مدرسه عالی شهید مطهری

حوزه علمیه سپهسالار با نام جدید مدرسه عالی شهید مطهری یا دانشگاه شهید مطهری(تغییر نام مصوب جلسه ۶۶۰ در تاریخ ۱۳۸۹/۱/۲۴ شورای عالی انقلاب فرهنگی) یکی از بزرگترین و قدیمی‌ترین مدرسه‌های علمیه تهران است که قدمت آن از سده ۱۳ (قمری) است.

دانشگاه شهید مطهری
سردر مدرسه عالی و دانشگاه شهید مطهری
نام مستعارمدرسه عالی
نوعنیمه متمرکز (پذیرش به همراه مصاحبه میباشد )
بنیانگذاری شده۱۲۶۵ خورشیدی
وابستگیمدرسه عالی شهید مطهری
ارائه دهنده رشته‌هایفقه و حقوق اسلامی، فقه و حقوق جزا، فقه و حقوق خصوصی، فقه و حقوق خانواده، فلسفه و کلام اسلامی، فلسفه و حکمت اسلامی، شیعه‌شناسی، فلسفه تطبیقی، کلام اسلامی، روانشناسی اسلامی، علوم و معارف اسلامی (در دبیرستان)
هیئت امنامحمد امامی کاشانی، غلامحسین ابراهیمی دینانی، سید مصطفی محقق داماد، مسعود اوسطی، سید احمد علم الهدی، سید ابوالقاسم نقیبی، سید صادق موسوی.
کارمندان مدیریتی
  • سید علیرضا فروغی(معاون آموزشی)
  • موسوی هوایی(معاون دانشجویی)
  • محسن رحمانی‌تبار(معاون پژوهشی)
موقعیتتهران، ایران
وبگاه
مسجد مدرسه عالی شهید مطهری (سپهسالار)
شبستان تابستانی و بخشهایی از مدرسه عالی

پیشینه

ساختمان بنای بیشتر مدرسه در دوران ناصرالدین شاه قاجار در ۱۲۹۶ ه‍.ق (۱۲۵۷ خورشیدی) توسط وزیر خارجه و جنگ وقت میرزا حسین خان سپهسالار (که پیشتر سابقهٔ صدارت عظمی نیز داشته) شروع شد و پس از مرگ وی برادرش میرزا یحیی خان مشیرالدوله ساختمان آن را به اتمام رسانید. مدرسهٔ سپهسالار در جنوب کاخ بهارستان در ضلع شرقی میدان بهارستان ساخته شد و تمامی این بناهای تاریخی در قسمتی از اراضی باغ سردار ساخته شده‌است. باغ سردار در زمان فتحعلی شاه توسط محمدحسن خان سردار ایروانی ایجاد شده‌است.[1] بعد از فوت سردار حسن‌خان باغ را قطعه‌قطعه کردند و فروختند. قسمتی از اراضی باغ را حاج علی خان حاجب‌الدوله (اعتمادالسلطنه اول) خرید و سپس چون احتیاج به پول داشت پنج دانگ و نیم از اراضی را نزدپاشاخان امین‌الملک از پیشخدمت‌های خاصه ناصرالدین شاه گروه گذاشت. حاجب‌الدوله چون نتوانست پول دریافتی را در وقت مناسب پرداخت کند میرزا حسین‌خان سپهسالار آن پول را پرداخت و به جای پنج دانگ و نیم تمام شش دانگ زمین را تصرف کرد. سپهسالار صدراعظم وقت که مردی متمول بود و فرزندی نداشت نگران بود بعد از مرگ اراضی و ثروتش را ناصرالدین شاه تصاحب کند برای همین در کنار ساختن کاخ بهارستان برای خود در جنوب آن نیز مسجد و مدرسهٔ سپهسالار را بنا کرد.[2]

دربارهٔ ساخت مدرسه نوشته‌اند:

حاجی میرزا حسین‌خان مشیرالدوله سپهسالار اعظم فرزند میرزا نبی‌خان امیر دیوان، مدرسه و مسجد مشهور به سپهسالار را در ۱۲۹۶ ه‍.ق شروع به بنا نمود. در شوال ۱۲۹۷ وقف‌نامه را مسوده کرده و در منزل شخصی ایشان در حضور حاج آقا محمد نجم‌آبادی اجرای صیغه شده و در ۱۲۹۹ بعد از فوت سپهسالار وقف‌نامه مسجل و به امضای علمای محضر مذکور و دیگران رسیده که مدلول وقف‌نامه هم حاکی است. در ۱۲۹۷ که سپهسالار از امور لشکری و کشوری و وزارت خارجه برکنار گردید و به حکومت قزوین مأمور شده در این موقع هم مشغول ساختمان مدرسه بوده و در اوایل ۱۲۹۸ مجدداً به تهران آمده و بنای مقدماتی و بعضی از قسمت‌های مدرسه را بالا برده که مأمور خراسان و والی آن‌جا و نایب التولیه گردیده در ۲۱ ذیحجه ۱۲۹۸ در سن ۵۷ سالگی در خراسان درگذشت. بعد از سپهسالار یحیی‌خان مشیرالدوله برادر ارشد او با اهتمام مخصوص دولت وقت در امر تکمیل بنا مبادرت کرده قسمت‌های عمده آن را تا ۱۳۰۲ و بقیه را تا زمان وفات خود در ۱۳۰۹ انجام می‌دهد.

