مسجد کبود (تبریز)

عمارت مظفریه معروف به مسجد کبود یا مسجد جهانشاه[1] از مسجدهای تاریخی تبریز مربوط به دوران حکمرانی قراقویونلوها در قرن نهم هجری است. مادام ژان دیولافوا، مهندس راه و ساختمان و باستان‌شناس فرانسوی که همراه همسرش از سوی دولت فرانسه برای انجام کاوش‌های باستان‌شناسی به ایران سفر کرده بود، در کتاب خود از این مسجد با نام مسجد آبی تبریز (فرانسوی: La Mosquée bleue de Tauris‎) نام برده‌است.[2]

مختصات: ۳۸°۰۴′۲۴٫۹۱″ شمالی ۴۶°۱۸′۰۳٫۸۸″ شرقی
مسجد کبود تبریز
ناممسجد کبود تبریز
کشورایران
استاناستان آذربایجان شرقی
شهرستانتبریز
اطلاعات اثر
نام محلیگؤی مچید، گؤی مسجید
نام‌های دیگرمسجد جهانشاه
کاربریمذهبی
اطلاعات ثبتی
شمارهٔ ثبت۱۶۹
تاریخ ثبت ملی۱۵ دی ۱۳۱۰
اطلاعات بازدید
وبگاهwww.mozafariyeh.ir

تاریخچه

نام اصلی این بنا بنا به انچه که در سردر آن و نیز وقف نامه و شناسنامه این بنا آمده، عمارت مظفریه میباشد (عمارت المبارکه المظفریه) این مسجد طبق کتیبهٔ سردر آن، در سال ۸۴۵ هجری شمسی و در زمان سلطان جهانشاه، مقتدرترین حکمران سلسلهٔ قراقویونلو و به دستور دختر او، صالحه خانم بنا شده‌است.[3] پاسکال کوست در گذشته از این مسجد با نام مسجد سنی و مسجدی که شیعیان تمایلی به استفاده از آن ندارند، یاد شده‌است.[4] کتیبه‌ای کاشی‌کاری سردر اصلی مسجد کبود به سال ۸۷۰ (قمری) برابر با ۱۴۶۶ میلادی و ۸۴۵ شمسی نصب شده‌است.[3] این کتیبه و دیگر کتیبه‌های سردر مسجد، به خط نعمت‌الله البواب خوشنویس مشهور سدهٔ نهم است و سرکاری و نظارت بر ساخت آن با عزالدین بن ملک قاپوچی بوده‌است. بعد از فتح تبریز در اواخر سال ۸۷۵ هجری قمری برابر با ۸۵۰ هجری شمسی و ۱۴۷۱ میلادی، کاشی‌کاری‌هایی بر روی دیوار بیرونی مسجد با نام خلفای راشدین انجام شد که هنوز هم وجود دارند، و این مطلب با توجه به سنی بودن اوزون حسن صحت دارد.[5]

زمین‌لرزه ۱۱۵۸

در زلزله سال ۱۱۸۵ شمسی (۱۷۸۰ میلادی) آسیب فراوانی به مسجد وارد آمد و در اثر این زلزله گنبدهای مسجد فرو ریخت.

بازسازی مسجد کبود

خرابه‌های مسجد برای بیش از ۱۵۰ سال بدون تعمیر باقی ماند تا آنکه با سال ۱۳۱۸ تعمیرات و دوباره‌سازی مسجد به منظور حفاظت و بازسازی بخش‌های باقی‌مانده شامل طاق‌ها و پایه‌ها آغاز شد. در ۱۳۵۵ کارهای ساختمانی آن به اتمام رسید بازسازی گنبد اصلی و گنبد کوچک با طرح و استادکاری استاد محمدرضا معماران بنام انجام شد. بازسازی کاشیکاری داخلی و خارجی همچنان ادامه دارد.[6][7]

