سیر انتقال ردیف موسیقی ایرانی
ردیف موسیقی سنتی ایرانی از زمان تدوینش در دورهٔ قاجاریه تا به امروز، نسل به نسل بین استادان موسیقی ایرانی منتقل شده‌است. این مقاله به بررسی سیر انتقال ردیف بر اساس منابع موجود می‌پردازد.
تاریخچه
آن دسته از موسیقی‌دان‌های دورهٔ قاجار که در اواسط قرن بیستم هنوز زنده بودند، «مکتب» های مختلفی از ردیف را آموزش می‌دادند. این مکتب‌ها وجود فیزیکی نداشتند، اما شاگردان هر مکتب از دیگری معمولاً جدا بودند و لذا سبک ردیف به صورت سلسله مراتبی بین شاگردان هر مکتب تسری می‌یافت.[3]
منابعی که در مورد سیر انتقال ردیف بحث کرده باشند، محدود هستند. برونو نتل در کتاب ردیف موسیقی سنتی ایرانی، نموداری را به نقل از کتاب «استادان موسیقی ایرانی» از داریوش صفوت و منابع دیگر آورده‌است که در آن سیر انتقال مهم‌ترین ردیف‌های موسیقی ایرانی تا آن زمان آمده‌است.[4] مجید کیانی نیز در کتاب هفت دستگاه موسیقی ایران به طور مبسوطی سیر انتقال ردیف را به صورت نمودارهایی نمایش داده‌است. این نمودارها بر اساس ساز تقسیم‌بندی شده‌اند و شامل ردیف‌های آوازی نیز می‌شوند.[5]
تار و سه‌تار
کیانی سیر انتقال ردیف سازهای تار و سه‌تار را به شکل زیر ترسیم کرده‌است (نقطه‌چین به معنی انتقال همراه با تغییر است؛ مواردی که با ☆ مشخص شده‌اند در بیش از یکجای نمودار دیده می‌شوند اما برای سادگی نمودار، افراد متأثر از آن‌ها فقط در یکی از کاربردها نمایش داده شده‌اند).[6]
| آقا علی‌اکبر فراهانی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| آقا غلامحسین فراهانی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نعمت‌الله خان اتابکی | یوسف‌خان صفایی | ☆محمدخان مستوفی | آقاحسینقلی | میرزاعبدالله | |||||||||||||||||||||||||||||||||
| باصرالدوله راد | ارفع الملک | میرزا غلامرضا شیرازی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ☆یوسف فروتن | علینقی وزیری | فخام‌الدوله بهزادی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
| حسین علیزاده | جلال ذوالفنون | داریوش طلایی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مرتضی نی‌داوود | یحیی حاتمی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| عبدالحسین شهنازی | علی‌اکبر شهنازی | غلامحسین درویش | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
| حبیب‌الله صالحی | داریوش پیرنیاکان | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| حسینقلی غفاری | یحیی زرپنجه | شکرالله قهرمانی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
| عبدالله دادور | سعید هرمزی | علی‌محمد صفایی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ☆نورعلی برومند | سلیمان نی‌داوود | امیرارسلان درگاهی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
| موسی معروفی | ☆مرتضی نی‌داوود | ☆یوسف فروتن | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
| هوشنگ ظریف | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| سیدحسن خلیفه | مهدی صلحی | مهدی‌قلی هدایت | ☆محمدخان مستوفی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
| سیدمهدی دبیری | بیان الممالک | ابوالحسن صبا | جواد عبادی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مولود (دختر بزرگ میرزاعبدالله) | حاج‌آقا محمد ایرانی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| احمد عبادی | محمود کریمی | داریوش صفوت | رضا شفیعیان | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
| اسماعیل قهرمانی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ☆نورعلی برومند | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| محمدرضا لطفی | داریوش طلایی | حسین علیزاده | جلال ذوالفنون | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
سنتور
کیانی سیر انتقال ردیف ساز سنتور را به شکل زیر ترسیم کرده‌است (نقطه‌چین به معنی انتقال همراه با تغییر است).[7]
| محمدحسن‌خان (سنتور خان) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| محمدصادق‌خان | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| حسن سنتوری | میرزا اسدالله | حبیب سماع حضور | علی‌اکبرخان شاهی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| حبیب سماعی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| قباد ظفر | مهدی ناظمی | مرتضی عبدالرسولی | نورعلی برومند | حسین صبا | ابوالحسن صبا | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| رضا شفیعیان | مجید کیانی | ارفع اطرایی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| فرامرز پایور | داریوش صفوت | حسین ملک | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
