فضانورد
فضانورد یا کیهان‌نورد کسی است که پس از گذراندن دورهٔ ویژهٔ کیهان‌نوردی متناسب، به فضای بیرون از جو کره زمین سفرکرده باشد.[1]
این واژه معمولاً برای فضانوردان حرفه‌ای بکار می‌رود، اما به‌طور کلی به افرادی که به نحوی به فضا سفر کرده‌اند نیز گفته می‌شود. مثلاً دانشمندان، پژوهشگران، خلبانان و حتی گردشگران فضایی که تجربه سفر به فضا را داشته باشند، فضانورد تلقی می‌شوند. گاهی بنا بر برخی از تعریف‌ها حتی سرنشین یا سرنشینان بعضی از موشک-هواپیماها مانند ایکس-۱۵ را هم می‌توان فضانورد دانست.
تاکنون بیش از ۵۴۰ فضانورد به فضا سفر کرده‌اند؛ پانصدمین فضانوردی که به فضا رفت فضانورد آمریکایی کریستوفر کسیدی بود.[2] و رکوردهای ماندن در فضا «در یک دیدار» از یک سال هم گذشته‌است. رکوردهای ماندن در فضا برای یک فضانورد «در چند دیدار» بیش از ۸۰۰ روز است.
تعریف فضانوردی
بر اساس تعریف فدراسیون بین‌المللی هوانوردی (FAI)، پرواز در ارتفاع بالاتر از یکصد کیلومتر «سفر فضایی» محسوب می‌شود. فدراسیون بین‌المللی هوانوردی ارتفاع ۱۰۰ کیلومتری از سطح متوسط دریاها را مرز بین جو زمین و فضا یا به اصطلاح «خط کارمن» نامیده‌است. در ارتفاع بیشتر از خط کارمن، غلظت جو زمین به دلیل افزایش ناگهانی و شدید دما به قدری کاهش می‌یابد که می‌توان از نیروی پسای ناشی از برخورد مولکولهای جو با شیء پرنده صرف‌نظر کرد. از دیگر سو بر اساس تعریف سازمان فدرال هوانوردی آمریکا، فردی که قادر باشد در ارتفاعی بیش از ۸۰ کیلومتر از سطح زمین پرواز کند، مفتخر به کسب عنوان فضانوردی خواهد شد. این ارتفاع جایی است که لایه مزوسفر تمام می‌شود.[3]
مهندسان طراح هوافضا هنگام طراحی یا شبیه‌سازی بازگشت اجرام به جو زمین، گذر از ارتفاع ۱۲۰ کیلومتری را عبور از مرز جو به فضا در نظر می‌گیرند. سرعت بسیار زیاد اجسام در بازگشت به جَو دلیل این انتخاب است. در سرعت‌های بسیار زیاد، جو رقیق در فاصله بین ارتفاع ۱۲۰ تا ۱۰۰ کیلومتری، نیروی پسای اتمسفری قابل توجهی تولید می‌کند.[3]
تا تاریخ ۸ ژوئن ۲۰۱۳، در مجموع ۵۳۲ نفر از ۳۶ کشور جهان در ارتفاع ۱۰۰ کیلومتر (۶۲ مایل) یا بیشتر، که از آن‌ها ۵۲۹ نفر به مدار پایین زمین یا فراتر از رسیده‌اند.[4] از این تعداد، ۲۴ نفر فراتر از مدار نزدیک زمین سفر کرده‌اند.
نخستین‌های فضانوردی
نخستین موجود زنده در فضا
نخستین موجود زنده در فضا سگی به نام لایکا بود که در ۳ نوامبر سال ۱۹۵۷ میلادی، تنها یک ماه پس از پرتاب اسپوتنیک-۱ به فضا و آغاز رسمی عصر فضا، با فضاپیمای روسی اسپوتنیک-۲ به مدار زمین پرتاب شد. از این پرواز برای آزمایش ارگان‌های زندهٔ بدن در مرحلهٔ پرتاب و شرایط بی‌وزنی و برای تکمیل سیستم‌های پشتیبانی حیات در اولین فضاپیمای سرنشین‌دار استفاده شد. فضاپیمای اسپوتنیک-۲ حامل لایکا برای بازگشت به زمین طراحی نشده بود، و لایکا مدتی پس از پرتاب در مدار زمین جان سپرد.[5]
نخستین انسان فضانورد
نخستین فضانورد جهان یوری گاگارین کیهان‌نورد روسی بود که روز ۲۳ فروردین ۱۳۴۰ با فضاپیمای وستوک-۱ به فضا رفت و در طول ۱۰۸ دقیقه یک دور مدار زمین را پیمود.
