زبان گلی

گُلی یا گلیش زبانی است سلتی که در سرزمین گل بدان سخن گفته می‌شد. پیش از آنکه زبان لاتین عامیانه رواج پیدا کند در امپراتوری روم و در میان گل‌های روم این زبان رواج داشت. از این زبان صدها نوشته بر روی سنگ، سکه، سفال و دیگر اثرهای هنری و گهگاه بر روی فلز(سرب و روی) در دست است. همه این‌ها در منطقه فرمانروایی گل‌های رومی (فرانسه، سوئیس، ایتالیا، آلمان و بلژیک) یافته شده‌اند.

گالیک با زبان‌های سلتیبرین، لپونتیک و گالتیایی در یک گروه جای می‌گیرد.

تاریخچه

نخستین سنگنوشته‌ها به زبان سلتی به سده ششم پیش از میلاد باز می‌گردد. این سنگنوشته‌ها به زبان لپونتیک می‌باشند (برخی لپونتیک را تنها لهجه‌ای از گالیک دانسته‌اند). این سنگنوشته‌ها که در گالیا سیزالپینا یافت شده‌اند به الفبای کهن ایتالیایی نوشته شده‌اند. سنگ‌نوشته‌های این زبان به الفبای یونانی مربوط به سده سوم پیش از میلاد در دهانه رود رون پیدا شده‌است. پس از این تاریخ دیگر هر نوشته‌ای به این زبان به الفبای لاتین است. تا سده ششم هنوز گزارشی از کسانی که به زبان گالیک سخن می‌گفته‌اند در دست است.

آواشناسی
  • واکهها:
    1. کوتاه:a، e، i، o u
    2. بلند:ā، ē، ī، (ō)، ū
  • نیمواکهها:w، y
  • انسدادی:
    1. بی‌صدا:p، t، k
    2. صدادار:b، d، g
  • گامدار:
    1. تودماغی:m، n
    2. روان:r، l
  • هیسدار:s
  • ادغام:ts

واج [χ] نیز صدای درهم شده /k/ پیش از /t/ می‌باشد.

نگارش

الفبای لوگانو برای نگارش لپنتیک به کار برده می‌شد:

AEIKLMNOPRSTΘUVXZ

در این الفبا میان واج‌ها انسدادی صدادار و بی‌صدا تفاوتی نبود. برای نمونه /t/ و /d/ هر دو به یک گونه نوشته می‌شدند. Z نمایانگر /ts/ بود، Vبرای نشان دادن /w/، و برای نشان دادن /t/ از نماد Θ و برای /g/ از X سود می‌بردند.

الفبای یونانی خاوری برای زبان گالیک در گالیا ترانسالپینا کاربرد داشت:

αβγδεζηθικλμνξοπρστυχω

χ نماد خ، θ نماد /ts/، و از نماد ου برای /u/، /ū/، /w/ و η و ω برای /e/، /ē/ و /o/، /ō/ به کار می‌رفت. ι برای ای کوتاه و ει برای ای کشیده به کار می‌رفت. نکته‌ای که باید به آن توجه داشت این است که سیگما در الفبای یونانی خاوری به شکل هلالی و مانند C در لاتین است.

الفبای لاتین به ریخت زیر در میان گل‌های روم کاربرد داشت:

ABCDÐEFGHIKLMNOPQRSTUVXZ

abcdðefghiklmnopqrstuvxz

G و K گاهی در این نویسه جایگزین هم می‌شدند.Ð/ð، ds و s نماد واج /ts/ بودند.X برای نشان دادن صدای خ یا /ks/ به کار می‌رفت.Q بسیار کم کاربرد داشت. در ایت زبان گاه جای EV و OV با هم عوض می‌شد.

قانونهای آوایی

در گالیک شمالی و خاوری واج بی‌صدای لبی kw موجود درزبان هندواروپایی نخستین به p دگریده می‌شود(در زبان بریتانیک)، این اصل به زبان بریتانیک و همچنین یونانی و زبانهای ایتالیک نیز گسترانیده می‌شود، در حالیکه در دیگر زبان‌های سلتیک این واج لبی به گونه Q نگاه داشته شده‌اند. برای نمون در زبان‌ها گالیک خاوری و شمالی یاد شده به پسر mapos می‌گفتند، در زبان ایرلندی نخستین maqi می‌گفتند. همچنین در گالیک شمالی/خاوری به اسب epos می‌گفتند، در ایرلندی کهن به آن ech و در گالیک جنوبی و باختری eqos می‌گفتند که همگی این‌ها از زبان هندواروپایی مشتق شده‌اند که در این زبان *ekuos بوده‌است.