کمانچه
کیانی سیر انتقال ردیف ساز کمانچه را به شکل زیر ترسیم کرده‌است (نقطه‌چین به معنی انتقال همراه با تغییر است؛ حسین یاحقی هم ویولن و هم کمانچه می‌نواخت، و پرویز یاحقی فقط ویولن؛ همچنین رکن‌الدین خان، محجوبی، منصوری، وفادار و ابوالحسن صبا، همگی ویولن می‌نواختند).[8]
| آقا مُطلّب | علی خوشنواز | اسماعیل خان | صفدر خان | موسی کاشی | میرزا غلامحسین | جوادخان قزوینی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| قلی‌خان | حسین اسماعیل‌زاده | باقرخان رامشگر | علیرضا چنگی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| اسماعیل زرین‌فر | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| حسین یاحقی | رکن‌الدین مختاری | ابوالحسن صبا | رضا محجوبی | ابراهیم منصوری | اصغر بهاری | مجید وفادار | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| پرویز یاحقی | علی تجویدی | محمد بهارلو | رحمت‌الله بدیعی | حبیب‌الله بدیعی | علی‌اکبر شکارچی | داوود گنجه‌ای | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
نی
کیانی سیر انتقال ردیف ساز نی را به شکل زیر ترسیم کرده‌است (نقطه‌چین به معنی انتقال همراه با تغییر است).[9]
| سلیمان اصفهانی | ابراهیم آقاباشی | علیخان (نایب السلطنه) | قلی‌خان | ||||||||||||||||||||||||||
| مهدی نوایی | عبدالخالق اصفهانی | ||||||||||||||||||||||||||||
| حسن کسائی | |||||||||||||||||||||||||||||
| حسین عمومی | محمد موسوی | ||||||||||||||||||||||||||||
آواز
کیانی سیر انتقال ردیف آوازی را به شکل زیر ترسیم کرده‌است (نقطه‌چین به معنی انتقال همراه با تغییر است؛ بر خلاف موارد دیگر، سرشاخهٔ ردیف آوازی محدود به یک نفر یا تعدادی محدود نیست و کیانی تمام اشخاصی که در سطرهای بالایی آمده‌اند را جزو بنیانگذاران ردیف آوازی محسوب کرده‌است).[10]
| سید احمدخان | ابراهیم آقاباشی | حاج تاج نیشابوری | ابوالحسن دماوندی | عبدالحسین صدر | حسینعلی نکیسا | میرزاعباس | قلی‌خان شاهی | شیخ محمود خزانه | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| میرزا حبیب اصفهانی (شاطر حاجی) | میرزاصادق خرازی | عیسی آقاباشی | میرزاطاهر ضیاء | حاجی ملاکریم جناب قزوینی | علیخان (نایب‌السلطنه) | سیدابراهیم اصفهانی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ادیب خوانساری | ابوالقاسم عارف | سلیمان امیرقاسمی | ابوالحسن اقبال‌آذر | عبدالله دوامی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| حسین طاهرزاده | جلال تاج اصفهانی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| عطاالله امیدوار | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نورعلی برومند | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| حاتم عسگری | غلامحسین بنان | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| رضوی سروستانی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| رضاقلی ظلّی | ابراهیم بوذری | صالح عظیمی | نصرالله ناصح‌پور | محمود کریمی | محمدرضا شجریان | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
پانویس
- Nettl, The Radif of Persian Classical Music, Table R-1a.
- خالقی، سرگذشت موسیقی ایران، ۹۳.
- Lucas, Global Muslims, 153.
- Nettl, The Radif of Persian Classical Music, Table R1-b.
- کیانی، هفت دستگاه موسیقی ایران، ۱۴۸–۱۵۰.
- کیانی، هفت دستگاه موسیقی ایران، ۱۴۸.
- کیانی، هفت دستگاه موسیقی ایران، ۱۴۹.
- کیانی، هفت دستگاه موسیقی ایران، ۱۴۹.
- کیانی، هفت دستگاه موسیقی ایران، ۱۴۹.
- کیانی، هفت دستگاه موسیقی ایران، ۱۴۹.
منابع
- خالقی، روح‌الله (۱۳۹۵). سرگذشت موسیقی ایران. تهران: نشر ماهور. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۶۴۰۹-۵۲-۱.
- کیانی، مجید (۱۳۶۸). هفت دستگاه موسیقی ایران. تهران: سوره مهر. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۱۷۵-۶۱۷-۷.
- Lucas, Ann (2014). Gelvin, James; Green, Nile, eds. Global Muslims in the Age of Steam and Print. Berkeley: University of California Press. ISBN 978-0-520-95722-0.
- Nettl, Bruno (1987). The Radif of Persian Classical Music: Studies of Structure and Cultural Context in the Classical Music of Iran. Elephant and Cat.