دهستان بام

دهستان بام یکی از مهم‌ترین مناطق ولایت تاریخی ارغیان بوده است. این دهستان یکی از قدیمی ترین دهستان های ایران است و تا سال ۱۳۳۹ یکی از دهستان های بخش بام و صفی آباد شهرستان سبزوار بوده[1] و در حال حاضر یکی از دهستان های بخش بام و صفی آباد شهرستان اسفراین محسوب می‌گردد. این دهستان در سمت شرق شهر اسفراین و شمال شرق شهر سبزوار و در دامنه جنوبی کوه‌های آلاداغ و جنوب کوه شاه جهان ( بلندترین نقطه استان به ارتفاع ۳۰۳۲ متر) قرار گرفته‌است.[2]

دهستان بام

اطلاعات کلی
کشور	ایران
استان	خراسان شمالی
شهرستان	اسفراین
بخش	بام و صفی‌آباد
جمعیت	۹۰۴۱ نفر (سرشماری ۱۳۸۵)

جغرافياي سياسي دهستان بام

دهستان بام در قسمت شرق و جنوب شرقی شهرستان اسفراین و شمال بخش بام و صفی آباد قرار گرفته‌است که از طرف شمال به شهرستان فاروج و از طرف شرق به شهرستان خوشاب و از طرف جنوب به دهستان صفی آباد و از غرب به دهستان اذری و میلانلو از شهرستان اسفراین محدود می‌گردد که مساحت تقریبی ان ۷۴/۷۰۰ کیلومتر مربع است که روستای بام مرکز دهستان است.[3] دهستان بام به مرکزيت روستاي بام مشتمل بر ۵۱ روستا، مزرعه و مکان به اسامي زير تشکیل گردید: ۱ ـ آق قلعه ۲ ـ آقچ ۳ ـ آرمود آقاجي ۴ ـ اردين ۵ ـ اسفنج ۶ ـ بابا قدرت ۷ ـ بام ۸ ـ باني در ۹ ـ بکر آباد ۱۰ ـ بيانلو ۱۱ ـ بيش آباد ۱۲ ـ تارخه ۱۳ ـ تنوره ۱۴ ـ جهان ۱۵ ـ چهار باغ ۱۶ ـ چهار مست ۱۷ ـ حاجي آباد ۱۸ ـ خرق ۱۹ ـ خرگلي ۲۰ ـ دره محمود آقا ۲۱ ـ دستجرد ۲۲ ـ دهنه اجاق ۲۳ ـ ديواني ۲۴ ـ زالي ۲۵ ـ شيرين دره ۲۶ ـ عجوقي ۲۷ ـ عنبر آباد ۲۸ ـ عيسي باغ ۲۹ ـ فتح آباد ۳۰ ـ قارضي کرجي ۳۱ ـ قوچ قر ۳۲ ـ قوزه زن ۳۳ ـ قهرل چک ۳۴ ـ کاريز در ۳۵ ـ کريان گاو ۳۶ ـ کلاته باباگلي ۳۷ ـ کلاته ازواجي ۳۸ ـ کلاته باغي ۳۹ ـ کلاته بام ۴۰ ـ کلاته حکم آباد ۴۱ ـ کلاته سهراب ۴۲ ـ کلاته عاشور ۴۳ ـ کورنان ۴۴ ـ کوشندر ۴۵ ـ لاشه ۴۶ ـ ناوق سفلي ۴۷ ـ ناوق عليا ۴۸ ـ نشخاست ۴۹ ـ نوده بام ۵۰ ـ نورقاب ۵۱ ـ يکه باغ. سپس برابر جلسه مورخه ۲۶/۲/۶۹ وزراء عضو كميسيون سياسي دفاعي هیئت دولت و بنا به پیشنهاد وزارت کشور تصویب نامه فوق با اصلاحاتی روبرو شد که منجر به جدا شدن روستاهاي خرق ـ آرمود آغاجي ـ شيرين دره ـ كلاته باغي از دهستان بام شده و این چند روستا به دهستان سنگر ملحق گردیدند[2].

