دهستان دیزمار غربی
دهستان دزمار یا دیزمار یکی از دهستان‌های استان آذربایجان شرقی است که در گذشته خاروانا مرکز این بخش بود.در سال 1375 دیزمار غربی به مرکزیت سیه رود از دیزمار غربی به مرکزیت خاروانا جداو به شهرستان جلفا ملحق شد.امروزه منظور از دیزمار غربی همه بخش سیه رود و منظور از دیزمار مرکزی همه بخش خاروانا است .دیزمار غربی در بخش سیه‌رود شهرستان جلفا واقع شده‌است.بخش سیه رود که امروزه به آن دیزمار غربی گفته می‌شود از غرب روستای زیبای مردانقم شروع شده و از طرف شمال به رود ارس و از طرف غرب با شهرستان مرند و از طرف شرق با دیزمار مرکزی(خاروانا) و دهستان دیزمار شرقی از توابع بخش منجوان از توابع شهرستان تازه تأسیس خداآفرین همسایه است.لازم به ذکر است که اغلب جاذبه‌های تاریخی و زیارتی ارسباران در روستاهای اوشتبین، کردشت، دوزال، نوجه مهر و ...در این محال قرار دارندو دیزمار غربی از مناطق دیگر دیزمار آبادتر بوده و در حال پیشرفت قرار دارد.حمد الله مستوفی (750-680) در صفحه 132 کتاب نزهة القلوب منطقه دیزمار را ولایت یکپارچه می‌داند که این امر نشانگر این است که تقسیم‌بندی دیزمار به قسمت مرکزی، غربی و شرقی جنبه تاریخی ندارد.او دربارهٔ دیزمار می‌نویسد: "دیزمار ولایتی است در شمال تبریز کما بیش پنجاه پاره دیه بود و دوزال و کوردشت و قولان و هزار[=هراس که روستای تاریخی اوشتبین از اجتماع سه آبادی هراس، سیاوشان و جعفرآباد بوجود آمده است.] و خاروانا از معظمات آن . هوایش معتدل به گرمی و آبش از آن جبال بر می خیزد و فضلابش در ارس می ریزد حاصلش غله و پنبه و انگور و میوه به همه انواع می باشد و پیشتر از همه جا رسد و نوباوه تبریز از آنجا باشدحقوق دیوانش چهل هزار و هشتصد دینار است" . [لازم به ذکر است که در زمان صفویه عشایر پیرعلیلو، مقدم، بایبردلو، چلبیانلو، سادات شامی کوه کمر و ...در منطقه ارسباران و به ویژه دیزمار ساکن شدند.موج دوم مهاجرت از آن سوی ارس در زمان فتحلیشاه قاجار روی داد که در آن زمان قاجار کرداحمد، عشایر پسیان، الیاسکانلو و ...در آبادی‌هایی ساکن شدند و دیزمار در گذشته نه چندان دور 196 آبادی بزرگ و کوچک داشت و خاروانا مرکز سیاسی-اداری و اشتبین مرکز فرهنگی محال دیزمار ارسباران محسوب می‌شود. ]
اورک دن دینیب دانیشسام دزمار بالاسییم من# آتا یوردوم آنا یوردوم دزمار بالاسییم من# گئچمیشده واردی آدیم دزمار بالاسییم من # گلجاغدا اولسون یادین دزمار بالاسییم من# بلیمی بوکسن بوکورلمز دزمار بالاسییم من # جوشون قلعه لردی یوردوم دزمار بالاسییم من# شوروی یادیندا قالاسین دزمار بالاسییم من # جانینان گئشسن گئش گل دزمار بالاسییم من # بیز تک قوشوم تاپلماز دزمار بالاسییم من # ظلم باش ایمز بو ملت دزمار بالاسییم من # بابکین دئیرلری گوجو دزمار بالاسییم من # عباس میرزا منه باخیب دزمار بالاسییم من# ایراندا مشروط سالان دزمار بالاسییم من # ستارخان سردار ملیم دزمار بالاسییم من # نباتی تک شاعریم وار دزمار بالاسییم من # جعفری تک عالمیم وار دزمار بالاسییم من# نه ائلین ساتار نه دیلین دزمار بالاسییم من# قارا داغ حسین داغیدی دزمار بالاسییم من# اهل بیتیدن آیرلماز دزمار بالاسییم من # بیزده جز شیعه تاپلماز دزمار بالاسییم من # شرف و دین ساتلماز دزمار بالاسییم من#
شعر دزمار از مهندس مسیب اسمعیل نژاد چشمخان دزمار
امروزه به دزمار شرقی و غربی تقسیم می شود ، پیش از این بخش بزرگی از ارسباران را فرا می گرفته ، دارای دیه های آباد و فراوانی بوده است . حمدالله مستوفی قزوینی در کتاب (( نزهت القلوب )) ( تألیف 740 هجری قمری ) در گفتگو از این سامان می نویسد : (( دزمار ولایتی است در شمال تبریز کما بیش پنجاه پاره دیه بود و دوزال و کوردشت و قولان و هراز ( امروزه هراس نامیده می شود ) و جورواثق ( درست این نام باید خوروانق باشد که امروزه " خروانا " خوانده می شود و در اصل " خوروانک " بوده .) از معظمات آن ، هوایش معتدل است به گرمی مایل و آبش از جبال بر می خیزد و فاضلابش در ارس می ریزد . حاصلش غله و پنبه و میوه به همه انواع می باشد و بیشتر ( این واژه به قرینه جمله پس از آن باید " پیشتر " باشد و اکنون نیز میوه و سردرختی آنجا پیشتر از همه جا می رسد و نوبار تبریز از آن جاست .) از همه جا رسد و نو باوه تبریز از آنجا باشد . حقوق دیوانیش چهل هزار و هشتصد دینار است )).
