر مرده به دنیا آمده
پدرآخناتون
مادر"بانوی جوانتر"
زاده۱۳۴۱ پ.م.
درگذشته۱۳۲۳ پ.م. (تقریباً سال ۱۸)
آرامگاهدره پادشاهان ۶۲
ماسک مومیایی توتنخآمِن؛ نماد عام مصر باستان.

آرامگاه توت‌عنخ‌آمون در تاریخ ۴ نوامبر ۱۹۲۲ در دره پادشاهان توسط هاوارد کارتر کم و بیش دست‌نخورده یافت‌شد. از محل دفن او، به عنوان یکی از مهم‌ترین یافته‌های باستان‌شناسی در سده بیستم میلادی یاد می‌شود.[2] پس از کشف شگفت‌انگیز مقبره توت‌عنخ‌آمون درقرن بیستم او تبدیل به مشهورترین فرعون مصر شد. در یک مقبره سنگی سه تابوت وجود داشت که آخرین آنها تابوت طلایی حاوی بدن مومیایی شده توت‌عنخ‌آمون بود. جسدی که سه هزار سال، کاملاً سالم حفظ شده بود.[3]

به رغم شهرت امروزی توت‌عنخ‌آمون، دوران فرمانروایی او بسیار کوتاه بود و تأثیر کمی بر جامعه مصر گذاشت. درواقع او تنها یک پسربچه بود که در نه سالگی تاجگذاری کرد و در سن ۱۹ سالگی پس از ده سال پادشاهی درگذشت. با این حال، برخی معتقدند که تأثیر او پس از مرگش بیش از دوران حیاتش بود. پس از آنکه افرادی که وارد مقبره‌اش شدند جان خود را از دست دادند، این شایعه شکل گرفت که فرعون کسانی که آرامش مقبره‌اش را برهم زدند نفرین و مجازات می‌کند.[3]

او رهبر بازگشت از آیین آتونیسم به آمونیسم، آیین باستانی مصر بود و در نه سالگی به پادشاهی رسید. وزیر و جانشین احتمالی وی آیه(آیی) شاید بر بسیاری از تصمیمهای سیاسی او اثرگذار بوده باشد. از توت‌عنخ‌آمون در کتاب سینوهه نیز روایت شده‌است.

کودکی و پادشاهی
مجسهٔ آمون، ساخته شده به دستور توتنخآمِن.

شجره‌نامهٔ توت‌عنخ‌آمون هنوز به‌طور دقیق شناخته نشده‌است و نظریه‌های گوناگونی وجود دارد. مثلاً مورخان نمی‌دانند که آیا او فرزند آخناتون است یا آمنهوتپ سوم یا حتی آیه، کشیش بزرگ آمون.

توتنخآمِن در ۹ سالگی با سومین دختر آخناتون و نفرتیتی، انخ‌اسن‌پاآتون (کسی که برای آتون زندگی می‌کند) ازدواج می‌کند و پس از مرگ اسمنخکاره، با نام توتنخآمِن به پادشاهی می‌رسد. همسر جوانش نیز نام عنخ‌اسن‌آمون (کسی که برای آمون زندگی می‌کند) را برای خود برمی‌گزیند.

فرعون جوان، تحت تأثیر وزیرش آیه، دستور می‌دهد که تمامی نام‌های آتون و آخناتون را از معابد پاک کنند و نام آمون را که در دورهٔ حکومت آخناتون حذف شده بود دوباره حک کنند. از آن پس، به دستور کشیشان، بردن نام آخناتون که جنایت‌کار بزرگ خوانده می‌شود قدغن است. او پایتخت خود را شهر تب (تبس، تیبس، تبای)(که از زمان آخناتون رها شده بود) قرار می‌دهد و حدود ۱۰سال حکومت می‌کند، بی آن که پادشاهی او جلال یا درخشندگی خاصی داشته باشد. وی آخرین فرعون دودمان شکوهمند هجدهم است؛ آیه پس از چهار سال پادشاهی حکومت را به رامسسیان (دودمان نوزدهم) می‌سپارد.