نخستین زن فضانورد
نخستین زن فضانورد والنتینا ترشکووا کیهان‌نورد زن روسی است که در روز ۱۶ ژوئن ۱۹۶۳ میلادی (برابر ۲۶ خرداد ۱۳۴۲) با فضاپیمای وستوک-۶ به فضا رفت و نزدیک به سه روز در فضا بود. او همچنین نخستین فرد غیرنظامی فضانورد جهان است زیرا پس از انجام پرواز فضایی خود بود که به نیروی هوایی شوروی پیوست.
نخستین راهپیمایی فضایی
- نخستین راهپیمایی فضایی توسط الکسی لئونوف کیهان‌نورد روسی در ۲۷ اسفند ۱۳۴۳ (۱۸ مارس سال ۱۹۶۵ میلادی) انجام شد. او پس از پوشیدن لباس فضایی از فضاپیمای واسخود-۲ خارج شد و به مدت ۲۰ دقیقه، در حالیکه با کابل مخصوص به فضاپیمای خود متصل بود در فضای بیکران شناور شد. در مدت زمانی که الکسی لئونوف در بیرون از فضاپیمای به‌سر می‌برد، این فضاپیما در مدار زمین مسیری از شمال آفریقا تا شرق سیبری را پیمود.
نخستین گام بر روی ماه
نخستین انسان بر روی ماه نیل آرمسترانگ فضانورد آمریکایی است که طی مأموریت آپولو ۱۱ در ۲۰ ژوئیه سال ۱۹۶۹ میلادی بر روی ماه گام نهاد. فضاپیمای ماه‌نشین مأموریت آپولو ۱۱ بیش از ۲۱ ساعت روی سطح ماه قرار داشت که در طول آن آرمسترانگ و فضانورد همکارش باز آلدرین بیش از دو ساعت و نیم روی سطح ماه به کار و نصب دستگاه‌های گوناگون پرداختند.
نخستین فضانورد فارسی‌زبان
نخستین فضانورد فارسی‌زبان عبدالاحد مهمند کیهان‌نورد افغان است که در ۷ شهریور (۷ برج سنبله) سال ۱۳۶۷ (۲۹ اوت سال ۱۹۸۸) با فضاپیمای روسی سایوز تی‌ام ۶ به فضا رفت و به مدت ۹ روز به همراه فضانوردان دیگر در ایستگاه فضایی میر به پژوهشهای اخترفیزیکی، پزشکی و بیولوژیکی پرداخت.
نخستین گردشگر فضایی
نخستین گردشگر (توریست) فضایی، دنیس تیتو بازرگان و مهندس آمریکایی بود که با پرداخت حدود ۲۰ میلیون دلار در ۸ آوریل سال ۲۰۰۱ میلادی با فضاپیمای روسی سایوز تی‌ام ۳۲ به فضا رفت و به مدت ۷ روز و ۲۲ ساعت در ایستگاه فضایی بین‌المللی در مدار زمین اقامت داشت.
نخستین زن گردشگر فضایی (فضانورد همراه)
نخستین زن گردشگر فضایی و نخستین ایرانی در فضا، کارآفرین و مهندس ایرانی انوشه انصاری است که با پرداخت حدود ۲۰ میلیون دلار با فضاپیمای روسی سایوز تی‌ام‌ای-۹ در روز ۲۷ شهریور ۱۳۸۵ به مدار زمین رفت و اقامت ۱۱ روزهٔ خود را در ایستگاه فضایی بین‌المللی آغاز کرد. انوشه انصاری ترجیح می‌دهد در مورد سفر فضایی خود از عنوان «فضانورد همراه» به جای واژهٔ «گردشگر فضایی» استفاده کند.
نخستین فضانورد عرب
شاهزاده سلطان بن سلمان بن عبدالعزیز آل سعود، فرزند سلمان بن عبدالعزیز (در آن زمان ولیعهد عربستان سعودی)، اولین عربی بود که در سال ۱۹۸۵ میلادی با فضاپیمای دیسکاوری آمریکا به مدار زمین رفت.
