شهرستان خداآفرین

شهرستان خدا آفرین شهرستانی در شمال شرقی استان آذربایجان شرقی است. این شهرستان از شمال با کشور آذربایجان، از شرق با شهرستان کلیبر، از جنوب با شهرستان ورزقان و از غرب با شهرستان جلفا مرز کشوری و مرز شهرستانی دارد. مرکز این شهرستان، شهر خمارلو است. این شهرستان ۳ بخش به نامهای مرکزی، گرمادوز و منجوان دارد. این شهرستان با وسعت ۱۵۲۵ حدود سه درصد و سه دهم درصد استان آذربایجان شرقی را تشکیل می‌دهد. در سال ۱۳۸۵ جمعیت حدوداً ۳۶۰۰۰ نفر است. این شهرستان دومین شهرستان کم جمعیت استان است. ازاین جمعیت ۱۱۰۰۰ نفر در بخش مرکزی ۱۳۰۰۰ نفر در بخش گرمادوز و ۱۲۰۰۰ نفر در بخش منجوان زندگی می‌کنند. اکثریت مردم پیرو اسلام و شیعهٔ دوازده امامی هستند. مردم شهرستان آذربایجانی هستند و به زبان ترکی آذربایجانی صحبت می‌کنند. در سال ۱۳۵۵ آخرین نفر ارمنی این شهرستان درگذشت. قصر وینق، پل خدا آفرین وقصر اینالو از اماکن دیدنی این شهر هست. همچنین این شهرستان ییلاق‌ها و زیارتگاه‌های بسیار قشنگی دارد. موسیقی عاشقی، موسیقی سنتی و قدیمی بومیان این شهرستان است.

شهرستان
اطلاعات کلی
کشور	ایران
استان	آذربایجان شرقی
مرکز شهرستان	خمارلو
سال تأسیس	۱۳۹۰[1]
مردم
جمعیت	۳۳٬۰۰۰
مذهب	شیعه

طبیعت قسمت‌های کوهستانی شهرستان خداآفرین.

سد و پلهای خدا آفرین، فروردین ۱۳۹۳.

ساخت خانه‌های مدرن در روستاهای نیمه ویرانه نشانه اهمیت یابی دوباره ارسباران، و بلاخص شهرستان خداآفرین، است: روستای عباس‌آباد، زمستان ۱۳۹۲.

ویلاهای مهاجرین سابق: روستای گرمناب، آبان ۱۳۹۲.

مزرعه زنبورداری.

همایش نهضت سواد آموری در خمارلو

یکی از جلسات اداری با حضور ریس آموزش و پرورش

یک عاشق معاصر در حال اجرا به سبک مدرن.

دو بز کوهی با استتار عالی در اراضی روستای عمارت منطقه ارسباران. برای مشاهده تصویر را در ابعاد بزرگ ببینید.

همایش در مورد دفاع مقدرس در خمارلو

تصویر ۲۲ سالگی عاشیق رسول قربانی که در سال ۱۳۳۴ گرفته شده‌است.

بنای تاریخی قنتور در آینالو

پل تاریخی خدا آفرین در نزدیکی خمارلو

نمایی از مراتع آغداش در اواسط خرداد.

چپرلی، ییلاق محمد خانلوها در نزدیکی روستای عباس‌آباد

زیارتگاه بابا سیف الدین (گرمناب)

تاریخچه

نخستین بار حمدالله مستوفی در نیمه قرن هشتم هجری به نام خدا آفرین اشاره می‌کند، زنگیان چند پاره ده است و اکنون داخل مردانقم، پل خدا آفرین بر آب ارس در آن حدود است. بکر ابن عبدالله صاحب رسول‌الله سالی الله علیه و سلم ساخت در سنه خمس عشر هجری.[2] در زمان جنگ‌های ایران و روسیه بخش مهمی از مردم شهرستان زندگی عشایری داشتند. عشایر ارسباران قسمت عمده‌ای از جنگاوران قشون ایران را تأمین می‌کردند[3] و به همان نسبت نیز صدمات جنگ را متحمل می‌شدند. شهرستان خداآفرین، بعلت قرار گرفتن در خت مقدم، بشدت آسیب دید. برای نمایش بیچارگی اهالی شهرستان در اوایل قرن نوزدهم گزارشی از یک دیپلمات انگلیسی را در اینجا می‌آوریم: رابرت میگان خمارلو را چنین توصیف می‌کند،... روستای خمارلو، در دامنه کوه‌های شیبدار قرار گرفته‌است. منازل ساکنین در شیب کنده شده‌اند به نحوی که خانه‌ها فقط یک دیوار گلی دارند که در آن دریچه‌ای ۳–۴ فوت مربعی نقش پنجره را دارد و چند تکه تخته پاره شکسته به جای در نصب شده‌است… ساکنین فقیرترین مردمی بودند که تاکنون دیده‌ام. مردان و زنان کهنه‌ای به تن کرده بودند و کودکان تا هفت ساله لخت بودند. آن‌ها تعداد کمی گوسفند و بز، و ذخیره‌ای کافی انگور داشتند که به خوبی تا زمستان نگاه داشته بودند…[4]

