شیرین‌برگ
شیرین‌برگ یا استویا ربادیانا (نام علمی: Stevia rebaudiana) گیاهی از تیره کاسنیان با نهایت ارتفاع یک متر، و حداکثر عمر پنج سال با برگ‌های شیرین که بومی آمریکای جنوبی بوده و تاب سرما ندارد. گیاه شیرین‌برگ شیرین‌کننده است و جایگزین بسیاری خوبی برای شکر محسوب می‌شود چرا که کالری ای به غذا اضافه نمی‌کند. این گیاه به‌طور معمول برای بهتر کردن طعم دارو و چای استفاده می‌شود.
| شیرین‌برگ | |
|---|---|
 | |
| Stevia rebaudiana flowers | |
| آرایه‌شناسی | |
| حوزه: | یوکاریوت |
| فرمانرو: | گیاه |
| (طبقه‌بندی‌نشده): | گیاهان گلدار |
| (طبقه‌بندی‌نشده): | دولپه‌ای‌های نو |
| (طبقه‌بندی‌نشده): | آستریدها |
| راسته: | میناسانان |
| تیره: | کاسنیان |
| تبار: | Eupatorieae |
| سرده: | شیرین‌برگ (سرده) |
| گونه: | S. rebaudiana |
| نام علمی | |
| Stevia rebaudiana (Bertoni) Bertoni | |
گیاه شیرین‌برگ بومی نواحی شمالی آمریکای جنوبی است و به‌طور وحشی در سرزمین‌های بلند مناطق مرزی بین برزیل و پاراگوئه می‌روید و در آن مناطق به گیاه «برگ عسلی» (honey leaf) معروف است. به دلیل خاصیت شیرین‌کنندگی و درمانی برگ شیرین‌برگ، این گیاه به شدت از نظر اقتصادی و علمی مورد توجه قرار دارد. ژاپن اولین کشور آسیایی بود که در سال ۱۹۷۰ از استه‌ویوساید به عنوان شیرین‌کننده در صنایع غذایی و دارویی استفاده کرد. پس از آن کشت استویا در چین، مالزی، سنگاپور، کره جنوبی، تایوان و تایلند گسترش یافت. این گیاه در آمریکا، کانادا و اروپا نیز رشد می‌کند.
شیرین‌برگ مناسب مناطق جنوبی ایران یا کشت گلخانه‌ای است. شیرینی قند حاصل از دانه این گیاه ۲۵۰ تا ۳۰۰ برابر دیگر گیاهان قندآور چون نیشکر و چغندر قند و میزان قند موجود در آن ۱۵۰ برابر آنهاست. در اصفهان به روش کشت بافت تکثیر شده و بسرعت وارد صنعت گزسازی گردیده‌است. این قند جایگزین مناسبی برای شیرین کننده‌های مصنوعی چون آسپارتام، سدیم ساخارین و سیکلامات بوده چون قابلیت جذب کمتری دارد به کاهش قند خون و فشار خون یاری رساند.
پاراگوئه، برزیل، چین، تایوان، کره جنوبی و مالزی از مهم‌ترین کشورهای تولیدکننده استویا هستند. خاک کم شور، بهترین خاک برای کشت استویاست.
عصاره استویا در صنایع شیرینی‌سازی، پزشکی و دیگر صنایع خوراکی کاربرد دارد. برای اولین بار در ایران کارخانه تولید شیرین‌کننده استویا در اصفهان با ظرفیت تولید سالانه ۳۰۰ تن RebA-97% و TSG-95% در حال راه اندازی می‌باشد .
شیرینی
استویا به عنوان یک شیرین‌کننده بسته‌بندی و مصرف می‌شود. استویا در برخی از غذاها مانند آب نبات،سوهان ،نوشابه‌های پروتئینی و چای به عنوان شیرین‌کننده استفاده می‌شود. در برخی از کشورها، مانند ژاپن، استویا برای چندین دهه به عنوان یک شیرین‌کننده استفاده می‌شود. در برخی از کشورها نیز شیرین‌برگ به دلیل نگرانی در مورد عوارض جانبی آن یا انواع محدودیت‌ها، به‌طور کامل ممنوع شده‌است. کالری گیاه شیرین‌برگ صفر است، و عصاره آن ۲۰۰ برابر شیرین تر از قند است.
شیرینی شیرین‌برگ با توجه به ترکیبات مختلف گلیکوزید، که شامل stevioside, steviolbioside, rebaudiosides AE، و dulcoside است سنجیده می‌شود. گلیکوزیدهایی که در استویا موجود هستند، توسط بدن متابولیزه نمی‌شود، در نتیجه هیچ کالری تولید نمی‌کنند. مصرف استویا صفر کالری یک راه خوب برای یک رژیم غذایی سالم است.