[3]

املاک بسیاری بر مدرسه وقف شده‌است و تولیت آن به موجب وقف‌نامه با پادشاه عصر است. مدرسهٔ سپهسالار مشتمل بر مسجد سپهسالار، مکتب‌خانه و کتابخانه‌است. کتابخانهٔ آن به دلیل داشتن نسخ خطی بی‌نظیر اهمیت خاصی دارد. این بنا زمانی محل دانشکدهٔ معقول و منقول، مؤسسهٔ وعظ و خطابه، و فرهنگستان ایران بود. ورودی اصلی مدرسه در خیابان میدان بهارستان واقع شده‌است. مجموعهٔ این بنای باشکوه (مدرسه و مسجد) مشتمل است بر جلوخان، سردر، دهلیز، حجره‌های دوطبقه، چهار ایوان، گنبد عظیم و شبستان (چهلستون)، هشت گلدسته، منارهٔ کاشیکاری و مخزن کتابخانه. شاهکاری از معماری و کاشیکاری مشهور به هفت‌کاسه (طاق معلق) در آن به یادگار مانده‌است، و از لحاظ کاشی‌های مصور خشتی رنگارنگ و نیز حجاری ستون‌های یکپارچه و سنگ‌های ازاره به این بنا برجستگی خاصی داده‌است

ویژگی‌های معماری

موقعیت بنا

مسجد و مدرسۀ عالی سپهسالار تقریباً در منطقۀ مرکزی آن دوران شهر تهران ساخته شده و در زمان ساخت از موقعیت شهری مناسبی برخوردار بوده است. با توجه به محل کاخ گلستان، بازار دروازه شمیران، باغ و عمارت فخرالدوله، کوچۀ میرزا محمود وزیر، خیابان عین الدوله، کوچۀ نظامیه و سه راه امین حضور که همگی در اطراف این محل قرار دارند، به این نکته می‌توان پی برد.

اصول مهندسی

مسجد و مدرسۀ عالی سپهسالار در استحکام و وسعت فضا و منظرۀ عالی و ساخت دلگشا اولین و بزرگترین مسجد و مدرسه عالی پایتخت به شمار می‌رود که بر اساس اصول مهندسی و معماری بنا شده و از هر نظر تابع الگوهای معماری سنتی ایرانی است. مهندس و طراح آن اولین مهندس و معمار تحصیلکردۀ ایرانی به نام میرزا مهدی خان شقاقی(۱۲۹۹۱۲۲۳ه. ش؛ تهران) ملقب به ممتحن الدوله است که پس از اتمام تحصیلات خود از فرانسه به ایران بازگشته است. مرحوم سپهسالار در نقشه‌کشی و طرز معماری و وضع ساختمان این بنای بزرگ، شکل بنا و نقشۀ ابنیۀ شرقی اسلامی را در نظر داشته و به عقیدۀ برخی از کارشناسان این بنا از نزدیک‌ترین تلفیق‌ها میان معماری مساجد استانبول است.

مسجد سپهسالار

ساخت هستۀ اصلی بنا نزدیک به پنج سال به طول انجامیده و در مدت شش سال، ساخت بنا اتمام یافته که البته خود سپهسالار، دو سال بعد از شروع احداث بنا درگذشت و پس از مرگ وی تکمیل مجموعه توسط برادرش یحیی خان مشیرالدوله صورت گرفته است. در استحکام این بنا، ذکر همین مطلب بس که محوطۀ بنا بدواً به عمق ۱۷ متر حفر شده و شفته ریزی محکمی صورت گرفته است. معماری این بنا که شاید بتوان به جرأت آنرا آخرین شاهکار معماری ایرانی دانست دارای الگوی چهارایوانی است.

ویژگی‌های بنا

بنای مسجد و مدرسۀ عالی در مجموع دارای ۸ منارۀ بلند می‌باشد که بلندترین آن ۳۷ متر و کوتاه‌ترین آن ۲۵ متر ارتفاع دارد. امتداد نیم استوانه‌ای آنها تا کف حیاط می‌رسد و ابتکاری منحصربه فرد را به نمایش درمی‌آورد. تمامی مناره‌ها از آجر ساخته شده و پوششی با کاشی کاری بسیار زیبا دارند.

ورودی‌های بنا

طبق نقشۀ بنا، بنا شش ورودی دارد.