طبق نوشته لغتنامه دهخدا، به نقل از جلد چهارم فرهنگ جغرافیایی ایران،[5] در اواخر دهه بیست خداآفرین یکی از بخش‌های ششگانهٔ شهرستان تبریز بود. بخش خداآفرین از دو دهستان بشرح زیر تشکیل شده بود: دهستان کیوان شامل ۴۰ آبادی و دارای ۴۹۶۹ تن سکنه و دهستان منجوان حاوی ۶۳ آبادی و دارای ۸۴۶۴ تن سکنه.[6] محل بخشداری خداآفرین در آبادی عربشاه خان و ادارهٔ مرزبانی و نمایندهٔ آمار در آبادی خمارلو قرار داشتند.[7] بعد از آن، تا سال ۱۳۴۵ خدا آفرین یکی از بخش‌های اهر ارسباران بود. با وجود استقرار پاسگاه ژاندارمری در خمارلو، مرکزیت غیررسمی منطقه روستای عباس‌آباد بود چرا که هم روحانی سرشناس و سر دفتر اسناد رسمی و هم عاشق رسول قربانی آنجا ساکن بودند. کشیدن جاده شوسه در امتداد ارس و تأسیس شهرستان کلیبر درست بعد از انقلابٔ بر اهمیت خمارلو افزود.

خداآفرین تا سال ۱۳۹۰ بخشی از شهرستان کلیبر بود و در این سال از آن جدا شد.[8] قسمت‌هایی از دیزمار شرقی که سابقاً تابع دیزمار ارسباران به مرکزیت خاروانا بودند ضمیمه بخش منجوان شده‌است. مابقی دیزمار شرقی بین بخش مرکزی ورزقان و بخش سیه رود تقسیم شده‌است.[9]

اقتصاد

پیش از انقلاب اسلامی خدا آفرین، که در آن زمان دهستانی از شهرستان کلیبر بود، اقتصاد پویایی داشت. تولید محصولات زراعی در مزارع حاصلخیز کناره‌های ارس بیشتر از نیاز محلی بود. در طی فصل زمستان دامپروران وابسته به تیر ه‌های مختلف عشایر ارسباران از این اراضی به عنوان قشلاق استفاده می‌کردنند. در مناطق ییلاقی دامپروری رواج داشت و مازاد محصول برای فروش به اهر فرستاده می‌شد. از سال‌های بعد از وقایع فرقه دمکرات آذربایجان، به دنبال مهاجرت دسته جمعی ساکنین ارمنی منطقه به تهران، مسافرت جوانان برای کارگری فصلی به تهران و تبریز آغاز شده بود. برخی از همین کارگران به تدریج به پیمانکاران ساختمانی تبدیل شده و در شهرهای بزرگ مستقر شده بودند. در اواسط دهه پنجاه تقریباً تمام مردان جوان نصف سال را در تهران می‌گذراندند. تغییرات آب و هوایی و کشت دیم در زمین‌های شیب دار باعث فرسایش شدید خاک شده و بهره‌وری را به تدریج کاهش داد. مردم مجبورشدند بخش عمده درآمد خود را از کارگری فصلی در تهران تأمین کنند. در دوره بی نظمی‌های اول انقلاب بخش مهمی از اهالی شهرستان در زمین‌های شمال شرق تهران خانه ساختند. به این ترتیب جمعیت شهرستان به نحو قابل ملاحظه‌ای پایین آمد. از اواخر دهه ۶۰ دولت مرکزی سختگیری بر سخت و سازهای غیرقانونی در اطراف تهران کنار گذاشت. این کار به مهاجرت گسترده اهالی شهرستان به حاشیه تهران منجر شد. مهاجرین عموماً در کارهای ساختمانی، مخصوصاً نقاشی ساختمان، مشغول شدند.