خرابکاری در بنای مسجد کبود ۱۳۹۳

در آذرماه ۱۳۹۳ جمعیتی ۵۰ نفری با بهانه برپایی نماز جماعت به سمت این مسجد حرکت نمودند. آن‌ها توانستند بدون هیچ گونه مداخله‌ای از سوی نهادهای مسول و پلیس مسجد را به اشغال خود درآورند. جمعیت معترض پس از تسخیر این بنای تاریخی نماز جماعت را در این مکان تاریخی به جای آورند. در ادامه آن‌ها کف کاشی کاری شده مسجد را مفروش نمودند. با آغاز فصل سرما با لوله کشی نامناسب گاز شهری بخشی از دیوارهای تاریخی مسجد تخریب شد. با تسخیر مسجد بازسازی کاشی کاری‌های آن نیز ناتمام ماند.[8]

معماری ساختمان و کاشی‌کاری

مسجد کبود با تنوع و ظرافت کاشی‌کاری و انواع خطوط به‌کاررفته در آن و به ویژه به دلیل رنگ لاجوردی کاشی‌کاری‌های معرق آن به «فیروزهٔ اسلام» شهرت یافته‌است. سبک معماری این بنا به شیوه آذری است.[9] صحن بزرگ مسجد مربع شکل است که حوضی برای وضو در آن قرار داشت و شبستانهایی نیز جهت پناهگاه مستمندان، و درس خواندن در آن وجود داشته‌اند.[10]

بنای اصلی مسجد کبود بنایی آجری می‌باشد. این بنا دارای گنبد اصلی و گنبد جنوبی می‌باشد که بر روی صحن بزرگ و صحن جنوبی کوچک‌تر واقع شده‌اند. بنا دارای هفت گنبد کوچکتر می‌باشد که سقف شبستان‌های شرقی و غربی و ورودی مسجد را پوشانده‌اند. در ساختمان گنبدهای مسجد کبود از هیچ سازه‌ای استفاده نشده‌است همین کار بازسازی گنبدها را با مشکل مواجه نموده‌بود چه معماران معاصر از چگونگی طراحی و ساخت گنبد بدون سازه مسجد آگاهی نداشتند. مشکل بازسازی سرانجام با طرح استاد معماران بنام حل شد و بنا مجدداً بدون استفاده از سازه بازسازی گردید. بنای مسجد شامل صحن اصلی یا صحن بزرگ می‌باشد که به شکل مربع و در زیر گنبد اصلی واقع شده‌است. بنای مسجد شامل یک صحن کوچک نیز می‌باشد که در قسمت جنوبی مسجد و زیر گنبدی کوچکتر واقع می‌باشد. در جنوبی‌ترین قسمت مسجد (در جنوب صحن کوچک) سردابه‌ای وجود دارد با دو مقبره که در هنگام بازسازی مسجد کشف شده‌اند و تصور می‌شود این دو مقبره متعلق به جهانشاه و دخترش باشند. در حیاط مسجد در شمال و شرق رواق‌هایی وجود دارد که اخیراً به بقایایی مسجد افزوده شده‌اند.

کاشی‌کاری‌های ایوان ورودی مسجد که با کاشی‌کاری‌های معرق تزئین شده‌است، کتیبه‌ای دارد به خط رقاع که به سال ۸۷۰ (قمری) نصب شده‌است.[3] این کتیبه و دیگر کتیبه‌های سردر مسجد به سبک خط کوفی و ثلث می‌باشند و خطاطی آن‌ها توسط نعمت‌الله البواب خوشنویس سده نهم انجاد شده‌است. سرکاری و نظارت بر ساخت مسجد با عزالدین بن ملک قاپوچی بوده‌است.[5] در دیوارهای شبستان کوچک سنگ‌های مرمر که آیه‌هایی از قرآن بر روی آن‌های حک شده‌است قرار دارند.

از ستون‌های واقع در صحن اصلی مسجد راه‌پله‌هایی برای دسترسی به ایوان‌ها ناظر بر صحن اصلی وجود دارد. در پایه ستون‌های مسجد محفظه‌های کوچکی وجود دارند. گمان می‌شود از این محفظه‌ها برای جاکفشی نمازگزاران استفاده می‌شده‌است که امروزه سبک و معماری آن عوض شده است.

مقبره جهانشاه

در پشت محراب قدیمی، قسمت دیگری از این مسجد شامل اتاقی بزرگ با کفپوش و دیوارهای مرمرین وجود دارد و در انتها به سردابی کوچک ختم می شود. در این محل جهانشاه و همسرش خاتون جان بیگم که چند سال بعد از اتمام ساخت مسجد فوت شدند، دفن اند. این بخش، خاکی و خالی است و گفته می شود بعد از زمین لرزه تبریز، هر چه در این بخش بوده حتی بخش هایی از مرمر تزئینی آن به تاراج رفته است.