  • ورودی‌های بخش شمالی(که شامل سه ورودی بوده) به علت احداث کتابخانۀ مجلس، توسط مهندس سیحون در سال ۱۳۴۲ه‍.ش مسدود و ارتباط این قسمت از بنا با عمارت(باغ) بهارستان قطع شده است.
  • ورودی جنوبی که هنگام ساخت بنا، در کوچه‌ای شش متری قرار داشته، سردری ساده دارد که به حیاط دارالشفاء گشوده می‌شود که اکنون این فضا به محلی برای پاسخگویی به سئوالات شرعی و دریافت وجوهات شرعیه تبدیل شده است. زمانی در وسط این حیاط حوضچه وجود داشته است.
  • ورودی غربی مسجد و مدرسۀ عالی که درب اصلی بنا محسوب می‌شود دارای جلوخان و سردر عظیم و درب دو لَتی آهنی با شکوه بزرگی است که در حاشیۀ خیابان بهارستان(شهید مصطفی خمینی) واقع شده است. این فضا مسئولیت جذب و تقسیم و راهنمایی به فضای اصلی مسجد را بر عهده دارد و ورود و خروج مدرسه عالی نیز از همین فضا صورت می‌گرفته است. ورودی غربی جلوخان متناسب، دید مستقیم به داخل صحن(حیاط مرکزی) ندارد و به واسطۀ دالان متحدالشکل به داخل صحن مدرسۀ عالی راه می‌یابد.
  • مجموعه بنای مدرسۀ عالی در قسمت شرقی نیز دری به خارج دارد که از در اصلی سمت غربی کوچکتر است و به در زنانه معروف بوده است. ورودی شرقی دارای جلوخان هشتی خوش ترکیب و دالانی(راهرو) طولانی است که به گوشه شمال شرقی صحن مدرسه عالی باز می‌شود. طاقی هفت کاسه در هشتی ورودی شرقی واقع شده و کاسۀ وسط هفت کاسه دیگر در خود جای داده است که از شاهکارهای میرزا جعفرخان معمار باشی است.

صحن یا حیاط مرکزی بنا

صحن یا حیاط مرکزی بنا، به شکل مربع و با چهار ایوان می‌باشد (ایوان شمالی، ایوان جنوبی، ایوان غربی و ایوان شرقی) که ایده آل مسجدسازی ایرانی است. طول ضلع حیاط ۶۲×۶۳ متر و ارتفاع ایوانها حدوداً ۱۸ متر می‌باشد. صحن یا حیاط مرکزی مدرسه عالی دارای چهار باغچۀ مشجر و چهار پیاده گرد موسع و حوض مدور بزرگی با فواره‌ای در مرکز آن، می‌باشد که آب جاری قنات مهران، اختصاصی مدرسه عالی و عمارت بهارستان (که منزل خود سپهسالار بوده و بعد از مرگش و پس از مشروطیت محل مجلس شورای ملی گردید) در آن روان بوده و طراوت و صفای صحن دلگشای مدرسه عالی را چندین برابر می‌نماید. در قسمت فوق ایوان شمالی دو گلدسته و مأذنه برپا شده که در وسط آن ساعت بزرگ و منحصر به فردی که در سال ۱۸۸۰ میلادی با سه ناقوس در فرانسه ساخته شده نصب گردیده است. این ساعت که درون اتاقکی به ارتفاع ۵ متر، طول ۵/۲ متر و عرض ۵/۱ متر تعبیه شده دارای دو صفحه است که یکی به طرف صحن مدرسه عالی و دیگری به جانب عمارت بهارستان مواجه شده. بدنه اتاقک ساعت، کاشی کاری شده و تزئینات چوب، روی اتاقک مذکور نقش بسته است. استفاده از ساعت به جای مؤذنه، نمونه‌های بسیار دارد، لیکن در این بنا مکمل مجموعه حرکت‌های عمودی است و کاربرد آن بسیار به جا است.

حیاط کناری

بنای مدرسه عالی دارای یک حیاط کناری نیز می‌باشد. این حیاط جزء فضاهای تقسیم شده‌ای هست که در قسمت شمال شرقی بنا واقع شده است و با حیاط مرکزی ترکیبی متناسب دارد و محل سکونت نایب التولیه می‌باشد. این بخش در قسمت شرقی دارای شاه نشینی و تعدادی اتاق در قسمت غربی است و در شمال آن تعدادی اتاق کوچک برای سرویس بهداشتی و آبدارخانه وجود دارد. این قسمت‌ها از الگوی یک بنای مسکونی حیاط مرکزی تبعیت کرده است.