تاریخچه دهستان

نقوش صخرهای ولایت بام جهان ارغیان

نقوش صخره ای ولایت بام جهان ارغیان

به استناد بررسی‌های روشمند باستان شناختی، پهنه کنونی منطقه بام برای نخستین بار در دوره مس سنگی آغازین، حدود نیمه دوم هزاره ششم پیش از میلاد مسکونی شد و پس از آن به‌طور دائم جمعیت‌هایی در بخش‌های مختلف آن زندگی می‌کرده‌اند. آثار این دوره در منطقه بام فقط در چند محوطه انگشت شمار، به دست آمده که در آن‌ها جمعیت‌های روستایی با اقتصاد کشاورزی می زیسته‌اند.[2][4]. این استقرار گاه‌های که قدیمی‌ترین مراکز سکونتی منطقه بام قلمداد می‌شوند در دامنه جنوبی کوه شاه جهان پیدا شده‌اند که به دلیل داشتن منابع آب کافی در دوره پیش از تاریخ برای شکل‌گیری جوامع روستایی و زندگی اقوام یکجانشین مساعد بوده‌است. این استقرارهای کوچک روستایی کمتر از دو هکتار وسعت دارند و به نظر می‌رسد حداکثر جمعیتی بالغ بر ۲۰۰ نفر در آن‌ها زندگی می‌کرده‌است[5]. بررسی‌های انجام شده در این منطقه نشاندهنده تولید محلی انواع ظروف سفالی به دست آمده از این محوطه نشان می‌دهد، ظروف سفالی بدون استفاده از چرخ سفالگری ساخته می‌شد و بدنه آن‌ها با انواع نقوش هندسی به رنگ سیاه بر روی زمینه قرمز تزئین می‌شد. سفال‌های این دوره ( مس سنگی ) از نظر شکل ظروف، فنون سفالگری و نوع نقش مایه‌های تزئینی تا حد زیادی به ظروف همزمان در آسیای مرکزی و به ویژه سفال معروف به آنوی ( ۴۸۰۰-۵۲۰۰پ م ) شباهت دارند که نشان دهنده ارتباط فرهنگی دو منطقه در دوره پیش از تاریخ است[5].. باتوجه به کشفیات جدید باستان‌شناسی از جمله نقوش صخره درمنطقه می‌توان استقرار وسکونت در این خطه را به چندین هزار سال قبل از میلاد مسیح نسبت داد. در دوره تاریخی این منطقه به علت داشتن مناطق جنگلی و چراگاه‌های عالی و داشتن کوه‌های مرتفع شاجهان که به صورت برفگیر می‌باشند و منبع غنی از آب منطقه است و همچنیین واقع شدن در مسیر راه‌های کاروانرو از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده چنان¬که بیشترین محوطه‌های دوره تارا توجه بیخی منطقه بام در این بخش واقع شده‌اند که نمونه‌های شاخص و مهم آن عبارتند: از قزلر قلعه شاجهان، قلعه کهنه تجری، تپه کهنه بام، قلعه کهنه اردین ۱و۲، تپه سردابه، محوطه قاراداش، خم تپه [2][6] بعد از آن طبق اسناد و اشارات تاریخی منطقه بام از اواخر حکومت ساسانی تا حملات مغولان با چندین روستا جزو قرای ولایت ارغیان محسوب می‌شده‌است که با حمله چنگیز تخریب شده‌است . از زمان پیدایش این روستای جدید اطلاعات زیادی وجود ندارد و پیدایش آن را شاید بتوان به پس از تخریب و متروکه شدن روستای بان قدیم نسبت داد. طبق اسناد موجود نام تاریخی این روستا در گذشته قریه بان نام داشته‌است که به دوره تیموری بر می‌گرد و آن زمانی است که حافظ ابرو در سال ۸۳۳ ه‍. ق از منطقه ارغیان گذر کرده برای جهان ارغیان ۱۲ قریه ذکر کرده که جهان یکی از این قرای به‌شمار می‌آمده‌است: «ولایت جهان و ارغیان: قریه روئین و توابع، قریه اردین، و توابع، قریه دستجرد و توابع، قریه کاریزدر، قریه بکر آباد، قریه نهامود، قریه جهان و توابع، قریه بان و توابع، قریه اسفنج و توابع، قریه خرق و توابع، قریه کرد، قریه سی و توابع، بیرون از این قری مزارع بسیار دارد.»[7] در دوره قاجاریه در زمان حکومت آقا محمد خان در سال ۱۲۱۱ حاکم ولایت بام (جهان ارغیان) صفرعلی خان بغایری بوده[8] که پس از او در سال ۱۲۳۳ سعادت قلی خان بغایری با برادرانش حاکم این منطقه بودند[9] پس از این‌ها محمد خان بغایری، حبیب آقای بغایری، خانلر آقای بغایری به ترتیب به حکومت رسیدند که نتیجتا به حشمت الله خان خاکشور سعادت و بعد از ان به پرویز خان خاکشور سعادت رسید. در زمان قاجاریه در حدود ۸۰۰ خانوارسکونت داشته که نژاد آن‌ها از ترکان بغایری از تیره گرایلی می‌باشند که از قراقوم توسط هولاکوخان به این منطقه آورده شده اند[10]. این روستا در زمان شاهزاده محمد تقي ميرزاي ركن الدوله در دوره ناصرالدین شاه درسال۱۳۱۴ ه. ق/۱۲۷۵ ش به عنوان ولایات بام و صفی اباد به‌شمار می‌رفته ویکی از ولایت‌های مالیات دهنده در صورت جمع و خرج ولایات مملکت خراسان سنه بیچی ئیل ذکر شده‌است که رحیم آقا از حکام و خوانین منطقه بام بوده که ۵۰ نفر سواره داشته و هر نفر سالیانه ۲۵ تومان حقوق میگرفتند : مالیات بام ۱۰۰۸ تومان منهای ۵۴۴۴ تومان ماخوذی ۱۰۴۴ تومان مستمری ۶۰ تومان باقی ۴۶۴ تومان

مالیات ولایت بام در دوره قاجار مواجب عالی جاه رحیم آقا از قرار قبض نقد ۲۰۰ تومان جنس ۵۰ خروار منهای نقد ۴۰ تومان جنس ده خروار تتمه نقد ۱۶۰ تومان جنس ۴۰ خروار بعضها جنس داده نمیشود - ۴۰ خروار در ثانی از قرار نوشته مقرب الخاقان وزیر داده شده ۲۴ خروار - تتمه ۱۶ خروار تتمه نقد ۱۶۰ تومان جنس ۲۴ خروار منهای ۲ تومان و ۲۰۰۰ دینار ورقه دولتی تتمه نقد ۱۵۸ تومان و ۸۰۰۰ دینار جنس ۲۴ خروار

جمعیت

براساس سرشماری مرکز آمار ایران در سال ۱۳۸۵، جمعیت آن ۹۰۴۱ نفر (۲۵۹۵ خانوار) بوده‌است.[11]

مرکز دهستان

مرکز دهستان بام به مرکزیت روستای باممی باشداین روستا در۳۲ کیلومتری شمال شهر صفی آباد قرار گرفته‌است. از لحاظ موقعیت طبیعی از نوع تپه ای است . رودخانه کال شیون از مجاورت غرب و رودخانه کال خرق از شرق آبادی می‌گذرد. از مهم‌ترین کوه‌های این روستا می‌توان به کوه دوقوزدره با ارتفاع ۱۸۲۹ متر در ۵/۱ کیلومتری جنوب شرق و کوه گل خانی با ارتفاع ۲۴۱۰ متر در۷کیلومتری شمال غرب آبادی و تپه بوش لگرد با ارتفاع ۱۷۳۲ متر در ۱ کیلومتری شمال این آبادی اشاره کرد. از لحاظ جمعیتی ۵۴۹ خانوار که حدود۲۷۴۷نفر است [12].