ترین‌های فضانوردی
طولانی‌ترین اقامت در فضا
- رکورد طولانی‌ترین اقامت پیوسته در فضا متعلق به والری پولیاکف کیهان‌نورد روسی است که به مدت ۴۳۷ روز متوالی در ایستگاه فضایی میر زندگی و پژوهش کرد.
- سرگئی کریکالیوف، دیگر فضانورد روسی رکورد طولانی‌ترین اقامت ناپیوسته در فضا را دارا است؛ وی روی‌هم رفته با ۸۰۳ روز و ۹ ساعت و ۳۹ دقیقه اقامت در فضا طی شش مأموریت فضایی (شامل ۸ راهپیمایی فضایی)، بیشتر از هر انسان دیگری در فضا زندگی کرده‌است.[6][7]
طولانی‌ترین پرواز تک‌نفره
طولانی‌ترین پرواز تک‌نفره به مدت ۴ روز و ۲۳ ساعت توسط والری بیکفسکی کیهان‌نورد روسی از ۱۴ تا ۱۹ ژوئن ۱۹۶۳ با فضاپیمای وستک ۵ انجام شد.
بیشترین تعداد سفر فضایی
رکورد بیشترین تعداد سفرهای فضایی متعلق به فرانکلین چانگ دایاز فضانورد کاستاریکایی-آمریکایی و جری راس فضانورد آمریکایی است. وی ۷ پرواز فضایی را در پرونده خود ثبت کرده‌است.
طولانی‌ترین حضور پیوسته انسان در فضا
رکورد طولانی‌ترین حضور پیوسته انسان در فضا متعلق به ایستگاه فضایی میر است. روسیه (و شوروی سابق) به مدت ۳۶۴۴ روز حضور بی‌وقفهٔ فضانوردان را در ایستگاه فضایی میر تضمین کردند. این دوره از ۵ سپتامبر ۱۹۸۹ آغاز و در ۲۹ اوت سال ۱۹۹۹ به پایان رسید.
طولانی‌ترین مدت اقامت بر سطح ماه
رکورد طولانی‌ترین مدت اقامت بر سطح ماه متعلق به یوجین سرنن و هریسون اشمیت فضانوردان آمریکایی است. آن‌ها در مأموریت آپولو ۱۷ پس از فرود بر ماه در ۱۱ دسامبر ۱۹۷۲، به مدت ۷۴ ساعت و ۵۹ دقیقه و ۴۰ ثانیه بر سطح ماه ماندند.
دورترین سفر فضایی انسان
رکورد دورترین سفر فضایی انسان متعلق به فضانوردان آمریکایی مأموریت آپولو ۱۳ است. فضاپیمای آن‌ها در ۱۵ آوریل ۱۹۷۰ در حالیکه به علت نقص فنی در حالت اضطراری بود، ۴۰۰٬۱۷۱ کیلومتر از زمین دور شد.
جوان‌ترین و پیرترین فضانوردان
- جوان‌ترین فضانورد گرمان تیتوف کیهان‌نورد روسی است که در ۶ اوت ۱۹۶۱ میلادی در سن ۲۵ سالگی با فضاپیمای وستک-۲ به مدار زمین رفت.
- پیرترین فضانورد جان گلن سناتور و فضانورد سابق آمریکایی است که پس از بازنشستگی مجدداً در ۲۹ اکتبر سال ۱۹۹۸ میلادی در سن ۷۷ سالگی با فضاپیمای شاتل دیسکاوری به مدار زمین رفت.
مناسب‌ترین افراد در جهان برای فضانوردی
طبق مقاله‌ای که در نشریه سی نت(به انگلیسی: Cnet) آمده‌است فضانوردی از جمله خطراتی که فضانوردان با آن مواجه هستند، تابش پرتوهای مضر کیهانی است که از خورشید و سایر ستاره‌ها آن‌ها را دربر می‌گیرد و بهترین افراد برای ارسال به فضا مقاوم‌ترین آنهاست.