از اواسط دهه هشتاد به بعد، به دلایلی که چندان مشخص نیستند، برخی از مهاجرین سابق به روستاها بازگشته و به ساخت ویلا و خانه‌های مدرن اقدام کردند. اینکار باعث رونق اقتصاد شهرستان شده‌است. به علاوه، اخیراً خیل عظیم مهاجرین سابق برای گذران تعطیلات تابستانی به منطقهٔ بر می‌گردند. این کار به نحوی صنعت گردشگری را توسعه خواهد داد. احتمال می‌رود بزودی گردشگری اساس اقتصاد شهرستان را تشکیل دهد.

در سال‌های اخیر، زنبور داری به صورت یک شغل سودآور درآمده‌است.[10] از کانون‌های اصلی زنبور داری می‌توان روستای مردانقم را نام برد.[11]

با افتتاح سد خدا آفرین قدم اصلی در توسعه کلان منطقه برداشته شده‌است. اخیراً جاده ترانزیتی کلیبر--جانانلو، به طول ۴۰ کیلومتر، افتتاح شده‌است[12] و، انتظار می‌رود، در ارتقاء اقتصاد محل نقش اصلی داشته باشد. از طرف دیگر قرار گرفتن بخشی از منطقه آزاد تجاری-صنعتی ارس در جانانلو به رشد اقتصادی شهرستان کمک خواهد کرد.[13][14]

شاخص‌های فرهنگی

دین

اکثریت مردم پیرو مذهب شیعه دوازده‌امامی هستند. آخرین فرد ارمنی منطقه در سال ۱۳۵۵ از دنیا رفت. تعداد قابل توجّهی از اهالی پیروان اهل حق (گوران در زبان آذری) هستند. همه گوران‌ها در اصل متعلق به طایفه شاملو هستند. این طایفه یکی از ارکان عمدهٔ قزلباش‌ها در عهد شاه اسماعیل بود.

زبان

زبان گفتاری مردم زبان ترکی آذربایجانی است که متعلق به شاخه غربی گره جنوبی - غربی (اغوز) خانواده زبان‌های ترکی می‌باشد.[15] اغلب مردم، بعلاوه، با زبان فارسی آشنایی دارند. تا اوایل دهه پنجاه شمسی، اهالی مسن چهار روستا (چای کندی، کلاسر، خوینرود، ارزین) قادر با مکالمه به زبان تاتی[16] بودند.[17] در مناطق کوهستانی، به دلیل مشکل انتقال مکالمه، تکامل زبان صوتی امری رایج است.[18] تا پیش از گسترش تلفن همراه، در ارسباران بیشتر مردان و پسران قادر به ارتباط مؤثر دوردست با صوت زدن بودند. امروزه، زبان صوتی عمدتاً به تقلید آلات موسیقی منحصر شده‌است و شنیدن اجرای استادانه موسیقی عاشقی با صوت در سراسر منطقه اتفاقی عادی است.

موسیقی عاشقی به مثابه هویت فرهنگی شهرستان

سنت عاشقی در فرهنگ ترکی آناتولی، آذربایجان و ایران در عقاید شمنی ترکان قدیم ریشه دارد.[19] عاشقهای قدیم با لغاتی مانند بخشی، دده (روحانی) و اوزان نامیده شده‌اند. انتقال شفاهی فرهنگ، ترویج ارزش‌ها و سنن فرهنگی از جمله وظایف این صنف بود. ٔبر اساس حماسه نامه دده قورقود ریشه عاشق‌ها حد اقل به قرن هفتم میلادی می‌رسد. کتاب دده قورقود شامل ۱۲ داستان راجع به دوران مهاجرت اوغوزها، قبیله‌ای صحرا گرد از ترکان، از آسیای میانه به ترکیه و آذربایجان است.[20][21] طبیعی است که موسیقی عاشقی در طی این مهاجرت و درگیری‌های مربوط با ساکنین اولیه سرزمین‌های اشغال شده تکامل یافت. با این حال هسته اولیه موسیقی، یعنی توصیف حماسی زندگیٔ تا عصر حاضر حفظ شده‌است.[22][23] برای مثال یکی از آواز هاچنین شروع می‌شود:[24]

اوجالاجاق ینه داغلار،

قاینایاجاق یوزبولاغلار،

ینه باردان ائیله جک باخچالاردا

گوی بوداخلار

من بو دنیادا اولمایاندا

کیم دئیر بیتمه میش قالاجک نغمه م.