وجه تسمیه دهستان بام

سکونت درپیرامون این روستا طبق مطالعات باستان‌شناسی به هزاره ششم ق. م می‌رسد[13]. اما تا دوره صفویه نام این روستا بان بوده که در حدود ۳ کیلومتری شمال این روستا بقایای آن به نام قلعه کهنه بام معروف است و به دلایل نامعلوم پس از متروکه شدن بان ساکنین آن از دوره صفویه در روستای کنونی ساکن می‌شوند که متون تاریخی دوره صفویه به کرات اشاره شده که از روستاهای مهم جهان ارغیان بوده‌است. در مورد وجه تسمیه آن مرحوم وحیدخان از مطلعين روستاي بام چنين گفته‌است: «بام هم در اصل بان بوده است و بان نام گلي از گلهاي بهشتي مي باشد.»[14]

زمین شناسی دهستان بام

بخش بام از قسمت جنوبی ارتفاعات شاه جهان که امتداد شرقی رشته کوه‌های البرز است و در بین ارتفاعات بینالود و در شرق آن آلاداغ در غرب آن قرار گرفته‌است که قسمت شمال بخش (دهستان بام) بیشتر کوهستانی و در دامنه ارتفاعات مذکور واقع است و قسمت جنوبی (بیشتر حالت دشت به خود می‌گیرد. قدیمی‌ترین سازنده‌های شناخته شده از دولومیت و آهک‌های تریلویت دار تشکیل شده که به دوران اول (کامبرین) زمین‌شناسی مربوط می‌شود، بعلاوه شیل‌های سیاه رنگ (اردوویسین)، ماسه سنگ و شیل سبز رنگ (سیلورین)، ماسه سنگ‌های قرمز رنگ، مارن گچ دارو اهک‌های سیاه رنگ دونین نیز متعلق به دوران اول زمین‌شناسی است که در قسنت شمالی بخش (دهستان بام) گسترده است. سازنده‌های دوران دوم شامل شیل و ماسه سنگ سبز رنگ (سازنده شمشک) همراه بارگه‌های زغال (زوراستیک تحتانی)، آهک مارنی و مارن‌های آمونیت دار (ژوراستیک میانی) و آهک‌های کرم رنگ وتوده ای ژوراستک فوقانی (سازندلار) که در بخش رخنمون دارند، سازندهای آهکی این دوران ف به ویژه آهک‌های کرتاسه، در رابطه با منابع زیر زمینی حائز اهمیت است. رسوبات دوران سوم از شیل، ماسه سنگ، مارن و سنگ‌های آذرین بیرونی (آندزیت، تراکی آندزیت و توف‌های سبز رنگ) تشکیل شده و عمدتا تأثیر نامطلوب بر منابع آب‌های زیر زمینی دارند. رسوبات ابرفتی دوران چهارم که تشکیل دهنده تراسه‌ها، مخروط افکنه‌ها، وارزه‌ها و لس و ماسه بادی است، با گسترش زیادی دشت پایین دست ارتفاعات را فرا گرفته‌اند ولی دشت به وسیله مانعی از مارن‌های نئوژن در جنوب محدود می‌گردد.[15]

کوه‌های دهستان بام

• کوه‌های شاه حسن: این کوه باارتفاع ۲۶۶۲ متر در فواصله ۵/۴کیلومتری شمال شرق آبادی واقع گردیده‌است.[16]
• کوه‌های دوقوزدره: با ارتفاع ۱۸۲۹ متر در۵/۱ کیلومتری جنوب شرق دهستان بام.
• کوه‌های گل خانی: با ارتفاع ۲۴۱۰ متر در۲/۸ کیلومتری شمال غرب دهستان بام.
• کوه‌های بوش لگرد:با ارتفاع ۱۷۳۲ متر در۱ کیلومتری شمال دهستان بام.[17]

توپوگرافی و ژئومورفولوژی

به‌طور کلی بخش بام را می‌توان به دو قسمت تقسیم کرد: دشت ها: اگر چه در دهستان بام دشت به معنای واقعی کلمه وجود ندارد، اما با توجه به پستی و بلندی ناحیه یک بخش کم ارتفاع و تقریباً هموارو جود دارد که می‌توان از آن به عنوان دشت نام برد: دشت بام: این دشت که قسمت شرقی دشت اسفراین محسوب می‌شود و در پایکوهای شاجهان گسترش یافته‌است دارای شیبی با جهت شرقی –غربی است که روستاهای زیادی در آن پراکنده اند، این روستاها و مناطق بیشتر بر روی ابرفتهای سیلابی و مخروطه افکنه‌های رودخانه‌های مهم این منطقه یعنی کال شیون و رود خانه جهان و. ..... واقع شده‌اند که شرایط خاصی از لحاظ خاک و تأمین اب برای کشاورزی را ایجاد کرده‌است(هوشیار، ۱۳۷۹: ۱۱۲.). کلنل ییت از این قسمت با نام دره بام یاد کرده‌است[18] عرض آن دو یا سه میل و طول آن ۲۰ میل است هموار بودن، حاصل خیزی و از طرف دیگر جریان رودهای بیدواز و روئین در این دشت نقش بسیار زیادی در شکل‌گیری شهر تاریخی اسفراین، پراکنش روستاهای آن و همچنين عبورجاده کاروانرو نيشابور-گرگان از این مسیر را داشته‌است [2]