شبستان تابستانی

شبستان تابستانی (گنبدخانه) بزرگترین و عجیب‌ترین فضای مسجد است. عرض دهانۀ گنبد آن ۱۵ متر و ارتفاع آن ۳۴ متر است و در مجموع مساحتی نزدیک به ۱۶۰۰ متر مربع را اشغال نموده است. فضای شبستان تابستانی، پشت ایوان بزرگی است (ایوان جنوبی) که فاقد دیوار و در ورودی بوده و به لحاظ ارتفاع زیاد آن، تهویه خوبی در تابستانها به جهت حرکت هوا ایجاد می‌شود. این محل از نظر فضا سازی یکی از کارهای نمونه در زمان خود می‌باشد؛ زیرا گنبد بر چهار پایه استوار است؛ در نتیجه دید بسیار زیادی به شبستان تابستانی می‌دهد. چهار مناره بلندتر بنا در این ایوان و مجاور گنبد شبستان تابستانی قرار دارد. گنبدخانه مسجد و مدرسه عالی سپهسالار تحولی در معماری مسجد به شمار می‌رود. چلیپای بزرگی به ابعاد ۴۵متر در ۴۵متر، گنبد اصلی را با دهانه ۱۵متر در مرکز قرار داده است. در قسمت جنوبی، بیننده فضایی بزرگ را بدون هر ستونی تصور می‌کند. سبکی این فضا را حتی جرزهای عظیمی که گنبد روی آن قرار گرفته مخدوش نمی‌سازد. چهار گنبد کاربندی با قاعده مستطیلی، بال‌های چلیپا را پوشش داده‌اند. در نمای بیرونی نیز این چهار گنبد سلسله مراتبی در حرکت به سمت گنبد اصلی با ارتفاع ۲۵متر به وجود می‌آورد. همچنین، چهار منارۀ بلند با پایه‌هایی که ۲متر آن سنگ است به طرز ظریف و دلپسندی حجاری و جهت استحکام بیشتر بنا در بند‌های آنها سرب ریزی شده است و بدنۀ مناره‌ها با کاشی منقوش گردیده است. در مورد این گنبد خانه به جرأت می‌توان گفت که تکامل فضایی الگوی قدیمی مسجد و مدارس عالی معماری ایران بعد از اسلام محسوب می‌شود. در این گنبدخانه، فضا به حداکثر گشادگی و سیلان خود در الگوی گنبدخانه‌ها می‌رسد و گنبد کیفیت معلق و بی‌وزنی را به دست می‌آورد و از این نظر سبک‌ترین و ظریف‌ترین گنبدخانه‌ایست که ساخته شده است. در مجموع، گنبدخانه مسجد و مدرسۀ عالی سپهسالار به عنوان یکی از نمونه‌های معماری قاجاری از مصادیق برجسته و نهایی آن از نظر خلاقیت و نوآوری فضایی و تکامل الگوهای قدیمی معماری ایران، شاخص است و به حق مرحلۀ تکامل معماری قدیم محسوب می‌گردد. این گنبد یک پوشش بوده و قوس آن از نوع خفته با خیز کم می‌باشد.

شبستان زمستانی

شبستان زمستانی نیز پشت ایوان شرقی واقع شده است که دارای ۴۴ ستون سنگی یکپارچه است و بین هر چهار ستون یک سقف گنبدی شکل است که از داخل دارای گچ بری است و در هر سقف یکی از صفات و سمات خداوند حک شده است. در این شبستان محراب عریض با نمای سنگ مرمرین ساخته شده و بالای آن مقرنس و گچ بری شده است. مقرنس‌ها وگچ بری‌های این شبستان که به صورت اسلیمی و کتیبه‌های خطاطی شده است و همۀ آنها در سال ۱۳۵۰ ه‍.ش توسط استاد حسین لرزاده ساخته شده بسیار زیبا و چشم نواز است. قبل از آن، طاق این شبستان نمائی آجری داشته است. شبستان زمستانی دارای چهار ورودی است یک ورودی از صحن اصلی که برای آقایان بوده و سه ورودی دیگر از قسمت شمالی شبستان و از درون دالان(راهرو) شرقی که یکی از آنها مختص خانمها می‌باشد.

بخش جنوب شرقی مسجد

بخش جنوب شرقی مسجد، پشت به شبستان زمستانی نیز زمانی گرمابه و سرویس‌های بهداشتی مدرسۀ عالی را در خود جای داده بوده است.

دالان ها

دالان ها(راهروها) فضای ورودی را به حیاط مرکزی و سایر قسمت‌ها متصل می‌کنند.در این دالان‌ها کاسه گنبدهای کوچک و زیبایی واقع است که با تزئینات آجری ساده از طرفین ایوان غربی به فضای صحن اتصال می‌یابد و وقتی از در شرقی وارد می‌شویم به سمت مغرب، دهلیزی به حیاط اصلی باز می‌شود. داخل بنا در جلوی درب شرقی، محوطه نسبتاً کوچکی شبیه به چهارسوق وجود دارد که در سقف آن یکی از شاهکارهای معماری به نام تاق هفت کاسه یا تاق معلّق قرار دارد.

حجره‌ها

در اطراف صحن حجره‌هایی، دور تا دور بنا را در بر گرفته‌اند. این حجره‌ها در دو طبقه واقع شده‌اند و در مجموع ۶۰ عدد می‌باشند که نسبت به حجره‌های مدارس عالی دیگر بزرگتر و روشن‌تر هستند. در سردر هر یک از حجره‌ها طرحی بدیع و مجزا از یکدیگر مقرنس کاری‌های زیبا تزئین یافته است.

مَدرَس‌ها

مَدرَس‌ها که محل تشکیل درس دانش طلب‌ها محسوب می‌شده‌اند. که دو عدد آن در دو طرف شبستان تابستانی قرار داشته و متصل به آن می‌باشند. مدرس دیگری نیز وجود دارد که از دو مدرس دیگر بزرگتر بوده و در پشت ایوان شمالی قرار دارد. دنبالۀ ایوان شمالی که گلخانۀ زمستانی مدرسۀ عالی بوده از سال ۱۳۱۰ ه‍.ش به تالار سخنرانی، تدریس، وعظ و تبلیغ تبدیل شده است و حالا این تالار، محل دارالقرآن و بسیج مجموعه است.