(باز هم قله‌ها به اوج‌ها می‌بالند و چشمه‌های خنک از اعماق می‌جوشند باز هم چون تگرگ و شاخه‌های تر سبز از وزن بار آبدار خم می‌شوند باز که می‌گوید؟ که می‌گوید سرودهای من ناتمام می‌مانند)

در طی سده اخیر به دلیل نفوذ فرهنگ غربی وبی توجّهی به فرهنگ آذربایجانی در دوران سلسله پهلوی موسیقی عاشیقی به قهقرا رفت. بنا بر نوشته ایلهان باشگوز (İlhan Başgöz)، که در اواخر دهه چهل از عاشیقلر قهوه‌خانه سی تبریز دیدن کرده، تقریباً همه مشتریان قهوه‌خانه مسافرین روستایی بودند.[25] به دنبال استقلال جمهوری آذربایجان و تسامح فرهنگی دوران ریاست جمهوری محمد خاتمی یک رنسانس فرهنگی در میان آذری‌ها شکل گرفت. در نتیجه، موقعیت عاشق‌ها، به مثابه حافظان فرهنگ، به شدت تقویت شد. از طرفی دیگر، دولت ایران با فرستادن عاشق‌ها به تورهای جهانی در ترویج این هنر نقش سازنده‌ای داشته‌است به نظر می‌آید که اکثر موسیقی عاشیقهای مطرح معاصر از شهرستان خدا آفرین آمده‌اند. از این دیدگاه می‌توان سهم مثبت شهرستان را در هویت فرهنگی اهالی آذربایجان مقیاس کرد.

ورنی

حاصل اوج هنر قالیبافی در آذربایجان بافت ورنی است،[26] که در قره باغ خلق شده و در طی مراودات فرهنگی وارد منطقه ارسباران شده‌است. ورنی نوعی گلیم یک رو یا گلیم فرش نما بدون پرز است که به سبک پود پیچی یعنی گذراندن پود اصلی از تار و پیچش نخ خامه به دور نخ‌های تار شکل گرفته و نقش می‌پذیرد. طرح کلی ورنی از سه جز حاشیه، متن، و ترنج (göl به معنی حوض) تشکیل شده‌است.[27] دختران و زنان عشایر ارسباران، ورنی را، اغلب در اتاق نشیمن خانواده، بدون مراجعه به نقشه می‌بافند.[28] در طرح تزیینی ورنی، اشکال ساده شده آهو، خروس، مار، پرندگان، گوسفند، شتر، گرگ، عقاب، در فرمی مشابه طرح سفالها، مورد استفاده قرار می‌گیرد. سمبل دکوری ویژه طرح‌ها، عنصر S است، که گاهی در فرمی شبیه S یا ۵ نمایش داده می‌شود. این عنصر در فرهنگ کوچ نشینان مفهوم اژدها را القا می‌کند. ورنی بافی، علاوه بر اهمیت هنری، منبع درآمد قابل ملاحظه‌ای برای عشایر است.[29][30]

جاذبه‌های گردشگری

چنان‌که در بالا گفته شد، علائم زیادی وجود دارد دال بر آنکه صنعت گردشگری به رکن اصلی اقتصاد شهرستان تبدیل می‌شود. علیرغم ضعف زیرساختها، منابع اصلی گردشگری، یعنی اماکن تاریخی و عوامل محیط زیستی متنوع، به وفور در سطح شهرستان پراکنده‌اند. از سال ۱۳۸۸، در اواخر مهر ماه هر سال، جشنواره انار در مردانقم برگزار می‌شود.[31][32][33] جاذبه اصلی این جشنواره اجرای موسیقی عاشقی توسط عاشقهای معروف منطقه است. در اخبار منتشره اغلب بر جنبه‌های جذب گردشگری این جشنواره‌ها تأکید می‌شود.

گردشگری زیستی

قسمتی از منطقه ذخیره‌گاه زیست‌کره ارسباران در شهرستان خداآفرین قرار دارد.[34] زیست کره ارسباران علاوه بر آن که تحت تأثیر اقلیم مدیترانه‌ای است درشعاع اثر اقلیم‌های خزری و قفقازی نیز قرار دارد و به دلیل وجود اختلاف ارتفاع زیاد، از آب و هوا و اقلیم‌های متنوعی بر خوردار است. میانگین بارش سالانه در ایستگاه هواشناسی کلیبر در یک دوره ۲۰ ساله، ۴۶۱ میلی‌متر بود. بارندگی نسبتاً زیاد در این منطقه، که بیشتر به صورت برف است، و تبخیر کم آن باعث شده تا جویبارهای زیادی از کوهستان‌های مرتفع آن سرچشمه گرفته و به داخل رود ارس وارد شوند.[35]