منابع و مسایل آب دهستان بام

نقشه موقعیت رودها و کوههای دهستان بام اسفراین

بخش بام یکی از حوزه‌های شمالی حوزه آبریز کویر مرکزی است که رودخانه‌های دائمی و فصلی آن با پیوستن به شاخه‌های دیگر رودخانه قرسو از طریق کویر خارتوران به کویر مرکزی می‌رسند. منبع اصلی تأمین‌کننده آب‌ها دراین منطقه بخش بارندگی است و به ویژه از ذوب برف دامنه‌های جنوبی ارتفاعات شا ه جهان ناشی می‌شود که با توجه به ویژگی بارش‌ها، آب‌های جاری غالبا به صورت سیلاب‌های فصلی و اتفاقی ظاهر می‌شوند و شبکه‌های دایمی به قسمت‌های شمالی محدود می¬شوند. ذوب برف در ارتفاعات شمالی و نفوذ تدریجی آن در خلل و فرج و شکستگی¬های تشکیلات زمین‌شناسی سفره آب‌های زیر زمینی را تغذیه می¬کند. با توجه به مطالب مذکور در مجموع می‌توان منابع آب این بخش را به دودسته آب‌های زیر زمینی و آب‌های سطحی تقسیم‌بندی کرد، آب‌های زیر زمینی شامل، چشمه، قنات و چاه می¬گردند که پس از جاری شدن آب چشمه‌ها و قنات در سطح زمین، آب‌های رودخانه¬های دائمی که اکثراً در بخش بام متمرکزند را تشکیل می‌دهند.

رودخانه‌ها

رودخانه شیون دهستان بام از سرشاخه های اصلی کال ولایت

آب‌های سطحی دهستان بام که مهم‌ترین منبع آب در این دهستان است و بیشترین میزان آب مورد نظر کشاورزی و شرب انسان از این آب‌ها حاصل می‌شود. آب‌های سطحی دهستان بام اکثراً درروستاهای دره ای به مصرف می‌رسند و قسمت کمی از آن به دشت می‌رسد و فقط در ایام سیلابی رودخانه¬های که از ارتفاعات سرچشمه می¬گیرند آب زیادی داشته که ضمن استفاده قسمتی از آن در دشت بام و اسفراین، فاضلاب آن کال ولایت یک شاخه اصلی رودخانه قرسو را تشکیل می‌دهد و از طریق این رودخانه به کویر خار طوران و کویر مرکزی می‌ریزد.

کال ولایت

اين رودخانه كه مهم‌ترین رودخانه بخش بام به حساب می‌آید يك رودخانه فصلي است كه بيشتر محوطه‌ها و روستاهاي فعلي در حاشيه اين رودخانه ايجاد شده‌اند[19]. اين رودخانه از شاخه‌های اوليه رودخانه جاجرم است كه از تلاقي شاخه‌های اوليه خود به نام‌های آب خرق و شيون در حوالي دهستان بام واقع در ۴۲ كيلومتري جنوب شرقي اسفراين جريان می‌یابد و پس از عبور از روستاي اردين و دستجرد و دريافت چند شاخه ديگر به نام‌های نهامود، جهان و آستين درمنطقه جهان آباد با رودخانه اسفراين تلاقي نموده و رودخانه جاجرم را به وجود می‌آورد. حوضه اين رودخانه بخش خاوري شهرستان اسفراين است. طول اين رودخانه ۶۰ كيلومتر و وسعت حوضه آن بالغ بر ۸۰۰ كيلومتر مربع است[20]. این رودخانه نقش مهمی در ایجاد و شکوفایی استقرارهای دوره پیش از تاریخ تا دوره اسلامی داشته‌است[21] .

رودخانه کال شیون

این رودخانه نیز شاخه اولیه و سرچشمه رودخانه کال ولایت است . از دامنه¬های خاوری کوه پاتو سرچشمه می‌گیرد به جنوب باختری جریان می یابد. اراضی روستای تبریان، همه گجی، کورنان، آقچ را مشروب نموده و در جنوب دهستان بام با آب خرق تلاقی و رودخانه کال ولایت را به وجود می آورد طول این رودخانه ۲۰ کیلومتر بوده و در شمال روستای آقچ محل مناسبی برای احداث سد بر روی این رودخانه و ذخیره آب‌های مازاد بر مصرف آن و همچنین جریان‌های سیلابی رودخانه وجود دارد، این رودخانه دارای آب‌های دائم بوده ولی به علت مصرف آن در روستاهای اطراف مسیر آب چندانی وارد کال ولایت نمی¬نماید (نیک گفتار، ۱۳۸۷). مهم‌ترین استقرارها در حاشیه این رودخانه را می‌توان استقرارهای دوره اسلامی همه گچی، استقرارهای دوره تاریخی کورنان و آقچ و بالاخره از همه مهمتر استقرارهای متوالی در تپه کهنه بام اشاره کرد . توالی استقرار در تپه کهنه بام را باید مدیون همین رود و چشمه‌های جوشان که در اثر نفوذ آب در این محدوده ایجاد کرده دانست.[2][22]

رودخانه آب خرق

این رودخانه یکی از شاخه‌های اولیه و سرچشمه رودخانه کال ولایت می باشد که دربخش شمال شرق بام و از دامنه غربی کوه قرقیز و شرق کوه گاو خرق به ارتفاع۲۷۳۲ متر سرچشمه می‌گیرد در جهت جنوب باختری جریان می یابد. روستای آق چشمه و روستای خرق در شهرستان فاروج را مشروب می‌سازد در روستای بام با رودخانه شیون تلاقی نموده و رودخانه ولایت را تشکیل می‌دهند این رودخانه در بالاتر از روستای خرق به نام رودخانه اقله ثبت گردیده است(نقشه ۰۰۰/۲۵۰/۱ نیروهای مسلح) طول این رودخانه فصلی ۲۵ کیلومتر است [23]. این رودخانه طبق بررسی‌های باستان شناختی نشان می‌دهد نقش مهمی در استقرار تمدن‌های پیش ازتاریخ، تاریخی ،اسلامی و اقتصاد روستاهای امروزی دارد . همچنین یادآوری می‌شود این رودخانه درمنطقه بام نقش بسزایی در جرخش آسیاب‌ها داشته‌است که انگاره‌های این آسیاب‌ها را می‌توان در بخش شرقی رودخانه مشاهده کرد.