خرید

در کنار در ورودی، همان جایی که بلیت می خرید و همچنین در داخل مسجد می توانید آثاری سفالی با طرح های مسجد کبود و دیگر کاشیکاری های تبریز را که توسط هنرمندان تبریزی ساخته شده است تهیه کنید.

نگارخانه
نماهایی از بخش‌های مختلف مسجد کبود
  • نمایی از داخل مسجد کبود و مقایسه‌ای بین کاشی کاری اصلی و کاشی‌کاری جدید (کمرنگ) در صحن بزرگ.
  • حجاری آیه‌هایی از قرآن بر سنگ‌های مرمر در صحن جنوبی مسجد.
  • تصویری از دیوارهای جنوبی مسجد (گرفته شده از داخل رواق جنوبی).
  • نمایی از صحن بزرگ مسجد.
  • قسمتی از کاشی کاری‌های مسجد.
  • محل دفن جهان‌شاه و دخترش در جنوب صحن جنوبی که به هنگام بازسازی مسجد هویدا شدند.
  • کاشی‌کاری دیوارهای شبستان شمالی مسجد.
  • رواق شرقی مسجد.
  • طرحواره‌ای از مسجد کبود تبریز بر روی یک تمبر ۱۹۸۶ ایران
  • نمای پشت مسجد کبود
  • ایوان اصلی مسجد
  • نمای صحن درونی مسجد
خرابه‌های مسجد کبود پیش از بازسازی
  • حدود سالهای ۶۰–۱۸۴۰
  • مسجد کبود تبریز، قبل از مرمت سال ۱۳۱۰ خورشیدی
  • خرابه‌های مسجد کبود در دوره قاجار.
  • خرابه‌های مسجد کبود، قبل از مرمت.
  • سرهنگ نیساری، محمدعلی تربیت، جم، محمدعلی فروغی با همراهان در حال بازدید از خرابه‌های مسجد کبود.
  • خرابه‌های مسجد کبود در زمان محمدشاه قاجار.
  • طرحواره از مسجد کبود در سال ۱۲۲۰ شمسی توسط جهانگرد فرانسوی.
  • مسجد آبی
    ۱۸۷۲ م.
    اثر جولز لورنس

منابع
  1. عبدالعلی کارنگ، آثار و ابنیه تاریخی شهرستان تبریز، جلد ۱، چاپ دوم ۱۳۷۴، صفحهٔ ۲۸۱
  2. https://ia801902.us.archive.org/28/items/ldpd_6885554_000/ldpd_6885554_000.pdf
  3. مصاحب، غلامحسین. دائرةالمعارف فارسی. تهران: امیرکبیر، کتاب‌های جیبی، ۱۳۸۰
  4. «اعتقادات مذهبی عصر قراقویونلوها». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۵ دسامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۴ نوامبر ۲۰۱۳.
  5. Cəfər Qiyasi. «TƏBRİZ GÖY MƏSCİDİ» (به آذری). Azerworld. بایگانی‌شده از اصلی در ۳ مه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۳۰ مارس ۲۰۰۸.
  6. «مجموعه "مسجد کبود" تبریز نمونه‌ای از معماری بدیع اسلامی». خبرگزاری جمهوری اسلامی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ فوریه ۲۰۰۸. دریافت‌شده در ۳۰ مارس ۲۰۰۸.
  7. «محمد فیض خواه:مسجد کبود تسلیم مرگ شد». خبرگزاری میراث فرهنگی. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۳ مه ۲۰۰۸. دریافت‌شده در ۳۰ مارس ۲۰۰۸.
  8. http://ghanoondaily.ir/main/568/11/سرزمین-من-و-تو%5Bپیوند+مرده%5D
  9. سبک‌شناسی معماری ایرانی. محمد کریم پیرنیا. نشر معمار. ۱۳۸۳. ص۲۰۵
  10. «مسجد کبود در تیشینه».

پیوند به بیرون
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ مسجد کبود موجود است.

• وبسایت رسمی مسجد کبود تبریز

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.