از نظر جغرافیایی گیاهی ارسباران محل برخورد سه اقلیم مختلف خزری، قفقازی و مدیترانه‌ای است. شکل ظاهری و توزیع پوشش گیاهی ارسباران قانونمندی خاصی دارد، بدین ترتیب که دامنه‌های جنوبی اصولاً پوشیده از مرتع است و جنگل عمدتاً در دامنه‌های شمالی و بین ارتفاعات ۸۰۰ متر تا حدود ۲۲۰ متر مشاهده می‌شود و مناطقی با ارتفاع بیشتر از ۲۲۰۰ متر و کمتر از ۸۰۰ متر مرتعی است.[36] در پارک ملی ارسباران ۲۲۰ گونه پرنده، ۳۸ گونه خزنده، پنج گونه دوزیست، ۴۸گونه پستاندار (نظیر کل و بز، گراز، خرس قهوه‌ای، گرگ، «وشق» (سیاه‌گوش) و «پلنگ») و ۲۲ گونه ماهی شناخته شده‌است. در این میان جنگل‌های بلوط[37] «ممرز» به همراه گونه‌هایی چون «کیکم»، «سماق»، «زرشک»، «انار وحشی»، سیب و گلابی وحشی، تمشک وزغال‌اخته معرف مناطق جنگلی متراکم با اقلیم مرطوب، حکایت از غنای جنگلی این منطقه می‌کنند. قارچ دنبلان در بیشه‌های ساحل رود ارس، مخصوصاً در نزدیکی‌های روستای دریلو به وفور یافت می‌شود.

آثار تاریخی و اماکن دیدنی

• قصر وینق: روستای وینق مرکز دهستان منجوان است. در ورودی ده بر بلندی کوهی که به رود ارس و قسمت قره باغ و راه اصلی کنار ارس تسلط دارد خرابه‌های قلعه وینه به چشم می‌خورد. قصر باشکوه کانتور متعلق به ارمنی ثروتمندی به نام طومانیانس بوده (دوران قاجاریه) که محل نگهداری غلات و احشام و همچنین محل زندگی در اتاق‌های متعدد به چشم می‌خورد. قصر کانتور در دو طبقه و از سنگ‌های تراشیده شده به شکل مربع ساخته شده‌است. تاریخ ساخت یا تعمیر آن در سر درب ورودی سال ۱۹۰۷ میلادی را نشان می‌دهد. ساختمان این بنا شباهت زیادی به کلیسای سنت استپانوس در جلفا دارد و بی شک قسمتی از ساختمان به عنوان کلیسا کاربری داشته‌است.
• پل خداآفرین: یکی از آثار قدیمی و مهم شهرستان پل‌های قدیمی و تاریخی خداآفرین می‌باشد. در نزدیکی شهرخمارلو دو پل قدیمی به چشم می‌خورد که یکی خراب شده ولی دیگری تعمیر شده‌است و هنوز هم برای پیاده قابل استفاده است. طول پل سالم ۱۶۰متر است که ۱۲۰ متر متعلق به ایران و ۴۰ متر متعلق به جمهوری آذربایجان است. محل پل‌ها تنگ‌ترین معابر رود ارس می‌باشد که بستر سنگی دارد ولی سایر جاهای محل عبور رود آهکی و نرم است که در آن زمان برای ساختن پل توانایی و امکانات نداشتند.
• قصر آینالو: از دیگر جاذبه‌های تاریخی و مهم و جذاب شهرستان قصر آینالو می‌باشد. این قصر در ته یکی از دره‌ها در روستای آینالو قرار دارد این قصر به ثروتمند معروف ارمنی دوران قاجاریه (طومانیاس) بوده‌است. از ساختمان با عظمت آن امروزه چیزهای زیادی باقی نمانده‌است. بنای نیمه سالم و باقی‌مانده این عمارت که در جهت شمال جنوب ساخته شده‌است در حدود ۱۲*۲۰ متر می‌باشد که قسمت جنوبی آن از در اصلی تا جنوب ۵/۶ متر می‌باشد این ساختمان ۳ طبقه یعنی (قسمت جنوبی) سه طبقه ولی بقیه ساختمان‌ها ۲ طبقه می‌باشد. نامگذاری این قصر به نام آئینه لوبه خاطر سقف فلزی و درخشندگی بیش از حد آن بوده و چون مردم برای اولین بار شاهد این چنین سقفی می‌شدند آن را آئینه لو نامیدند
• ییلاق‌ها: ییلاق‌های متعدد در مناطق کوهستانی علاوه بر زیبایی طبیعی‌شان فرصت مناسبی برای مشاهده فرهنگ عشایری فراهم می‌کنند. چپرلی و آغداش از دیدنی‌ترین ییلاق‌ها هستند.
• زیارتگاه‌ها: تعداد زیادی زیارتگاه در روستاهای شهرستان پراکنده‌اند. این اماکن در حالت کلیٔ بر چسب امامزاده ندارند و وجه تقدس آن‌ها اغلب واضح نیست. برای مثال از نام زیارتگاه بابا سیف الدین، در نزدیکی روستای گرمناب، و همچنین زیارتگاه سید ابراهیم واقع در روستای ابراهیم سمی نام برد. جالب آنکه در اکثر موارد حتی نشانه‌ای از قبر در محل زیارتگاه دیده نمی‌شود. لیست ناقص زیارتگاه‌های معروفتر در سایت‌های اینترنتی منتشر شده‌است.[38]