سلامتی

توت عنخ آمن لاغر جثه و تقریباً ۱۶۷ سانتی‌متر بود.[4][5] او دندان‌های پیش بزرگی داشت. احتمالاً از بیماری ژنیکوماستی رنج می‌برد؛ مدارک اثبات این موضوع در درجه اول در هنر این دوره مشاهده می‌شود.[6] تئوری‌های مطرح شده برای توضیح شمایل نامتعارف بدن او و مرگ نابهنگامش ابتلا به سندرم مارفان، سندرم عقب ماندگی ذهنی وابسته به ایکس ویلسون-ترنر، سندرم فروهلیخ، سندرم کلاین فلتر، سندرم عدم حساسیت به آندروژن، سندرم افزایش آروماتاز همراه با سندرم جوش خوردن جمجمه، سندرم آنتلی بیکسلر یا یکی از انواع آن.

در ژانویه ۲۰۰۵ داده‌های سی تی اسکن مومیای توت عنخ آمن نشان داد که او لب شکافته بوده و احتمالاً به‌طور خفیف مبتلا به کژ پشتی بود.[7] همچنین اسکن‌ها نشان می‌دادند که پای راست او صاف و هایپو فالانجیسم (نبودن یک انگشت یا بیشتر) در حالی که پای چپش پاچنبری و دچار آوسکولار نکروز دومین و سومین استخوان متاتارس (بیماری فریبرگ یا بیماری کولر) بود.[8] ممکن است که درد او را وادار به راه رفتن با عصا کرده باشد، همان‌طور که تعداد زیادی عصا در مقبره او یافت شد. آزمایش‌های ژنتیک به دست آمده از تست‌های اس تس آر فرضیه‌های ژنیکوماستی و جوش خوردگی جمجمه و سندرم مورفان را رد کرد.[9] تست‌های ژنتیک برای ژن‌های STEVOR , AMA1, MSP1 به‌طور ویژه برای پلاسمودیوم فالسیپاروم ابتلا به مالاریا تروپیکا را در چهار مومیایی از جمله توت خنخ آمن را نشان داد که در حال حاضر قدیمی‌ترین مدرک ژنتیکی شناخته شده وجود این بیماری است.[9] گروه DNA چندین سویهٔ انگل را شناسایی کردند، نشان می‌دهد که او چندین بار توسط شدیدترین سویهٔ مالاریا آلوده شده‌است. ابتلای او به مالاریا ممکن است باعث یک واکنش ایمنی کشنده در بدن یا به راه انداختن شوک (افت فشار خون) شده باشد. سی‌تی‌اسکن همچنین یک شکستگی مرکب در پای چپ نشان می‌دهد؛ این شکستگی باعث آسیب دیدگی متاخر شده که توسط لبه‌های خشن و ناهموار شکستگی ایجاد شده‌است. مواد مومیایی درون شکستگی وجود دارند که نماینگر ارتباط آن با یک زخم باز است؛ هیچ نشانه ای از درمان مشاهده نشده‌است.[10]