  • واج لبی صدادار gw به w دگرش می‌یابد؛ برای نمونه:uediiumi <gwediūmi (من نیایش می‌کنم)
  • واج هندواروپایی نخستین tst تبدیل به /ts/ و ð نوشته می‌شود؛ نمونه:neððamon برای واژه *nedz-tamo (در ایرلندی کهن nesa به معنای نزدیکتر/نزدیکترین)
  • واج هندواروپایی نخستین ew تبدیل به ow و در زمانی دورتر ō می‌شود؛ نمونه:*teutā> touta، tota (در ایرلندی کهن tuath به معنای قبیله، سرزمین قبیله‌ای)

دستور زبان

دستور زبان گلی همانندیهایی با دستور زبان لاتین و همچنین فرانسوی تاریخی دارا می‌باشد. بحثهایی دربارهٔ اینکه آیا لاتین فرزندخواندهٔ زبان گل‌های رومی است یا نه هنوز در پی است.

قالبها

برای صرف زبان گلی شش یا هفت قالب وجود داشته‌است. حالتهای فاعلی، ندایی، مفعولی، مضافٌ‌الیه، انتصابی با لاتین مشترک و در زبان لاتین صیغه مفعولی بوده‌اند، گلی همچنین دو قالب ابزاری و جایگاهی را دارا می‌باشد. همچنین ستاکهای -o- و -a- میان این زبان و لاتین مشترکند. در سنگنوشته‌ها ستاک‌های کمیاب انسدادی مانند -i-و -n- نیز دیده شده‌اند. در جدول زیر قالبهایی را که شناسایی شده‌اند می‌توان دید:

مفرد
قالب -a ستاک -o ستاک
فاعلی Epona Maponos
ندایی Epona Mapone
مفعولی Eponin Maponon
مضافٌ‌الیه Eponias Maponi
انتصابی Eponai Maponu
ابزاری Eponia Maponu
جایگاهی Mapone
جمع
قالب -a ستاک -o ستاک
فاعلی Eponias Maponi
ندایی
مفعولی Eponas Maponus
مضافٌ‌الیه Eponanon Maponon
انتصابی Eponabo Maponobo
ابزاری Maponus
جایگاهی

این قالب در گذار از روند تاریخی خود تغییراتی را هم به خود دیده‌است برای نمونه ستاک -a به -ai دگرش یافته‌است. با بازنگری سنگنوشته‌ها می‌توان فهمید که این ستاک در آغاز -e و در پایان -i گشته‌است.

اعداد

عددها در زبان گلی در پی می‌آید:

  1. cintux[so (در زبان ولزی cyntaf و در ایرلندی کهن cétae، در ایرلندی پیشرفته céad، در بریتانیایی kentañ به معنای نخستین)
  2. allos(در ولزی ailیا aile(در ایرلندی پیشرفته eile) به معنای دیگر، در بریتانیک all و به همین معنا)
  3. tritios (در ولزی trydyddیا treide)
  4. pentuar[ios (در ولزی pedweryddیا cethramad و در ایرلندی پیشرفته pedwerydd، یا cethramad)
  5. pinpetos (در ولزی میانه pymhet(اکنون pumed) یا cóiced، در ایرلندی پیشرفته cúigiú)
  6. suexos (شاید یک اشتباه در نوشتن و در اصل suextos باشد، در ولزی chweched، یا seissed، در ایرلندی پیشرفته séú)
  7. sextametos (در ولزی seithfed، یا sechtmad، در ایرلندی پیشرفته seachtú)
  8. oxtumeto[s (در ولزی wythfed، یا ochtmad، ایرلندی پیشرفته ochtú)
  9. namet[os(ولزی nawfed، یا nómad، ایرلندی پیشرفته 'naoú'، بریتانیایی navet)
  10. decametos، decometos (ولزی degfedیا dechmad، ایرلندی پیشرفته deichniú، سلتیبریایی dekametam)

جستارهای وابسته
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.