تالار چهل شیر

یکی دیگر از بخشهای بنا که در دوره‌ای متأخرتر(حدود ۵۰ سال بعد تر) و در کنج شمال غربی بنا ساخته شده، تالار ستون داری به نام چهل شیر می‌باشد که در مرکز آن و در میان ۸ ستون سنگی، حوض سنگی نسبتاً بزرگی وجود دارد که محل وضوخانه بوده است. دور این مخزن، چهل شیر فلزی وجود داشته که بواسطۀ بودن همین تعداد شیر به چهل شیر معروف گشته است. آب این مخزن از آب قنات تأمین می‌شده است و به روایتی آب انبار مسجد محسوب می‌شده و آب آن به مصرف آشامیدن می‌رسیده است.

کتابخانه

ساختمان کتابخانه نیز در قسمت شمال شرقی مجموعه قرار گرفته است و در نقشۀ اصلی بوده ولی در ابتدا ساخته نشده و بعد از مدتی(۱۳۱۳ ه. ش) توسط «ماکسیم سیرو» معمار فرانسوی، به صورتی هماهنگ با بنای اصلی به مجموعه اضافه گردیده است.

کتیبه

دور تا دور بنا در بالای حجره‌های طبقه همکف، کتیبۀ مسجد و مدرسه عالی که متن وقف نامۀ مختصر آن محسوب می‌شود همچون دانه‌های تسبیح قرار دارد.

تراس‌ها

از ویژگی‌های مهم فضای مسجد و مدرسۀ عالی سپهسالار که در واقع یکی از برجسته‌ترین ابداعات معماری قاجاری نیز به شمار می‌رود، وجود مهتابی‌ها (تراس) و بهارخواب‌های وسیع در طبقۀ فوقانی است. هرچند این فضا‌ها با ظرافت بسیار در مسجد سید اصفهان و مسجد سلطانی سمنان نیز یافت می‌شود، اما در مسجد و مدرسۀ عالی سپهسالار این فضاها در مقیاسی وسیع‌تر و با پیچیدگی‌هایی بیشتر طراحی شده است؛ چنانکه به جبهۀ شمالی بنا نیز راه یافته‌اند. این ابتکار طرحی را به وجود آورده که افزون بر القای حس محصور و معین و امن بودن، حرکتی در جهت خلاف محدودیت فضا ایجاد می‌کند. چنین تدبیری در فضاسازی، امکان پیوند میان ناظر و بنا را مختلف نمی‌سازد و در همان حال به پیچیدگی و غنای فضا می‌افزاید. مهتابی(تراس)‌های داخل صحن باعث سبکی و تناسب فضاهای معماری حیاط مرکزی بنا و در مجموع تناسب کل پلان و در نهایت آسایش استفاده کنندگان گردیده است.

قاب‌های خالی

استفاده از قاب‌های خالی برای تکمیل ترکیب بندی مناره‌ها با ایوان اصلی و حل کردن اختلاف ارتفاع چشمگیر ایوان با دیگر قسمت‌های ساختمان، نوآوری دیگری است که در طراحی این بنا به کار گرفته شده است. کارکرد این قاب‌ها در مسجد و مدرسۀ عالی سپهسالار بسیار بدیع می‌باشد و در بدنۀ خارجی بنا نیز در نهایت زیبایی به کار رفته است.

مصالح و تزیینات

در بنای مسجد و مدرسه عالی سپهسالار، آجر، مصالح اصلی بنا را تشکیل می‌دهد و کمتر به شکل تزئینی به کار رفته و زمینه‌ای برای کاشی کاری گردیده است. با این وجود در این بنا طاق‌هایی با آجرکاری پرتنوع در دالان‌ها و ورودی‌ها به چشم می‌خورد.

تزئینات، چون یزدی بندی و مقرنس و کاسه بندی در این بنا به کار رفته و کاشی کاری با کاشی‌های بسیار نفیس در سطحی وسیع مورد استفاده قرار گرفته است.

از انواع مهم کاشی کاری در این بنا، کاشی هفت رنگ مُعَقلی، آجر لعابدار و کاشی معرق می‌باشد که این نوع آخری به صورت اسلیمی، گره و برجسته در بنا بکار رفته است. کاشی کاری‌های مصور خشتی رنگارنگ از مشخصات ممتاز تزئینات این بناست.

سنگ و تزئینات سنگی در این مجموعه جابه جا به کار رفته و از این نظر با دیگر ابنیۀ دوران قاجار تفاوت دارد و به معماری دورۀ زندیه شباهت می‌یابد. ستون‌های یکپارچه و سنگهای ازارۀ بنا از لحاظ حجاری قابل توجه است.

تزئینات چوبی نیز چون دیگر تزئینات با استادی شکل گرفته‌اند. درهای حجره‌ها و در اصلی شبستان زمستانی گره چینی معرق دارند.