رودخانه کال نهاجرد

حوزه این رودخانه ۶۲ کیلومتر مربع و دارای رژیم سیلابی است. جریان عادی این رودخانه۵٪ متر مکعب در ثانیه برآورد گردیده است. این رودخانه نیز از کوه‌های شاه حسن سرچشمه گرفته و پس از عبور از روستای بانی در و زالی در روستای دستجرد به کال ولایت می پیوندد نام اصلی این رودخانه درگذشته نهامود بوده که به مرور زمان به نهاجرد تغیر نام داده است و امروزه در روستاهای اطراف به نام کال داشخانه نیز شناخته می‌شود[24].[25] از آب این رودخانه بعد از روستای بانیدر بیشترین استفاده را روستای نوده دارد .

رودخانه جهان

این رودخانه از شاخه‌های رودخانه کال ولایت می‌باشد که طول این رودخانه ۲۴ کیلومتر بوده و در روستای جهان محل مناسبی برای احداث سد بر روی آن وجود دارد .

از شاخه‌های رودخانه کال ولایت است از دامنه‌های جنوبی کوه یاتوبا ارتفاع ۳۱۰۲ متر از رشته کوه بینالود واقع در ۲۹ کیلومتری خاور شهر اسفراین سرچشمه می‌گیرد. از شمال به جنوب جریان می‌یابد. سپس از خروج از دامنه‌های جنوبی بینالود وارد اراضی روستای جهان می‌گردد. اراضی این روستا و روستای چهارمست را مشروب نموده و در جنوب باختری روستای اخیر وارد رودخانه کال ولایت می‌شود.طول این رودخانه ۲۴ کیلومتر بوده و در روستای جهان محل مناسبی برای احداث سد بر روی آن وجود دارد رودخانه جهان دارای آب دائم بوده ولی جریان دائمی آن به مصرف روستاهای مسیر رسیده و فاضلاب ان وارد رود ولایت می‌شود.[2][26]

رودخانه آستی اًلنگ

این رودخانه از دو شاخه به نام‌های زو آستین و دره نیش خواست تشکیل شده و سرچشمه این دو شاخه بوده که در زو آستین به نام چشمه علی و در نیش خواست قره چشمه نامیده می‌شود. طول این رودخانه ۲۱ کیلومتر بوده ودارای آب فصلی است و پس از عبور از روستای دهنه اجاق به رودخانه کال ولایت می‌پیوندد.[27]

پوشش گیاهی روستا

درختچه ورک از پوشش گیاهی دهستان بام، ۱۳۸۶

پوشش گیاهی این روستا را می‌توان با توجه به موقعیت جغرافیایی آن به دو قسمت کوهستانی و دشتی طبقه‌بندی کرد:

پوشش گیاهی بخش کوهستانی

پوشش گیاهی از نوع درختچه های کوهی دهستان بام اسفراین

به غیر از درختان ارس که در بلندی‌های شاه جهان، و کوه شاه حسن و به‌طور پراکنده قابل مشاهده است، اغلب از درختان پسته، انار، زبان گنجشک، زرشک، ارغوان و انجیر وحشی، بومادران، استاقدوس، قسنی، کتیرا، گون ،قوق ،سیقر قوروقو، ورگ و غیره... تشکیل شده‌است.

پوشش گیاهی بخش دشتی

درختان کهنسال منطقه کوهستانی دهستان بام

نمونه‌ای از درختچه بادام‌چاهی از پوشش گیاهی دهستان بام

این بخش به دلیل قرار گرفتن در شرایط آب و هوایی گرم و داشتن زمین‌های رسی دارای گیاهانی چون پیاز کوهی، درمنه، خارشتر، بارهنگ، اسپند، قارچ، پونه، تلخه، سلمه، تشنگ، قیزآلاق، هاجار، سیقر دیلی، سودلوگن، کنگر، قوزو قولاق، قیزگولو، بایرام بیو، یل قودو، یاپوش قان، قوق تشکیل می‌دهد.

محصولات روستا

مهم‌ترین محصولات این روستا می‌توان به بادام، گردو، انگور، زردآلو، هلو اشاره کرد.[28]

مردمشناسی

مردم این روستا از نژاد ترک و تیره بغایری هستند.[29] که در زمان حمله هولاکوخان به ایران از منطقه قراقوم ترکمنستان به این منطقه کوچ داده شدند و زبان آن‌ها ترکی است.[30]

جاذبه ها

طبیعت زیبای خرگلی در شمال شرق دهستان بام

جاذبه های طبیعی

-پارک ملی ساریگل: پارک ملی و منطقه حفاظت شدهٔ سالوک با وسعتی حدود ۲۸۰۰۰هکتار در شمال شرقی شهرستان اسفراین قرار گرفتهاست. پارک ملی و منطقه حفاظت شدهٔ ساریگل تنوع جانوری خوبی دارد و یکی از مهم‌ترین مناطق حفاظت شده ایران از نظر زندگی جانوری است. شرایط توپوگرافی دشتی-کوهستانی منطقه باعث شده‌است که این منطقه یکی از متنوع‌ترین زیستگاه‌های گونه‌های وحشی ایران به‌شمار آید. قسمت شمالی پارک ساریگل کوهستانی و زیست‌ بوم حیوانات گوناگون کوه‌زی و قسمت جنوبی آن نیز مناسب زیست حیوانات دشت‌زی است. همچنین در کف دره‌های این پارک گونه‌های درختی و درختچه‌ای مانند زرشک، بید، انجیر و گردو و در مناطق مرتفع گونه‌های ارس به صورت پراکنده و انبوه دیده می‌شود. از لحاظ پوشش گیاهی، تیپ غالب مرتعی از نوع درمنه و گرامینه هااست. این پارک یکی از مهم‌ترین مراکز رویش گیاهان صنعتی و دارویی از قبیل ؛ باریچه، آویشن، کاکوتی، علف چای، گون و....... است. از لحاظ پوشش درختی و درختچه ای ؛ گونه ارس، کلاه میر حسن، چوبک، زرشک، بید و...... غالب در این منطقه است . از لحاظ حیات وحش شاخص منطقه :قوچ و میش اوریال، پازن، کل و بز، پلنگ، گربه وحشی، گربه پالاس، کفتار، گرگ، روباه و .... آبزیانی نظیر کپور ماهیان پرندگانی نظیر :باقرقره، کرکس، انواع عقابها، شاهین، کبک، تیهو، دلیجه،....... ؛خزندگانی چون :مار افعی پلنگی، مار جعفری، کفچه مار، کور مار شنی، بزمچه و انواع مارمولک از دیگر زیستمندان ساریگل می‌باشند. چشم انداز (Land scape ) : از شاخص‌ترین جاذبه‌های طبیعی این منطقه می‌توان به آبشار ایزی، رودخانه و دره اردغان، روستای سرچشمه، مناطق دیدنی پشت سد اسفراین و ...... اشاره کرد. [31]