چهره‌های شاخص

• کریم پاشا بهادری، در ۱۳۰۵ ش در تبریز متولد شد. پدرش محمد بهادری فرزند حاج کریم خان عمده مالک ارسباران و نماینده مجلس بود. در اسفند ۱۳۴۳ حسنعلی منصور به نخست‌وزیری برگزیده شد و بهادری مدیر کل دفتر نخست‌وزیر شد. امیرعباس هویدا در ۱۳۴۳ او را به معاونت نخست‌وزیر منصوب نمود و سرانجام در سال ۱۳۴۶ رئیس دفتر فرح پهلوی شد و در ۱۳۵۵ در آخرین ترمیم کابینه هویدا، به وزارت اطلاعات منصوب گردید.[39] او، به خاطر روابط ویژه‌اش با فرح، در سیاست ایران نقش مؤثری داشت.[40]
• اسدالله خان محمد خانلوعشایری، رئیس ایل محمد خانلو و آخرین نماینده کلیبر در مجلس شورای ملی[41] از چهره‌های با نفوذ رژیم سلطنتی بود و به همین خاطر جزٔ فهرست ۳۳۵ نفره‌ای بود که طبق گزارش روزنامه اطلاعات در روز یکشنبه ۲۷ خرداد ۱۳۵۸ اموالشان مصادره شد.[42]
• میر صمد خان، پسرش میر حسن خان و نوه‌اش چنگیز خان میر احمدی در اوضاع سیاسی منطقه نقش داشته‌اند.[43][44]
• حکیم ابوالقاسم نباتی از شاعران به نام ارسباران است که در روستای اوشتبین چشم به دنیا گشوده‌است.
• فیروز رضایان متولد روستای جعفر قلی اوشاغی از توابع شهر خمارلو، یکی از سرشناسان حوزهٔ سیاست، فرهنگی و آموزشی این شهرستان است. وی نقش به سزا و پر رنگی در توسعه عمران و آبادانی، افزایش چشمگیر جمعیت تحصیل کردنگان، ارتقای نظام آموزشی و تحصیلی، جذب خیرین برای امکانات رفاهی تمامی مدارس شهرستان داشت و دارد. وی یکی از مردمی‌ترین چهره‌های شهرستان خداآفرین و شمال غرب است.
• بهمن زمانی معلمی بود در روستای طوعلی که به خاطر سیاسی کردن مرگ صمد بهرنگی از طریق سرودن ترانه معروف آراز آراز خان آراز معروف است. شعر معروف دیگر بهمن قره‌داغ نام دارد.
• از شاعران دیگر معاصر می‌توان از ستار گل محمدی و محمد گل محمدی نام برد. محمد گل محمدی شعری معروف تحت عنوان قاراداغ اؤلکه‌سینین گؤر نئجه دیوانه‌سی ام سروده‌است.[45] عسگر سلطانی (متوفی ۱۳۹۰)، از شاعران معاصر منطقه ارسباران است. نمونه‌ای از اشعار جالب او، با تیتر «قرآن»، در گلایه از بی‌هویتی نسل جدید است.[46] حسین رضاپور یوسفلو «راضی» را تخلص خود برگزیده است.[47][48]آی ائللر، با مطلع بیردردیم وارقولاق آسین آی ائللر، از ساخته‌های معروف او است.
• اهالی شهرستان خدا آفرین در حفظ و توسعه موسیقی عاشقی نقش عمده‌ای داشته‌است. از عاشق‌های مهم معاصر می‌توان عاشق رسول قربانی[49] (متولّد روستای عباس‌آباد) و عاشق چنگیز مهدی پور (متولد روستای وینق) را نام برد. عاشیق رسول قربانی که اکنون با عنوان «دده» در بین عاشق‌ها شناخته می‌شود، در سال ۱۳۱۲ در روستای عباس‌آباد به دنیا آمد. وی فعالیت در عرصه موسیقی عاشیقی را از سال ۱۳۳۰ آغاز کرد و از سال ۱۳۴۳ در رادیو به اجرای موسیقی پرداخت. عاشیق رسول قربانی از سال ۱۳۶۴ در جشنواره‌های مختلف موسیقی محلی داخلی حضور یافته و همچنین در فستیوال‌های خارجی در بیش از ۱۵ کشور جهان (فرانسه، آلمان، هلند، انگلستان، ژاپن، چین، چک، اسلواکی، اتریش، استرالیا، جمهوری آذربایجان (باکو)، مجارستان، یوگسلاوی، ترکیه و…) روی صحنه رفته‌است.[50][51] عاشیق رسول نشان هنری تبریز را دریافت کرده‌است.[52] قرار است جشن بزرگداشت هشتاد سالگی عاشیق رسول قربانی در فرهنگسری نیاوران برگزار شود.[53]
• عاشیق عبدالعلی نوری در سال ۱۳۱۸ در روستای جانانلو به دنیا آمد. بیش از ۵۰ سال فعالیت هنری در زمینه موسیقی عاشیقی داشت و به خاطر داشتن صدای دل‌انگیز قبل و بعد از انقلاب اسلامی دارای شهرت فراوانی بود. او بعد از انقلاب توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در بسیاری از فستیوال‌های داخلی و خارجی شرکت کرده و مقام‌های قابل توجهی به‌دست‌آورد. او در خرداد ۱۳۸۲ دار فانی را وداع گفت.[54]
• عاشیق حسن اسکندری در سال ۱۳۲۴ در روستای اوزوم‌کاللا به دنیا آمد. از سال ۱۳۳۵ در تبریز به فرشبافی مشغول شّد و از سال ۱۳۴۳ در تهران به نانوائی پرداخت. در سال ۱۳۴۸ به تبریز بازگشته و هنر عاسیقی را پیشه کرد. از سال ۱۳۵۵ کنسرت‌های عاشیق حسن در دانشگاه‌های ایران پا می‌گیرد و تاکنون هم ادامه دارد.[55] گروه عاشیق حسن در جشنواره موسیقی آوینیون فرانسه در ۱۳۷۰ به عنوان گروه برگزیده شناخته شد. او در ۱۳۷۵ به عنوان بهترین تنظیم‌کننده برنامه‌های موسیقی رادیو و تلویزیون و در ۱۳۷۹ و ۱۳۸۰ به عنوان بهترین خواننده و تنظیم‌کننده برای تولیدات رادیو و تلویزیون انتخاب شد.[56] عاشیق حسن به همراه عاشیق رسول نشان تبریز را دریافت کرده‌است.[52]