هیچ شرحی از چگونگی مرگ توت عنخ آمن وجود ندارد؛ این موضوع در منظره‌ها و مطالعات قابل توجهی مورد بحث قرار گرفته‌است. در X-ray سال ۱۹۶۸ دو قطعه استخوان درون جمجمه دیده شد[11] و نظریه کشته شدن بر اثر ضربه به سر را مطرح کرد . نتایج CT scan و x-ray بعدی نظریه را رد کردند. قطعات استخوان داخل جمجمه در اثر باز کردن مومیایی ایجاد شده بودند زیرا آنها سست بودندو به رزین مومیایی نچسبیده بودند.[12] هیچ نشانه ای از نازک شدن استخوان یا کلسیفای شدن غشاها برای اثبات ضربه به سر مشاهده نشد. در ۲۰۱۳ بر اساس الگو ی جراحت‌ها و این نکته که دیواره قفسه سینه و نبود دنده‌ها مطرح شد که پادشاه جوان در اثر یک حادثه ارابه کشته شده‌است. هر چند به نظر نمی‌رسد نبود دنده‌ها بر اثر حادثه ای در زمان مرگ باشد؛ عکس‌های گرفته شده در انتهای حفاری کارتر سال ۱۹۲۶ سینهٔ پادشاه را سالم در حالی که هنوز یک گردن بند (طوق) مهره دار با انتهای شاهین بر گردن دارد نشان می‌دهد. وجود نداشتن قفسه سینه و طوق در x-ray سال ۱۹۶۸ مشاهده[13] و بعدها در Ct scan تأیید شد.[14] محتمل است که دیواره قفسه سینه هنگام سرقت طوق مهره دار توسط سارقان جدا شده باشد.

در نهایت مشخص شد که مرگ او احتمالاً در اثر ترکیبی از بیماری‌های مختلف و تضعیف کننده، شکستگی پا (احتمالاً در نتیجه سقوط کردن) و مالاریای شدید اتفاق افتاده‌است.

مرگ پادشاه
درهٔ پادشاهان، ورودی آرامگاه توتنخآمِن

توتنخآمِن در ۱۹ سالگی،[15] در حوالی ماه ژانویه[16] بی آن که جانشینی از خود برجای بگذارد می‌میرد. مرگ او برای مصریان غیرمنتظره است و مقبرهٔ وی هنوز تکمیل نشده‌است؛ بنابراین تابوت وی را در مقبره‌ای دیگر قرار می‌دهند که نسبتاً ساده است. احتمال می‌رود که این آرامگاه برای آیه ساخته شده بوده باشد، که با وجود سن بالایش پس از توتنخآمِن بر تخت می‌نشیند.

علت مرگ توتنخآمِن امروزه معمایی است که هنوز حل نشده‌است. متخصصینی که پس از کشف آرامگاه توسط هاوارد کارتر و لرد کارناروون مومیایی را مطالعه کردند متوجه هیچ‌گونه آسیب‌دیدگی بر روی بدن نشدند و این نظریهٔ هرگونه مرگ اتفاقی یا خشونت‌آمیزی را دور می‌کند؛ ولی برخی جراحت کوچکی را در نزدیکی گوش چپ کشف کردند که می‌تواند نشان دهندهٔ این باشد که فرعون جوان دچار خونریزی مغزی شده‌است.

جمجمهٔ مومیایی توتنخآمِن
توتنخآمِن و عنخ‌اسن‌آمون در باغی رؤیایی

مرگ توتنخآمِن پایان دودمانی است که با اهمسه یکم شروع شد. این فرعون جانشینی از خود برجای نمی‌گذارد. البته مومیایی دو دختر سقط شده در مقبرهٔ او پیدا شده‌است که گمان می‌رود فرزند او و عنخ‌اسن‌آمون می‌باشند. همچنین به نظر می‌رسد عنخ‌اسن‌آمون از پادشاه هیتیها درخواست فرستادن پسری کرده‌است تا بر تخت مصر بنشیند، ولی این فرستاده هیچگاه به آب‌های نیل نمی‌رسد. احتمال دارد که عنخ‌اسن‌آمون پس از مرگ همسرش با آیه، وزیر و جانشین توتنخآمِن ازدواج کرده باشد؛ ولی در مورد او هیچ چیز معلوم نیست، زیرا پس از مرگ همسرش هیچ اثری از او باقی نمانده‌است.