تزئینات فلزی هم در این بنا به کار رفته است که درب ورودی غربی رو به خیابان، بهترین نمونۀ تزئینات فلزی مجموعه را دارد. پشت پنجرۀ حجره‌ها نیز نمونه‌هایی از فرفوژه دیده می‌شود.

رعایت سلسله مراتب ورودی‌ها و کاشی کاری، گچ بری، آئینه کاری، نمایان شدن رنگ زرد، بالا بودن بنا‌ها از سطح زمین، پلکان ها، سرستون ها، ایوان سه دری و پنج دری ها، سقف‌های دوردار، پنجره‌های مدور، شیشه‌های رنگی و معماری کارت پستالی از مناظر زیبای این ساختمان هستند.

در مجموع، مسجد و مدرسه عالی سپهسالار دارای کاشی و تزیینات بی‌نظیری است. این تزیینات جلوه‌های زیبایی از هنر اسلامی و ملی کشور ماست که بر عظمت و شکوه بنا می‌افزاید.

این خصوصیات که در معماری بنا به کار گرفته شده و با توجه به جایگاه علمی و معنوی آن از زمان احداث تا کنون و همچنین شخصیت برجستۀ بانی آن، از مسجد و مدرسۀ عالی سپهسالار بنایی باشکوه و عظیم ساخته که آنرا در خور توجه و قابل تأمل و احترام می‌نماید و باید گفت که یکی از بناهایی است که به حق از مفاخر فرهنگی و هنری ایران محسوب می‌شود.

وقف‌نامه

این مسجد و مدرسۀ عالی دو وقف‌نامه دارد، یکی مختصر و دیگری مفصل. وقف نامۀ مختصر که در کتیبۀ صحن مدرسۀ عالی نوشته شده از قسمت بدنۀ چپ آن ایوان شروع و به بدنۀ راست آن ایوان منتهی می‌شود. اما وقف نامۀ تفصیلی که اصلِ نخستِ خطی آن مسجل و ممهور به مهر اسمی «سپهسالار حسین» است، به صورت کتابچه‌ای مشتمل بر ۷۹ صفحه با خطی خوش و نثری شیوا و کاغذی مرغوب و همانطور که ذکر شد در سال ۱۲۹۷ ه‍.ق به دستور حسین خان سپهسالار تنظیم گشته، در کتابخانۀ خطی مدرسۀ عالی نگهداری می‌شود. وقفنامۀ تفصیلی چهار فصل دارد که تبیین اعضاء، تعزیه داری و اطعام و امتحان دانش آموختگان و… فصلهای اول تا چهارم آنرا تشکیل می‌دهند. در صفحۀ آخر این وقف نامه سجلات و مهر مرحوم واقف همراه با مهرهای علما آمده است.

در این وقف نامه شکل گیری یک مدرسۀ عالی و مسجد و کتابخانه پیش بینی شده است. تعداد و نقش متولی، ناظر مطیع، مدرسان و موضوع درس آنان شامل معقول، منقول، ریاضی، مقدمات و ادبیات، همچنین حکیم باشی، مستوفی، ضابط موقوفات، کتابدار، خوشنویس، واعظ، قاری، مکبر، مؤذن، چراغچی و دربان و خادم همه به دقت تعیین شده است.

تولیت مدرسه عالی بر اساس وقف نامه

بر اساس وقف نامۀ مدرسۀ عالی، امر تولیت مادام الحیاة با خود سپهسالار بوده اما در عین حال وی برای آنکه تا زنده است از گزند درباریان در امان باشد، تولیت را در زمان حیات خود به شاهزاده اعتضادالسلطنه، وزیر علوم واگذار نمود. بعد از سپهسالار، حاکم عصر، متولی آن محسوب می‌شود که به پاس حفظ احترام حاکم، مقرر شده که حاکم عصر هرکه را که صلاح بداند از جانب خود به نیابت تولیت منصوب کند. اما از سال ۱۳۰۹ شمسی نیابت تولیت به وزیران فرهنگ وقت واگذار شد. بعد از تعطیلات شهریور ۱۳۲۰ شمسی امور مدرسۀ عالی دچار رکود شد تا اینکه در سال ۱۳۲۸ شمسی دانشگاه اسلامی در این مدرسه تشکیل گردید. پس از شکل گیری نهادهای آموزش عالی در کشور، این مدرسۀ عالی به دانشکدۀ معقول و منقول وابسته به دانشگاه تهران تحول یافت.

فعالیت‌های اجتماعی در مدرسه عالی

نکتۀ قابل ذکر و جالب در مورد مسجد و مدرسۀ عالی اینکه در سالهای قدیم، بازاری بود که کسبۀ دوره گرد، هنگام ماه مبارک رمضان در آن می‌گستردند و پس از افطار گروه گروه مردم برای خرید راهی صحن حیاط این مسجد می‌شدند و همچنین دوخت «پیراهن مراد» توسط زنان در حجره‌های مسجد و مدرسۀ عالی، رایج بود که به قصد تقرب در ماه‌های محرم و صفر دوخته می‌شد و صدای چرخ‌های خیاطی مستقر شده در این مسجد، برای اهالی این محل بسیار گوشنواز بود.