جاذبه های تاریخی دهستان بام

امامزاده سلطان مصیب واقع در۳ کیلومتری جنوب روستای بام

کتیبه های خطاطی شده درداخل بنای امامزاده سلطان نصیب

درهستان بام طبق بررسی‌های باستان شناختی صورت گرفته بیش از ۵۰ اثر تاریخی مورد شناسایی و تعدادی به ثبت ملی رسیده‌اند که اهم آن‌ها به شرح ذیل می‌باشند:

• نانوی تپه
• کهنه حمام بام
• تپه نقیم
• تپه گورستان بام
• تپه قزلر قلعه جهان
• محوطه قلعه کهنه اردین ۲
• محوطه قلعه کهنه اردین ۱
• تپه قلعه کهنه تجری
• محوطه قزلرقلعه کورنان
• امامزاده سلطان مصیب
• آرامگاه بابا قدرت

مشاغل

مشاغل عمده روستا شامل: زراعت، باغداری، دامداری و کارگری است.[28]

آسیاب های دهستان بام

دورنمایی از آسیاب آبی روستای بام که بخش زیادی از آن توسط سیلاب فرو ریخته که توسط شوراهای روستای بام و میراث فرهنگی شهرستان اسفراین درشرف بازسازی می‌باشد

بقایایی از تنوره آسیاب آبی روستای بام

آسیاب آبی یا آسیا اووی دستگاهی بوده‌است که برای خرد کردن گندم و سایر غلات و برای درست کردن آرد وجود داشته‌است و با استفاده از تکنیک سرعت آب یا فشار آب کار می‌کرده‌است در ایران تقریباً در هر شهر و روستائی در قدیم آسیاب آبی وجود داشته‌است و قدمت این آسیاب‌ها را به سلسله پادشاهی ساسانیان نسبت می‌دهند شیوه کار آسیاب‌های آبی طرز کار این آسیاب‌ها اینطور بوده که در مسیر جریان آب منزلی را با ارتفاع بیشتر از معمول سایر منازل بنا می‌کردند که محل انبار گندم و لوازم آسیاب بوده در نزدیک این منزل معمولاً بند آب قرار داشته که آب را در ان جمع‌آوری می‌کردند (کار یک مخزن بزرگ را انجام می‌داده‌است) عمده‌ترین قسمت آسیاب تنوره عمودی آن است که به صورت مخروطی ناقص و وارونه طراحی و ساخته می‌شده‌است، به گونه‌ای که آب ذخیره شده در آن ز سوراخی کوچک با فشار پره‌های آسیاب را به حرکت درمی‌آورد. (چندین قطعه سنگ مدور (حدود ۲۰ قطعه) به قطر تقریبی۸۰ سانتی‌متر و ارتفاع ۳۰ سانتی‌متر که درون ان به میزان ۲۰ سانتی‌متر سوراخ شده‌است را از بالای خانه ساخته شده به سمت پائین روی هم گذاشته که آب از درون این سنگ‌ها با فشار به پائین هدایت شده) در زیر این سنگ‌ها (تنوره مخروطی شکل) که آب از درون ان با فشار خارج می‌شده یک پره چوبی قرار داشته که با برخورد پر فشار آب از انتهای مخروط (انتهای قیف) با ان به حرکت در می‌آید چرخش این پره چوبی باعث ذخیره شدن نیرو در ان می‌گردد و این نیرو به وسیله یک میله که دو سر ان چرخ دنده قرار داشته به دو سنگ اصلی آسیاب که توضیحات این سنگ در ادامه خواهد آمد منتقل شده و باعث چرخش سنگ بالائی آسیاب می‌گردد در کنار این دو سنگ مخزن گندم قرار دارد که گندم از آنجا به داخل سوراخی که در وسط سنگ بالائی آسیاب تعبیه شده وارد می‌گردد و این گندم‌ها در بین سنگ‌های آسیاب قرار گرفته و موجب خرد شدن و با دوران سنگ آسیاب نهایتاً تبدیل به ارد می‌گردند. مسئول تحویل بار گندم و جو فردی به نام کوالانچی بوده‌است که علاوه بر مسئولیت قبلی مسئولیت ارد کردن گندم‌ها را نیز داشته‌است بزرگترین آسیاب همین آسیابی بوده که در انتهای روستا قرار داشته و در هر شبانه روز توان آسیاب ۱۲ خرکی بار معادل ۱۰۰۰ تا ۱۵۰۰ کیلو را داشته‌است شروع فعالیت این آسیاب‌ها معمولاً از اول میزان (پائیز) تا یکماه بعد از عید (اوایل اردیبهشت) بوده و علت ان هم بخاطر این موضوع بوده که در این مدت کشاورزان محصول خود را جمع‌آوری کرده و گندم‌های خود را جهت تهیه ارد به آسیاب‌ها می‌سپردند. اوج کاری آسیاب‌ها در فصل پائیز به حدی بوده‌است که آسیاب‌های روستا نیز در برخی مواقع قادر به پاسخگوئی به برخی اهالی روستا که دیرتر گندم و جو خود را برداشت کرده بودند نمی‌شد (چرا که باید در انتظار طولانی برای تهیه ارد خود می‌ماندند) و آن‌ها مجبور بودند برای تهیه آرد خود به روستای خرق (که در تمام فصول سال آسیاب‌هایش دائماً بعلت وجود آب فراوان فعال بودند) مراجعه و یک شبانه روز در آنجا اقامت کنند تا گندم خود را ارد کنند. میزان دستمزدی که کشاورزان به آسیابان پرداخت می‌کردند از هر ۱۰۰کیلو گندم چهار و نیم کیلو ارد بوده‌است. از طرفی در این مدت (پائیز تا یک ماه بعد از عید) کشاورزان جهت آبیاری مزارع خود به آب کمتری نیاز داشتند و بعلت بارش‌های پائیزی رودخانه روستا سرشار از آب‌های روان بوده و اصطلاحاً زمان پرآبی روستا بوده‌است اما در سایر فصول (بهار و تابستان) نیز این آسیاب‌ها تعطیل نمی‌شدند این آسیاب‌ها با تغییراتی که در قطعات آسیاب خود می‌دادند از جمله جابجائی دو سنگ کوچکتر با دو قطعه سنگ اصلی (که گندم‌ها در درون ان ریخته می‌شده و عمل آسیاب رو انجام می‌داده‌اند) موجبات فعال ماندن این آسیاب‌ها را فراهم می‌نمودند این مر بیشتر بدین علت انجام می‌شد که اولاً آسیاب در مواقع کم‌آبی با فشار آب کمتر نیز فعال باشد و نیاز به آب پر فشار نداشته باشد و از طرفی فعال ماندن این آسیاب موجب مراجعه اهالی روستا و سایر روستاها و نهایتاً درآمد بیشتر به آنان نیز می‌شد.