گنجینه توتنخآمِن
تخت پادشاهی توتنخآمِن

توتنخآمِن در مقایسه با دیگر فرعون‌های بزرگ تاریخ مصر ثروت عظیمی ندارد، ولی آنچه گنج او را از سایرین تمایز داده‌است اثاث قبر در مقبرهٔ دست نخورده‌اش است که در تمامی این سال‌ها از هر دزدی به دور مانده‌است؛ و این در حالی است که آرامگاه‌های فراعنهٔ بزرگ هزاران بار در طول تاریخ مورد دست‌برد دزدان قرار گرفته‌است. البته به نظر می‌رسد که مقبرهٔ این فرعون جوان دو بار بلافاصله پس از مرگش دچار دزدی مختصر شده‌است. اما این دزدان در مقبره بی‌نظمی از خود برجای نگذاشته‌اند و ظاهراً به دنبال وسایل کوچک فلزی و سبک بوده‌اند. آنچه آرامگاه توتنخآمِن را از دست‌برد نجات داد ورودی کوچک و پنهان شده در زیر سنگ‌ها بود که در طول همهٔ این سالها جلب توجه نکرد. به‌علاوه، توتنخآمِن دورهٔ حکومت کوتاه و بی غوغایی داشت و گنجینهٔ او عظیم نبود؛ به همین دلیل پس از مدت کوتاهی به فراموشی سپرده شد.

چهارمین تابوت[17] توتنخآمِن به تنهایی از ۱۱۰۰ کیلوگرم طلای خالص ساخته شده بود. در یکی از اتاق‌های مقبرهٔ او حدود ۶۵۰ وسیله (جام، کوزه، مجسمه، تخت، گنجه، ...) پیدا شد که تعدادی از آن‌ها با طلا و سنگ‌های گران‌قیمت تزیین شده بودند. در این اتاق همچنین یادگارهای وی از دوران کودکی قرار داشتند: اسباب‌بازی‌های ارزشمند، پر، میز و صندلی‌های کوچک، ... در همان اتاق تخت‌هایی روان با سرهای گاو، شیر، اسب آبی و تمساح، تخت پادشاهی فرعون، لباس‌هایی از پوست پلنگ، گنجه‌هایی از عاج و جواهرات پیدا شد. از ارزشمندترین اشیاء در این اتاق می‌توان به مجسمه‌هایی از طلای خالص و درشکهٔ شکار فرعون اشاره کرد. در جمع بیش از ۳۵۰۰ شیٔ از آرامگاه توتنخآمِن جمع‌آوری شد.

چنین شکوهی پرسشی را به دنبال داشت: آرامگاه‌های کاملاً غارت شدهٔ فراعنهٔ بزرگ چه چیزهایی را می‌توانست دربرداشته باشد، وقتی مقبرهٔ کوچک فرعونی ساده که ۱۰ سال بیش‌تر حکومت نکرده بود (آن نیز در سنین کودکی و نوجوانی) چنین شکوهمند بود؟

انتقام فرعون
هاوارد کارتر در حال بررسی تابوت توتنخآمِن

مرگ ناگهانی لرد کارناروون، مسئول جستجو در مقبرهٔ توتنخآمِن باعث شایعه‌ای شد که مدت‌ها در بسیاری رسانه‌های سراسر جهان با گرمی دنبال شد. جملهٔ معروفی که بر روی در ورودی مقبرهٔ فرعون نوشته شده بود («مرگ هر کسی را که خواب فرعون را به هم بزند دربر خواهد گرفت.»)، باعث شد که مردم از طلسمی حرف بزنند که تمامی افرادی را که در کشف آرامگاه توتنخآمِن دست داشتند از بین می‌برد. شایعهٔ این که لرد کارناروون به دلیل نیش عقرب، حیوانی مقدس در مصر باستان، مرده‌است در سراسر مصر پیچید، در حالی که او به دلیل عفونت پس از نیش نوعی پشه جان داده بود. آنچه باعث دنباله‌دار شدن ماجرا شد مرگ‌های ناگهانی دیگری بود که پس از این حادثه اتفاق افتاد:

  • قناری‌ای که هاوارد کارتر هر روز با خود به زمین‌های کندوکاو می‌برد توسط مار کبری خورده‌شد.
  • ریچارد بثل،[18] منشی جوان هاوارد کارتر و به دنبال او پدرش، لرد وست‌بری[19] به‌طور ناگهانی مردند.
  • پروفسور لافلور،[20] مسئول مطالعهٔ اشیاء یافته شده در مقبره ناپدید شد.
  • همسر لرد کارناروون، باستان‌شناسی به نام داگلاس رید[21] و استاد دانشگاهی به نام داگلاس دری[22] نیز جان سپردند.
  • مأموری که توسط کارشناسان نگران مصری به درهٔ پادشاهان فرستاده شده بود نیز مرد.

در مجموع، ۲۷ کارشناس و دانشمند در مدت کوتاهی از بین رفتند؛ و این باعث شایعهٔ انتقام توتنخآمِن شد. آنچه بسیاری از مردم را حیرت‌زده ساخت این بود که هاوارد کارتر، کاشف اصلی آرامگاه، سالم به انگلستان بازگشت.

بازسازی چهره

بازسازی چهره توت عنخ آمن در سال ۲۰۰۵ توسط شورای عالی آثار باستانی مصر و نشنال ژئو گرافیک انجام شد. سه تیم مجزا (مصری، فرانسوی و آمریکایی) به‌طور مجزا فعالیت خود را آغاز کردند. در حالی که تیم مصری و فرانسوی از هویت چهره با خبر بودند گروه آمریکایی کاملاً ناآگاه بودند. چهره‌های باز سازی شده سه گروه بسیار شبیه به هم بودند اما در نهایت چهرهٔ گروه فرانسوی با سیلیکون مدل‌سازی شد.

مجله نشنال ژئوگرافیک در شماره ماه ژوئن سال ۲۰۰۵ پرتره‌ای از چهرهٔ فرعون با تیتر شاه توت را بر روی جلد مجله منتشر کرد که چهره بازسازی شدهٔ او را که با اسکن‌های لیزری و سی تی اسکن که به کمک نرم‌افزارهای رایانه ای مدلسازی شده بود نمایش می‌داد.

چهرهٔ بازسازی شده توت‌عنخ‌آمون بر روی جلد مجله نشنال ژئوگرافیک با تیتر شاه توت زندگی و مرگ

در کتاب سینوهه

در کتاب سینوهه از زبان وی نوشته شده‌است که توت‌عنخ‌آمون داماد کوچک آخناتون بوده‌است و پس از آنکه آخناتون به دست سینوهه و آمی(آیی) و هورمهب با جام زهر کشته می‌شود، اسمنخ کارع داماد نخست آخناتون به تخت می‌نشیند و پس از کشته شدن او توت‌عنخ‌آمون فرعون مصر می‌شود و پس از مرگش آیی تاج‌گذاری می‌کند. همچنین در کتاب سینوهه آورده شده‌است که اسمنخ کارع به صورت نه چندان اتفاقی طعمهٔ تمساح‌های نیل می‌شود در هنگام ماهیگیری و توت‌عنخ‌آمون پس از او فرعون می‌شود در حالی که کودکی خردسال بوده‌است. در کتاب سینوهه نیز مرگ توت‌عنخ‌آمون مرموز و ناشناخته معرفی می‌شود.[23]