نقش حکومتی مدرسه عالی

مسجد و مدرسۀ عالی شهید مطهری(سپهسالار) امروزه به لحاظ حجمی و عملکردی در ارتباط با مجلس، بخشی از مجموعه ساختمانهای حکومتی مردمی به شمار می‌رود؛ چنانکه این ارتباط درونی از ابتدا نیز در فلسفۀ شکل گیری ساختمان‌ها وجود داشته که بانی همگی آنها مرحوم میرزا حسین خان سپهسالار بوده است. اکثر مراسم مهم مذهبی، حکومتی و فرهنگی در این مسجد و مدرسۀ عالی برگزار می‌شود و به این اعتبار می‌توان آن را بنایی یادمانی دانست که در تحولات سیاسی یکصد سال اخیر مطرح و تأثیرگذار بوده است.

تحصیل در دانشگاه شهید مطهری

مدرسه عالی شهید مطهری در مقطع لیسانس در رشته‌های: ۱_فقه و حقوق اسلامی ۲_فلسفه و حکمت اسلامی۳_فلسفه وکلام اسلامی ۴_روانشناسی اسلامی درشهرهای تهران، مشهد، یزد و زاهدان و در مقطع فوق لیسانس در رشته‌های ۱_فقه و حقوق خصوصی ۲_ فقه و حقوق جزا ۳_ فقه و حقوق اسلامی۴_ فلسفه و حکمت اسلامی و مقطع دکتری تخصصی (phd) دررشته‌های: ۱_فقه و حقوق خصوصی ۲_فقه و حقوق جزا ۳_فلسفه تطبیقی۴_کلام اسلامی به صورت غیر متمرکز (ابتدا آزمون سراسری، آزمون کتبی ورودی خود دانشگاه، سپس مصاحبه علمی و گزینش) دانشجو می‌پذیرد. در این دانشگاه دانشجویان پسر و دختر به صورت جدا و در دو مکان مجزا تحصیل می‌کنند و (دروس رشته فقه) و (دورس رشته حقوق) به‌طور تلفیقی به دانشجویان ارائه می‌گردد، لذا دانش آموختگان آن از صلاحیت‌های لازم علمی و اجرایی درهر دو زمینه برخوردار خواهند بود. به علاوه دانشجویان پذیرفته شده در این دانشگاه طلاب علوم دینی محسوب شده و می توانند در حوزه علمیه ادامه تحصیل بدهند ودر مقطع لیسانس یا فوق لیسانس ویا دکتری پس از پایان دوره تحصیلی، (درصورت تکمیل نمودن دروس باقی مانده حوزوی در دانشگاه شهید مطهری) مدرک سطح حوزوی را دریافت می‌نمایند. همچنین برادران در صورت تمایل در پایان تحصیلات می‌توانند ملبس به لباس مقدس روحانیت شوند.

این دانشگاه همچنین در معاونت آموزش متوسطه به آموزش دانش‌آموزان در مقاطع متوسطه اول و دوم (راهنمایی و دبیرستان) تحت عنوان «دبیرستان‌های علوم و معارف اسلامی شهید مطهری» می‌پردازد.[4]

افراد

رؤسا (تولیت)

سید حسن مدرس تولیت دو دوره مدرسه عالی
محمد امامی کاشانی تولیت مدرسه عالی و ریاست دانشگاه از ابتدای انقلاب اسلامی تاکنون

بر اساس وقف نامه، امر تولیت مادام الحیاة با خود میرزا حسین‌خان سپهسالار بوده اما در عین حال وی برای آنکه تا زنده است از گزند درباریان در امان باشد، تولیت را در زمان حیات خود به شاهزاده اعتضادالسلطنه، وزیر علوم واگذار نمود. بعد از سپهسالار، حاکم عصر، متولی آن محسوب می‌شود که به پاس حفظ احترام حاکم، مقرر شده که حاکم عصر هرکه را که صلاح بداند از جانب خود به نیابت تولیت منصوب کند. اما از سال ۱۳۰۹ خورشیدی نیابت تولیت به وزیران فرهنگ وقت واگذار شد. بعد از تعطیلات شهریور ۱۳۲۰ امور مدرسهٔ عالی دچار رکود شد تا اینکه در سال ۱۳۲۸ دانشگاه اسلامی در این مدرسه تشکیل گردید. پس از شکل‌گیری نهادهای آموزش عالی در کشور، این مدرسهٔ عالی به دانشکدهٔ معقول و منقول وابسته به دانشگاه تهران تحول یافت.