آسیاب آبی بام

در یکی از دوران‌های پر رونق روستای بام و زمانی که روستای بام به سبب موقعیتهای اجتماعی و کشاورزی (اقتصادی) که داشت، مورد توجه سایر روستاها بود یکی از دلایل توجه به روستای بام وجود آسیاب‌های آبی بود. زمان دقیق ساخت آسیاب‌های آبی دقیقاً مشخص نیست، اما زمان زوال و ازبین رفتن آن‌ها تقریباً مشخص است که در ادامه بدان اشاره می‌نماییم. چگونگی پیدایش، ساخت و نحوه کار این آسیاب‌ها می‌تواند مورد توجه باشد. تعداد ۵ آسیاب آبی در روستای بام وجود داشت که ضمن اینکه این آسیاب‌ها در نقاط مختلف بام پراکنده بودند اما دو ویژگی مشترک داشتند اول آنکه اکثر آن‌ها در مسیر جوی بام (که دارای آب فراوانی بوده‌است) قرار داشتند که از لحاظ موقعیت مکانی، یکی در بالای روستا (معروف به یوخارکو درمن (آسیاب بالا)) متعلق به حاج سید رضا هاشمی، اول جاده خرق- بام قرار داشت و یکی در تپه سرخ (معروف به سرخ درمن) متعلق به حاجی الله وردی راوخی در مسیر سمت چپ بام به راوخ و دیگری در مسیر منتهی به نظر گاه مسیر منتهی به دوقوز دره(۹ کوه) از سمت گونی باغ) متعلق به حاجی اسماعیل اسحاق و دیگری در قارشی معروف به درمن آقای سروری (معروف به کافرها) و آخرین آسیاب نیز در انتهای روستا اول راه سوملا (معروف به تای که درمن (آسیاب پائین))که متعلق به حاج غلام حسین بگی و سپس فرزندان ایشان کربلائی حسین بگی –حاجی حسن بگ – رمضانعلی بگ – حاجی یحیی بگ بوده‌است. دوم اینکه این آسیاب‌ها برای حمل و نقل بهتر گندم‌ها و همچنین ارد تولید شده در مسیر راه‌ها قرار داشتند که همین‌طور که پیداست سه آسیاب از ۵ آسیاب در راه‌های اصلی قرار داشتند شاید این سؤال پیش اید که علت وجود این تعداد آسیاب چه لزومی داشته‌است؟ پاسخ این سؤال روشن است ان زمان روستای بام دارای موقعیت خاصی از لحاظ جمعیت و میزان زمین‌های زیر کشت گندم و جو و همچنین آب فراوان و جاری دو رودخانه اصلی روستای بام بوده‌است این عوامل موجب شده بود که روستای بام علاوه بر مرکزیتی که نسبت به سایر روستاها داشته جهت تأمین نیاز خود و همچنین سایر روستاهای دیگر لزوماً آسیاب‌های متعددی داشته باشد. در حال حاضر از این آسیاب‌های آبی بقایایی بجا مانده که بهترین ان در انتهای روستا و در تلاقی کال و مسیر معروف به سوملا قرار دارد (آسیاب پائین)

معدن و روش ساخت قطعات آسیاب‌ها بام ساخت و تهیه قطعات این آسیاب‌ها توسط خود اهالی روستا انجام می‌پذیرفته سنگ‌های آسیاب را از محل شاوی پشت کوه قارا قوزی (کوه سیاه) که دارای سنگ‌های سفت و محکمی است می‌آوردند. بدین ترتیب که ابتدا با یک میله آهنی به نام بایرام که زائده‌ای نیز بر سرش داشته سوراخی با عمق ۴۰ سانتی‌متر حفر و سنگریزه‌های داخل سوراخ را با زائده‌ای که بر سر ان میله آهنی بوده بیرون می‌کشیدند و سپس باروت داخل ان می‌ریختند و با سمبه آن را فشار داده تا خوب باروت‌ها فشرده شده بعد از آنکه سوراخ خوب پر شده با چاشنی و فتیله‌ای که کار می‌گذاشتند موجبات انفجار را به وجود آورده، قطعات سنگ از کوه جدا شده و سپس زائده‌های آن را جدا می‌کردند و با تعدادی گاو قوی با گاری آن را به روستا منتقل و آن را تراش می‌دادند اندازه قطر سنگ‌های اصلی آسیاب ۷ وجب بوده (که در اصطلاح روستا بدان ۷ پنجه می‌گویند) که حدوداً معادل ۱۲۰ سانتی‌متر و ارتفاع آن‌ها حدود ۲۵ تا ۳۰ سانتی‌متر است. تراش این سنگ (دو قطعه سنگ اصلی آسیاب که به سنگ زیرین و زبرین مشهور است) معمولاً یکسال طول می‌کشید و تراش سایر سنگ‌ها که کوچکتر بوده‌اند و داخل آن را می‌بایست برای ورود و خروج اب (تنوره عمودی)، سوراخ می‌کردند زمان کمتری نیاز داشته‌است. با اختراع دستگاه بخار و همچنین جایگزین کردن سوخت فسیلی از جمله گازوئیل و پدید آمدن نیروی محرکه جدید به جای اب، و به دنبال ان صنعتی شدن ابزار و دستگاهای سنتی، آسیاب‌ها نیز از غافله صنعتی شدن عقب نمانده و به روستای ما هم سرک کشیدند