دزمار شرقی که در شمال ورزقان است اکنون از شمال به رود ارس از جنوب به دهستان اوزمدیل از مشرق به دهستان مینجوان و حسنو ( حسن آباد ؟ ) از مغرب به دهستان دزمار غربی محدود است . هوای آن در کرانه های رودخانه ارس گرم و در بخش جنوبی معتدل و آب دیه های آن همگی از چشمه ها و رود ارس و رود مردانقم است .
این دهستان از پنجاه و شش آبادی بزرگ و کوچک پدید آمده که بیش از ( 18500 ) تن جمعیت دارد و مرکز آن آبادی اشتبین است ، آبادیهای دیگر آن در درجه یکم عبارت است از : مردانقم – شرف آباد – جوشین – چشمخان - علیار – اویلق – مزرعه شادی . و در درجه دوم : چای کندی – ملک – ونیستان – کرینگان – کلاله – هراس – کرانّلو – کاوانی – داران – نمنق - قولان ...
دزمار (دیزمار) بزرگترین محال قره‌داغ بوده است و دژهای آن از دوران اورارتوها ، اصحاب راس ، قوم آس و قوم ماد به یادگار مانده است.دهات و قصبات آباد محال باستانی دیزمار بر خلاف خواست اهالی شقه شقه شده و ضمیمه شهرستان های مرند ، جلفا ، ورزقان ، شبستر ، خداآفرین و تبریز شده است.محال باستانی دیزمار علاوه بر دیزمار شرقی،دیزمار غربی،دیزمار مرکزی،بخش سیه رود،بخش خاروانا،مناطقی در محدوده شهرستان‌های هریس،مرند،جلفا،تبریز،شبستر و بویژه بخش مرکزی ورزقان را شامل می‌شود.محالی که سنگ بنای قره‌داغ بوده و هزاران سال قبل از هبوط حضرت آدم (ع) در روستای سقای تمدنی باستانی موجود بوده است.از زمان شاه اسماعیل صفوی تا زمان فتحعلیشاه قاجار، حاکمان قره‌داغ در قصبات جنت مثال دوزال و کردشت فرمان می‌راندند. یاقوت حموی ( ۶۲۶ ه ق- ۵۷۴ه ق) در کتاب معجم البلدان راجع به دزمار آورده است:" كسر أوله و تشديد ثانيه. قلعة حصينة من نواحي أذربيجان قرب تبريز".حمد اللّه مستوفی قزوینی ( 750 ه ق - 680ه ق) در کتاب نزهة القلوب آورده است :"دزمار ولایتی است در شمال تبریز کمابیش پنجاه پاره دیه بود و دوزال و کوردشت و قولان و هرار و خوروانق از معظمات آن. هوایش معتدل است بگرمی مایل و آبش از آن جبال برمی‌خیزد و فضلابش در ارس میریزد.حاصلش غله و پنبه و انگور و میوه به همه انواع میباشد و بیشتر از همه جا رسد و نوباوه تبریز از آنجا باشد.حقوق دیوانیش چهل هزار و هشتصد دینار است." اسکندر بیگ ترکمان منشی شاه عباس کبیر( 940 ه ش- 1012ه ش) در تاریخ عالم آرای عباسی در باره دزمار می‌گوید : "...نخست به دوزال و کوردشت که دو موضع است از قراء و مواضع الکاء دزمار در کنار رود ارس بر جانب جنوبی واقع شده وارد گشته سه روز در آنجا توقف نمودند و این هر دو موضع دو قلعه ایست از قطعات ریاض جنان که باغات آن بهم پیوسته اقسام میوهها به تخصیص انار شیرین هاجه (= شاخه) که ارباب ذایقه و تمیز بر انار یزد و ابرقوه و شاهواره ساوه و قم ترجیح میدهند و الحق جای آن دارد و اقسام انگورهای نازک لطیف الوان در آنجا خوب میباشد و در آن موسم میوهها دربار و بسیار بود خصوصا انار که آن مقدار بحاصل میآید که بتمامی بلاد و قصبات آذربایجان و شیروان و اران و گرجستان نقل می‌نمایند .
