نخستی‌سانان

نخستی‌سانان یا نخستی‌ها (نام علمی: Primates) یکی از راسته‌های پستانداران از فروردهٔ جفت‌داران است که شامل تمامی میمون‌ها، کپی‌ها و انسان می‌شود. این راسته از جمله گروه‌های بسیار متنوع و پرجمعیت در میان پستانداران است و تاکنون بیش از ۳۵۰ گونه از نخستی‌ها شمارش شده‌اند.

نخستی‌سانان محدودهٔ زمانی: کرتاسه پسین – امروز
بابون زیتونی، از میمون‌های بر قدیم
آرایه‌شناسی
فرمانرو:	جانوران
شاخه:	طنابداران
رده:	پستانداران
فرورده:	جفت‌داران (هودَدان)
بالاراسته:	فرانخستی‌ها
راسته:	نخستی‌سانان لینه، ۱۷۵۸
تیره‌ها
۱۵ تیره
زیستگاه نخستی‌های غیر انسان

در نخستی‌سانان نیمکره‌های مغز بسیار توسعه یافته است. چشم‌ها در جلوی سر واقع شده‌اند. انگشت شصت در پا یا دست طوری قرار گرفته که گرفتن اجسام را امکان‌پذیر می‌سازد. این انگشت در مقابل چهار انگشت دیگر قرار می‌گیرد. مانند میمون‌های دم‌دار آسیایی، آفریقایی و آمریکایی مانند بابون یا میمون‌های بی‌دم آسیایی و آفریقایی مانند گوریل و ماداگاسکار مانند لمور.

نخستی‌سانان به دو گروه عمده پیش‌میمونان و میمونان تقسیم می‌شوند و گرچه گروه پیش‌میمونان اغلب «آغازین‌تر» از میمونان در نظر گرفته می‌شود، بسیاری از ویژگی‌های این دو گروه مشترک است. اغلب نخستی‌ها توانایی زندگی بر درختان را دارند و چشمانشان دید دوچشمی دارند. شش ویژگی اصلی اعضای این گروه داشتن چشم‌های با جهت رو به جلو، کاسه چشمی، دست‌های قابل چنگ انداختن و گرفتن اشیا، ناخن دست و پا، اثر انگشت، و مغزهای بزرگ است. کوچکترین عضو نخستی‌ها تنها ۵۵ گرم وزن دارد و بزرگترینشان (گوریل پشت‌نقره‌ای) تا ۲۵۰ کیلوگرم وزن پیدا می‌کند.

نخستی‌ها به خاطر ساختارهای اجتماعی پیچیده و هوششان شناخته شده هستند. چنین چیزی به آن‌ها امکان می‌دهد تا تجربه به دست بیاورند و آن را به نسل پس از خود منتقل کنند. همه آن‌ها دوره‌ای طولانی از نگهداری از فرزند دارند که در طی آن مادر تجربه‌های خود را به فرزندان خود آموزش می‌دهد. انتقال نسل به نسل آموخته‌ها و تجربه‌ها باعث پدید آمدن فرهنگ شده‌است؛ چیزی که در بعضی اعضای این گروه همچون انسان‌ها و کپی‌ها بیشتر دیده می‌شود.

فرگشت

نخستی‌سانان ابتدایی دوران نوزیستی کوچک بودند و از لحاظ عادات احتمالاً به سنجاب شباهت داشتند. بسیاری از ویژگی‌های اختصاصی نخستی‌ها، مانند میدان‌های بینایی دوچشمی[1] که روی هم می‌افتد، صورت کوتاه، پنجه‌های جلویی که اشیا را محکم نگه می‌دارد و همچنین اندازهٔ مغز و هوشیاری افزایش یافتهٔ آن‌ها، احتمالاً سازگاری‌هایی برای زندگی روی درختان هستند.[2]

دودمانی که در نهایت به انسان ختم گردید، از روی درختان به کف جنگل فرود آمد تا به دنبال غذا بگردد و سرانجام شکار کند و شاید به‌طور اتفاقی در حاشیهٔ جنگل، که تراکم درختان آن کمتر است، به زندگی پرداخت. سازگاری با مناطق مسکونی روی زمین در تداوم خود به اتخاذ وضعیت ایستاده منجر شد. در این زمان دسته‌های شکارچی-گردآورندهٔ غذا گسترش یافت؛ شاید ترتیب مشخص دندان‌های انسان و دندان‌های نیش وی که کوتاه شده‌اند همراه با تغییر رژیم غذایی و هنگامی که این نوع تکامل اجتماعی روی می‌داد، به‌وجود آمده باشند. برپایه نظرات ابراز شده، پیدایش نهایی گونهٔ انسان با انتقال گروه‌های انسانی به سمت شکار در ابعاد بزرگ، که میزان زرنگی، هوش و همکاری را افزایش می‌داد، همراه بوده‌است.[3]