شیرین‌برگ ممکن است برای بیماران دیابتی مفید باشد. مطالعات نشان می‌دهد که شیرین کننده‌های شیرین‌برگ هیچ کالری یا کربوهیدراتی به رژیم غذایی اضافه نمی‌کند.
بر خلاف شکر، شیرین‌برگ تأثیری بر قند خون یا واکنشی به انسولین نشان نمی‌دهد. پس به بیماران دیابتی این اجازه را می‌دهد تا بدون هیچ دغدغه‌ای از این گیاه به عنوان شیرین‌کننده و طعم‌کننده استفاده کنند.
تحقیقات نشان می‌دهد که برخی از گلیکوزیدهایی که در عصاره استویا وجود دارند به تولید ادرار و دفع سدیم کمک می‌کند. در دوز بالای مصرف شیرین‌برگ حتی می‌تواند به عنوان کاهش دهند فشار خون هم عمل نماید.
شیرین‌برگ و دیگر شیرین کننده‌های مصنوعی توسط FDA تأیید شده‌است؛ و مصرف در حد تعادل آن هیچ خطری برای سلامتی ندارد.
مؤسسه ملی سرطان گزارش شده‌است که هیچ شواهد علمی که ادعاهای قبلی مبنی بر اینکه که شیرین کننده‌های مصنوعی ممکن است باعث سرطان شود را تأیید نمی‌کند. تا تحقیقات بیشتر، زنان باردار و شیرده نباید شیرین‌برگ را مصرف کنند.
کشت استویا در ایران
دکتر یوسف حمید اوغلی عضو هیأت علمی گروه باغبانی دانشگاه گیلان از اواخر سال 1383 تحقیقات خود را برای تکثیر این گیاه از طریق کشت بافت آغاز نموده و پس از یک و نیم سال موفق به تهیه پروتکل آن گردید و نتایج آن در پنجمین کنگره علوم باغبانی ایران که در شهریور ماه 1386 در دانشگاه شیراز برگزار شده بود، منتشر شد.
در ادامه فعالیت های تحقیقاتی انجام شده بر این گیاه در دانشگاه گیلان ، از بهار سال 1385 گیاهچه های واریته های مختلف گیاه استویا از نمونه های آزمایشگاهی به زمین منتقل و سازگاری رشد آنها در شمال کشور مورد بررسی قرار گرفت و از سال 1387 تولید تجاری این گیاه آغاز شد.
سال 1391 این گیاه برای اولین بار در استان فارس و در شهرستان فیروزآباد توسط محمدسجاد و مجتبی قاسم زاده کشت شد و پس از مدتی برای اولین بار در کشور بذر با قوه نامیه بالای 80% در مزرعه زرگیاه تولید کردند. همچنین در این مزرعه روش و الگوهای کشت و داشت و برداشت متناسب با اقلیم ایران و منطقه بررسی و بومی سازی گردیده و به صورت تخصصی تکثیر و تولید این گیاه انجام می شود.
این گیاه در برخی شهرهای گرمسیری کشور در فضای باز و در برخی دیگر از نقاط کشور به صورت گلخانه ای کشت و تولید می گردد.
کیفیت ظاهری گیاه خشک شده به مکان کشت و نحوه خشک کردن بستگی دارد و برگ سالم بازارپسندی بهتری دارد در صورتی که برگ سالم یا پودر شده ملاک کیفیت برای کارخانجات فرآوری نمی باشد.
فرآوری در ایران
در چند سال گذشته شرکت هایی تحقیقاتی جهت تولید پودر سفید از این گیاه کردند و برخی کارخانجات عصاره مایع نیز تولید کرده اند اما هنوز به صورت انبوه و رسمی پودر سفید تا سال 1399 تولید نشده است.
اکثر محصولات رژیمی و دیابتی با گیاه استویا در حال تولید می باشد.
بازار استویا در ایران
این گیاه در سال های اولی به دلیل ناشناخته بودن بین مردم زیاد رونق نداشت و از طرفی نبود کارخانجات فرآوری این فرصت را به تولید کننده نمی داد تا کشت وسیع صورت گیرد.
در چند سال اخیر که حضور مردم در رسانه های اجتماعی بیشتر شد استقبال از گیاه استویا نیز زیاد شده است. کشت و کار این گیاه در مقیاس کم اقتصادی می باشد. در مقیاس زیاد در صورت تامین خوراک کارخانجات فرآوری صرفه اقتصادی دارد.
لازم به ذکر است که قیمت فروش آزاد با تامین کارخانه تفاوت هایی دارد.
جستارهای وابسته
منابع
- مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Stevia rebaudiana». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۱۰ آوریل ۲۰۱۵.
 |
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ شیرین‌برگ موجود است. |