منابع

1. «بانک اطلاعات تقسیمات کشوری». وبگاه رسمی وزارت کشور ایران. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ مه ۲۰۱۳. دریافت‌شده در آبان ۱۳۸۹. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازدید= را بررسی کنید (کمک)
2. نزهةالقلوب، حمدالله مستوفی، به کوشش محمد دبیر سیاقی ، انتشارات کتابخانه طهوری، چاپ اول، تهران، ۱۳۳۶، ص. ۱۰۱.
3. R. Khanam, Encycl. Ethnography Of Middle-East And Central Asia, 2005, p. 313
4. Robert Mignan, A Winter Journey Through Russia, the Caucasian Alps, and Georgia: Thence … , Vol. 1, 1839, London, p. 130
5. فرهنگ جغرافیایی ایران، آبادیها، زیر نظر حسینعلی رزم آرا، تهران: سازمان جغرافیایی کشور، 1329، ج 4
6. «لغتنامه دهخدا: خدا آفرین۱». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ فوریه ۲۰۱۴.
7. «لغتنامه دهخدا: خدا آفرین۲». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ فوریه ۲۰۱۴.
8. «شهرستان خداآفرین در استان آذربایجان شرقی ایجاد شد». پایگاه اطلاع‌رسانی دولت. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ دسامبر ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۳ مارس ۲۰۱۱.
9. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ نوامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۶ نوامبر ۲۰۱۳.
10. «جایگاه تولید و مصرف عسل در آذربایجان‌شرقی».
11. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۷ مه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۴ مارس ۲۰۱۴.
12. http://www.farsnews.ir/newstext.php?nn=13910629000891
13. «اختیارات وزارت صنعت، معدن و تجارت به مدیرعامل سازمان منطقه آزاد ارس واگذار شد».
14. «عملیات الحاق محدوده جانانلو به منطقه آزاد ارس آغاز شد». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ مارس ۲۰۱۶.
15. Concise Encyclopedia of Languages of the World, 2010, Elsevier, p. 110-113
16. James Stuart Olson, Lee Brigance Pappas, Nicholas Charles Pappas (Editors), An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires 1994, p. 623
17. E. Yarshater, Iranian Languages and Texts from Iran and Turan, edited by Maria Macuch, Mauro Maggi, Werner Sundermann, 2007, page 443.
18. J.Meyer, Bioacoustics of human whistled languages: an alternative approach to the cognitive processes of language, Anais da Academia Brasileira de Ciências,76, 405-412, (2004)
19. Mehmed Fuad Koprulu, Early Mystics in Turkish Literature, 2006, Taylor & Francis, p.258
20. http://vlib.iue.it/carrie/texts/carrie_books/paksoy-6/cae05.html
21. "ashik,shaman" - DASTAN GENRE IN CENTRAL ASIA; European University Institute, Florence, Italy (retrieved 10 August 2006).
22. A. O.Senarslan, Women ashiqs of Azerbaijan: tradition and transformation,Ph. D.Thesis University of Wisconsin-Madison(2008)
23. G. Lewis (translator), The Book of Dede Korkut, Penguin Classics(1988)
24. azad (۱۹/11/۲۰۰۹). «من دونیادا اولمایاندا». تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