بعد از درگذشت سپهسالار، افراد زیر به ترتیب نیابت تولیت یا سرپرستی یافتند:

  • میرزا یحیی خان مشیر الدوله، برادر سپهسالار، تا سال ۱۳۰۹ (قمری) متصدی کارفرما بود.
  • غلامعلی امین همایون، نخستین کسی که از طرف ناصرالدین شاه به نیابت تولیت معین شد. از ۱۳۰۹ تا ۱۳۱۳ (قمری)
  • میرزا ابوالفضل کلانتر تهرانی. از ۱۳۱۳ تا ۱۳۱۶ (قمری)
  • موثق الملک سید علی بن حسین لواسانی، وزیر صندوقخانه، ۱۳۴۶ (قمری)
  • میرزا کاظم تبریزی، از علمای تبریز و داماد مظفرالدین شاه، از ۱۳۱۶ تا ۱۳۲۴ (قمری)
  • سید جواد ظهیرالاسلام، از ۱۳۲۴ تا ۱۳۲۷ (قمری)
  • صدر الدوله، از ۱۳۲۷ تا ۱۳۲۹ (قمری)
  • عبدالحسین ظهیر همایون، پسر صدر الدوله، ۱۳۲۹ (قمری)
  • مشیر اکرم، فرزند میرزا موسی وزیر، رجب و شعبان ۱۳۲۹ (قمری)
  • عبدالعلی نجم الدوله، از ۱۳۲۹ تا ۱۳۳۰ (قمری)
  • سید حسن مدرس، از ۱۳۳۰ تا ۱۳۳۲ (قمری)
  • موثق الملک لواسانی (برای بار دوم)، ۱۳۳۲ (قمری)
  • سید جواد ظهیرالاسلام (برای بار دوم)، از ۱۳۳۲ تا ۱۳۳۴ (قمری)
  • آقا میر محمد (محسن) صدر العلماء، پسر سید محمد باقر، از ۱۳۳۵ تا ۱۳۶۶ (قمری)
  • لطفعلی خان قوام السلطنه، ۳ ماه از ۱۳۳۶ (قمری)
  • سلیمان خان عضدالملک، از ۱۳۳۶ تا ۱۳۳۷ (قمری)
  • قوام السلطنه (برای بار دوم)، از ۱۳۳۸ تا ۱۳۳۹ (قمری)
  • موثق الدوله، ۱۳۳۹ (قمری)
  • حاج شیخ محمد معروف به ابن الشیخ، از ۱۳۳۹ تا ۱۳۴۰ (قمری)
  • موثق الملک (برای بار سوم)، ۱۳۴۲ (قمری)
  • سید جواد ظهیرالاسلام (برای بار سوم)، از ۱۳۴۲ تا ۱۳۴۴ (قمری)
  • سید حسن مدرس (برای بار دوم)، از ۱۳۴۴ تا ۱۳۴۷ (قمری)
  • صادق مستشارالدوله، از ۱۳۴۷ تا ۱۳۴۹ (قمری)
  • از سال ۱۳۴۹ (قمری) مطابق با بهمن ۱۳۰۹، تا شهریور ۱۳۲۲، دو وزیر فرهنگ وقت، نایب التولیه بوده‌اند. علی اصغر حکمت اولین آنان بود که در شهریور ۱۳۱۲، تولیت مدرسهٔ عالی را بر عهده گرفت و در پنجم شهریور ۱۳۲۲، محسن صدر، وزیر دادگستری به نیابت تولیت مدرسهٔ عالی منصوب شد.
  • سید جواد ظهیرالاسلام (برای بار چهارم)، از ۱۳۲۵ تا ۱۳۲۹ (خورشیدی).
  • سیدالعراقین، ۱۳۲۹ تا ۱۳۳۰ (خورشیدی).
  • مسعود کیهان، از ۱۳۳۰ تا ۱۳۳۴ (خورشیدی).
  • سید جواد ظهیرالاسلام (برای بار پنجم)، از ۱۳۳۴ تا ۱۳۴۰ (خورشیدی).
  • محمدعلی علامه وحیدی، از ۱۳۴۴ تا ۱۳۵۷ (خورشیدی).
  • پس از پیروزی انقلاب اسلامی به حکم سید روح‌الله خمینی مدرسهٔ عالی سپهسالار به عنوان یک دانشگاه علوم اسلامی با نام مدرسهٔ عالی شهید مطهری زیر نظر امامی کاشانی به فعالیت خود ادامه داد و تا به امروز این مسجد و مدرسهٔ عالی فعالیت خود را گسترش داده‌است.


اساتید مدعو

برخی دانش‌آموختگان

از فارغ التحصیلان این مجموعه می‌توان از افراد زیر نام برد:

جستارهای وابسته


منابع

  1. ابراهیم تیموری، «چهارراه سرچشمه تهران» مجلهٔ بخارا، شمارهٔ ۷۶، مرداد و شهریور ۱۳۸۹، ص ۱۳۵.
  2. ابراهیم تیموری، «چهارراه سرچشمه تهران» مجلهٔ بخارا، شمارهٔ ۷۶، مرداد و شهریور ۱۳۸۹، ص ۱۳۵–۱۳۷.
  3. به نقل از مقالهٔ ابراهیم تیموری، «چهارراه سرچشمه تهران» مجلهٔ بخارا، شمارهٔ ۷۶، مرداد و شهریور ۱۳۸۹، ص ۱۴۱–۱۴۴.
  4. «معرفی مدارس علوم و معارف اسلامی شهید مطهری». مدارس علوم و معارف اسلامی شهید مطهری. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۴-۰۶.

منابع و پیوند به بیرون

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.