فضانوردان چه می‌خورند؟
فضانوردان در نخستین مأموریت‌های فضایی از غذاهای خشک و یخ‌زده استفاده می‌کردند. کپسولهای فضایی آن‌ها برای تولید الکتریسیته از پیلهای سوختی بهره می‌بردند. آب به عنوان محصول جانبی پیلهای سوختی که با ترکیب اکسیژن و هیدروژن، الکتریسیته تولید می‌کنند، در آن ناوهای فضایی به وفور در دسترس بود؛ بنابراین فضانوردان می‌توانستند در زمان صرف غذا با مخلوط کردن آب گرم و غذای خشک شده، وعده غذاییِ نه چندان دلچسبی را تهیه نمایند. این غذاها چندان باب میل فضانوردان نبود و آن‌ها پس از چند روز از طعم و شکل این غذاها بیزار می‌شدند.[8]
اما غذاهای فضایی امروزی شامل انواع متنوعی از غذاهای بسته‌بندی و استریلیزه شده آماده، میوه‌های خشک، آجیل و انواع شیرینیهایند. گاهی هم میوه تازه به مدار زمین راه پیدا می‌کند، اما باید در مدت زمان کوتاهی خورده شوند، چون در صورت فاسد شدن، همه پولی که بابت فرستادن آن‌ها به فضا صرف شده به هدر می‌رود.
برخی گونه غذاها در فضا استفاده نمی‌شوند. از این دست غذاها می‌توان به نوشابه‌های گازدار، غذاهای پودری مانند پودر نمک و فلفل، خُردشدنی مانند چیپس، و برخی میوه‌جات مانند موز و پرتقال اشاره کرد.[8]
جستارهای وابسته
پانویس و منابع
- در زبان انگلیسی واژهٔ «آسترونات» (Astronaut) به‌طور کلی به معنای فضانورد است، ولی برای فضانوردان روسی (و شوروی سابق) معمولاً واژهٔ «کازمونات» (Cosmonaut) بکار می‌رود که برگرفته از واژهٔ روسی «کاسماناوت» (Космонавт) به معنای کیهان‌نورد است. در زبان انگلیسی، برای فضانوردان چینی واژه «تایکونات» نیز (Taikonaut) بکار می‌رود.
- "500th Person to Space Launching on Shuttle Endeavour". وبگاه space.com. Retrieved ۸ آذر ۱۳۹۰. Check date values in:
|تاریخ بازبینی=(help) - «فضا کجاست !!؟». وبگاه دانش فضایی. ۲۰۰۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ مه ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۱۸ فروردین ۱۳۸۸. از پارامتر ناشناخته
|ماه=صرف‌نظر شد (کمک) - http://www.cbsnews.com/network/news/space/democurrent.html William Harwood (2009). "Current Space Demographics". CBS News. Retrieved September 27, 2009.
- «ماموریت اسپوتنیک-۲». وبگاه فضایی روسیه. دریافت‌شده در ۷ اردیبهشت ۱۳۸۹.
- "سرگئی کنستانتینوویچ کریکالیوف". وبگاه شرکت انرگیا. 2005. Retrieved ۷ مهر ۱۳۸۷. Unknown parameter
|ماه=ignored (help); Check date values in:|تاریخ بازدید=(help) - "زندگی‌نامه کیهان‌نورد سرگئی کریکالیوف". وبگاه ناسا. 2005. Archived from the original on ۲۹ سپتامبر ۲۰۰۸. Retrieved ۷ مهر ۱۳۸۷. Unknown parameter
|ماه=ignored (help); Check date values in:|تاریخ بازدید=(help) -
«آشپزی برای فضانوردان». وبگاه دانش فضایی. ۲۰۱۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۶ ژوئن ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۱۲ خرداد ۱۳۸۹. از پارامتر ناشناخته
|ماه=صرف‌نظر شد (کمک)
پیوند به بیرون
- دانش فضایی . یک وبگاه فارسی برای گسترش و ترویج دانش و فناوری فضایی
- حیوانات فضانورد . حیوانات در فضا
- انوشه انصاری .
- داستان یوری گاگارین و فضاپیمای وستک ۱
- آشپزی برای فضانوردان .
- در مورد لایکا اولین موجود زنده در فضا
- روانشناسی فضانوردان .
| کلیات |
|  | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| کاربردها |
| ||||||
| پروازهای فضایی انسان |
| ||||||
| فضاپیما |
| ||||||
| مقصدها | |||||||
| پرتاب فضایی |
| ||||||
| سازمانهای فضایی | |||||||
 رده ·  درگاه ·  ویکیپروژه | |||||||