جستارهای وابسته

پانویس
  1. به عقیدهٔ موزهٔ بریتانیا. نظریات دیگری نیز توسط متخصصان پیشنهاد شده‌است:
    • ۱۳۵۵ تا ۱۳۴۶ ق.م. (دونالد ردفورد)،
    • ۱۳۴۸ تا ۱۳۳۹ ق.م. (ریچارد آنتونی پارکر)،
    • ۱۳۴۰ تا ۱۳۳۱ ق.م. (سیریل آلدرد و کنت آندرسون کیچن)
  2. بازگشایی سالن‌های توت‌عنخ‌آمون در قاهره، بی‌بی‌سی فارسی
  3. «بزرگان مصر باستان؛ کلئوپاترا، فرعونی که با نیش مار خودکشی کرد». BBC News فارسی. ۲۰۲۰-۰۱-۲۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۱-۲۹.
  4. Carter, Howard; Derry, Douglas E. (1927). The Tomb of Tutankhamen. Cassel and Company, LTD. p. 157
  5. Hawass, Zahi; Saleem, Sahar N. (2016). Scanning the Pharaohs: CT Imaging of the New Kingdom Royal Mummies. New York: American University in Cairo Press. p. 94. ISBN 978-977-416-673-0
  6. Paulshock, Bernadine Z. (11 July 1980). "Tutankhamun and His Brothers". JAMA. 244 (2): 160–164
  7. Hawass, Zahi; Saleem, Sahar N. (2016). Scanning the Pharaohs: CT Imaging of the New Kingdom Royal Mummies. New York: The American University in Cairo. p. 95. ISBN 978-977-416-673-0.
  8. Hussein, Kais; Matin, Ekatrina; Nerlich, Andreas G. (2013). "Paleopathology of the juvenile Pharaoh Tutankhamun—90th anniversary of discovery". Virchows Archiv. 463 (3): 475–479
  9. Hawass 2010, pp. 638-647
  10. Hawass, Zahi; Saleem, Sahar N. (2016). Scanning the Pharaohs: CT Imaging of the New Kingdom Royal Mummies. The American University in Cairo. pp. 96–97.
  11. Harrison, R. G. ; Abdalla, A. B. (March 1972). "The remains of Tutankhamun". Antiquity. 46 (181): 11.
  12. Hawass, Zahi; Saleem, Sahar N. (2016). Scanning the Pharaohs: CT Imaging of the New Kingdom Royal Mummies. The American University in Cairo. pp. 101–102
  13. Harrison, R. G. ; Abdalla, A. B. (March 1972). "The remains of Tutankhamun". Antiquity. 46 (181): 9
  14. Hawass, Zahi; Saleem, Sahar N. (2016). Scanning the Pharaohs: CT Imaging of the New Kingdom Royal Mummies. The American University in Cairo. p. 95.
  15. بعضی از متخصصان عقیده دارند ۲۰ سالگی و برخی نیز ۱۸ سالگی.
  16. گل‌ها و گرده‌هایی که در مقبرهٔ او یافته شده‌است نشان می‌دهد که مراسم ختم فرعون در حوالی ماه آوریل انجام گرفته‌است؛ و این مرگ توتنخآمِن را به ماه ژانویه برمی‌گرداند (البته درصورتی که همان‌طور که گمان می‌رود کشیشان ۷۰ روز لازم برای انجام مقدمات مراسم ختم و مومیایی کردن جسد را دست نگه داشته باشند).
  17. مومیایی توتنخآمِن (که بر روی صورت آن ماسکی از طلای خالص قرار داشت) در ۴ تابوت قرار گرفته بود. تابوت اول بسیار بزرگ و از سنگ (کوارتزیت) ساخته شده بود و نام فرعون و مشخصات او بر روی آن حک شده بود. تابوت دوم درون آن قرار داشت و از چوب ساخته و با طلا پوشیده شده بود و ۲٫۲۰ متر طول داشت. تابوت سوم ۲ متر طول داشت و از چوب ساخته و با آب‌طلا و شیشه‌های رنگی تزیین شده بود. تابوت چهارم از طلای خالص و به طول ۱٫۸۰ متر و ضخامت ۲ تا ۳ سانتی‌متر بود.
  18. Richard Bethell
  19. Lord Westbury
  20. Professor Lafleur
  21. Douglas Reed
  22. Douglas Derry
  23. سینوهه،میکا والتاری،ترجمه ذبیح الله منصوری،نشر زرین.

منابع
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ توت‌عنخ‌آمون موجود است.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.