25. Basgoz, I. (1970). Turkish Hikaye-Telling Tradition in Azerbaijan, Iran. Journal of American Folklore, 83(330), 394.
26. K K Goswam, Advances in Carpet Manufacture, 2008, Woodhead Publishing in Textiles, p. 148
27. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۶ فوریه ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۲۴ مارس ۲۰۱۴.
28. «ورنی بافی؛ هنر بومی شمال غرب ایران».
29. «ورنی؛ گنج هنری».
30. «ورنی؛ فرصت اقتصادی قره داغ». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ مارس ۲۰۱۴.
31. «دومین جشنواره انار در شهرستان کلیبر».
32. «جشنواره انار روستای مردانقم». بایگانی‌شده از اصلی در ۵ دسامبر ۲۰۱۵.
33. «اولین جشنواره انار در کلیبر آذربایجان شرقی».
34. http://www.unesco.org/mabdb/br/brdir/directory/biores.asp?code=IRA+01&mode=all
35. «زیست کره ارسباران».
36. محمدابراهیم رمضانی. «ذخیره گاه زیست کره ارسباران». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ مارس ۲۰۱۴.
37. YAZDIAN, F. , & MARVI MOHAJER, M. R. (2001). A STUDY OF OAK FORESTS IN ARASBARAN REGION. IRANIAN JOURNAL OF NATURAL RESOURCES.
38. «فهرست اماکن مقدسه آذربایجان شرقی». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ فوریه ۲۰۱۴.
39. دکتر باقر عاقلی، "شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران"، چاپ اول سال 1380 جلد اول، نشر گفتار باهمکاری نشر علم
40. Farah Pahlavi, Patricia Clancy, An Enduring Love: My Life with the Shah: A Memoir, 2005, Miramax Books
41. Iran Almanac and Book of Facts, 1976, Volume 15 - Page 93
42. http://www.vista.ir/article/366492
43. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ دسامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۶ نوامبر ۲۰۱۳.
44. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۳ دسامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۶ نوامبر ۲۰۱۳.
45. http://ahar90.tebyan.net/default.aspx?TopicID=21482
46. عسگر سلطانی، "آرزو یوللاریم"، انتشارات تکدرخت، تهران ۱۳۹۱.
47. http://www.nosabooks.com/WebUI/book.aspx?simorgh=1&marckey=1279532&marckind=3
48. http://www.adinehbook.com/gp/product/6009138432/ref=sr_1_1000_17/807-7096570-6605110
49. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ مارس ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۴ مارس ۲۰۱۴.
50. «آشیق رسول قربانی چهره شاخص موسیقی آذربایجان».
51. «عاشیق رسول قربانی». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ مارس ۲۰۱۴.
52. «عاشیق حسن اسکندری و عاشیق رسول قربانی نشان تبریز را دریافت کردند».
53. «نکوداشت عاشیق رسول قربانی در فرهنگسرای نیاوران برگزار می‌شود». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ آوریل ۲۰۱۴.
54. «مراسم تجلیل از عاشیق عبدالعلی نوری». ایسنا. ۲۷ مهر ۱۳۸۲.
55. «استاد عاشیق حسن اسکندری». نشریه حیدر بابا. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۵ آوریل ۲۰۱۴.
56. «عاشیق حسن اسکندری و آلبوم سبلان». همشهری‌آنلاین. ۳۱ مرداد ۱۳۹۱.

 ایران