منابع

1. ثاقب حسین پور، غلامرضا، تقسیمات کشوری، مجله تحقیقات جغرافیایی، ۱۳۶۷، شماره ۹، صص. ۱۶۹-۱۶۱
2. احمد نیک گفتار. جغرافیای تاریخی ارغیان، مشهد. انتشارات کیهان اندیشه،1387.
3. هوشیار، محمد مهدی، 1379، تحلیل الگوی تقسیمات کشوری شمال خراسان نمونه: شهرستان اسفراین، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس. ص 103
4. احمد نیک گفتار. بررسی باستان شناختی پهنه فرهنگی شهر اسفراین، خراسان شمالی. تهران. دانشگاه تهران،1387.
5. وحدتی،1387
6. احمد نیک گفتار. بررسی باستان شناختی پهنه فرهنگی شهر اسفراین، خراسان شمالی. تهران. دانشگاه تهران،1387.
7. حافظ ابرو، جغرافیای خراسان در تاریخ حافظ ابرو، م. تصحیح و تعلیق دکتر غلامرضا ورهام، نشر اطلاعات۱۳۷۰، ص. صفحهٔ ۷۱
8. هوشیار، محمد مهدی، 1379؛199
9. اعتماد السلطنه، 1367؛ 1539
10. کلنل ادوارد ییت. [سفرنامه خراسان و سیستان]،. ترجمهٔ قدرت‌الله روشنی زعفرانلو – مهرداد رهبری،. مشهد. انتشارات یزدان ۱۳۶۵. صفحهٔ 345
11. «نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۸۵». درگاه ملی آمار ایران. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ ژانویه ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱ ژانویه ۲۰۱۳.
12. بی نا،1384، 114
13. نیک گفتار، احمد (1387)؛ بررسی باستان شناختی پهنه فرهنگی شهر اسفراین در دوران اسلامی، پایان نامه کارشناسی ارشد باستانشناسی، دانشگاه تهران گروه باستانشناسی.
14. جابانی، 1367 ؛ 548-552
15. (هوشیار، محمد مهدی، 1379، ص 111-110).
16. -، جغرافیایی آبادیهای کشور، استان خراسان شمالی، شهرستان اسفراین، تهران. انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح۱۳۸۴، ص. صفحهٔ ۱۱۷
17. جغرافیایی آبادیهای کشور، استان خراسان شمالی، شهرستان اسفراین،|نویسنده = -|شهر=تهران. انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح۱۳۸۴|صفحه= صفحهٔ 111
18. ییت، کلنل چارلز ادوارد، سفرنامه سیستان و خراسان، ترجمه قدرت الله روشنی زعفرانلو – مهرداد رهبری، چاپ اول، انتشارات یزدان: ۱۳۶۵. ص 350
19. نیک گفتار، احمد (1387)؛ بررسی باستان شناختی پهنه فرهنگی شهر اسفراین در دوران اسلامی، پایان نامه کارشناسی ارشد باستانشناسی، دانشگاه تهران گروه باستانشناسی.
20. افشین، 1373: 372؛ نیک گفتار، 1387: 17.
21. نیک گفتار، 1387: 180-174
22. احمد نیک گفتار. بررسی باستان شناختی پهنه فرهنگی شهر اسفراین، خراسان شمالی. تهران. دانشگاه تهران،1387.
23. افشین،یدالله،1373 :372
24. شناسایی و معرفی آثار باستانی داشخانه. زاهدان. پژوهشی باستان شناسی دانشگاه ادبیات و علوم انسانی سیستان و بلو چستان، گاهنامه آوای باستان ، سال پنجم ، شماره پنجم ، خرداد ، – 1384.
25. نیک گفتار، احمد، 1386 : 6-9
26. احمد نیک گفتار. بررسی باستان شناختی پهنه فرهنگی شهر اسفراین، خراسان شمالی. تهران. دانشگاه تهران،1387.
27. افشین، یدالله،1373، پیشین، ص 373
28. -، جغرافیایی آبادیهای کشور، استان خراسان شمالی، شهرستان اسفراین، تهران. انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح۱۳۸۴، ص. صفحهٔ ۱۱۹
29. کلنل ادوارد ییت، [سفرنامه خراسان و سیستان]، ترجمهٔ قدرت‌الله روشنی زعفرانلو – مهرداد رهبری، مشهد. انتشارات یزدان ۱۳۶۵، ص. صفحهٔ ۳۴۴
30. احمد نیک گفتار، جغرافیای تاریخی ارغیان، مشهد. انتشارات کیهان اندیشه، ص. صفحهٔ ۶۵
31. http://www.nkhdoe.ir/-%D9%BE%D8%A7%D8%B1%DA%A9-%D9%85%D9%84%DB%8C-%D9%88-%D9%85%D9%86%D8%B7%D9%82%D9%87-%D8%AD%D9%81%D8%A7%D8%B8%D8%AA-%D8%B4%D8%AF%D9%87-%D8%B3%D8%A7%D8%B1%DB%8C%DA%AF%D9%84.aspx