در سال ۲۰۰۹، دانشمندان دانشگاه اسلو پرده از نتایج پژوهش خود در موزه تاریخ طبیعی آمریکا برداشتند. کشف آنان سنگواره‌ای ۴۷ میلیون ساله در آلمان بود که متعلق به کهنترین نیاکان شناخته شدهٔ نخستی‌های امروزی به‌شمار می‌آید.[4][5]

نخستی‌ریختان   پوست‌گستر   Primates خشک‌بینیان میمونان راست‌بینیان کپی (جانور) انسانیان انسان‌ساییان انسان‌تباران   انسان (سرده)s (genus Homo)     شامپانزهs (genus Pan)     Gorillini   گوریلs (genus Gorilla)         اورانگوتانs (subfamily Ponginae)       میمون درازدستs (family Hylobatidae)       میمون بر قدیمs (superfamily Cercopithecoidea)       پخ‌بینیانs (parvorder Platyrrhini)     هندی‌شبگردریختان   شبگردان هندیs (superfamily Tarsioidea)       خیس‌بینیان Lemuriformes[persian-alpha 1]   لمورs (superfamily Lemuroidea)     lorises and allies (superfamily Lorisoidea)

prosimians monkeys great apes humans lesser apes

طبقه‌بندی

شبگرد فیلیپینی در گذشته به عنوان یک پیش‌میمون شناخته می‌شد، اما امروزه به عنوان خشک‌بینی طبقه‌بندی می‌شود.

• راسته نخستی‌ها
  • زیرراسته خیس‌بینیان:لموها، شب‌دوست‌ها، و لوریائیان
    • فروراسته لمورسانان
      • بالاخانواده لمورواران
        • تیره Cheirogaleidae: لمورهای کوتوله و لمورهای موشی (۳۴ گونه)
        • تیره Daubentoniidae: آی-آی (یک گونه)
        • تیره Lemuridae: لمورهای دم‌حلقه‌ای و خویشاوندان (۲۱ گونه)
        • تیره Lepilemuridae: لمورهای ورزشکار و خویشاوندان (۲۶ گونه)
        • تیره Indriidae: لمورهای پشمالو و خویشاوندان (۱۹ گونه)
      • بالاخانواده Lorisoidea
        • تیره Lorisidae: چشم‌گردها (۱۴ گونه)
        • تیره Galagidae: شب‌دوست‌ها (۱۹ گونه)
  • زیرراسته خشک‌بینیان: شبگردهای هندی، میمون‌ها، و کپی‌ها
    • فروراسته هندی‌شبگردریختان
      • تیره Tarsiidae: شبگردهای هندی (۱۱ گونه)
    • فروراسته میمونان
      • کوچک‌راسته پخ‌بینیان: میمون‌های بر جدید
        • تیره Callitrichidae: مارموست‌ها و تامارین‌ها (۴۲ گونه)
        • تیره Cebidae: کپوچین‌ها و خزمیمون‌ها (۱۴ گونه)
        • تیره Aotidae: میمون‌های شب‌زی (۱۱ گونه)
        • تیره Pitheciidae: titis, sakis and uakaris (43 گونه)
        • تیره Atelidae:میمون‌های جیغ‌زن، پشمالو، و عنکبوتی پشمالو (۲۹ گونه)
      • کوچک‌راسته راست‌بینیان
        • بالاخانواده Cercopithecoidea
          • تیره Cercopithecidae: میمون‌های بر قدیم (۱۳۸ گونه)
        • بالاخانواده Hominoidea
          • تیره Hylobatidae: گیبون‌ها و «کپی‌های کوچک» (۱۷ گونه)
          • تیره Hominidae: کپی‌های بزرگ، شامل انسان (۷ گونه)

رفتار

تغذیه

منبع اصلی غذایی برای همه نخستی‌ها برگ درختان و میوه‌ها هستند. به دلیل توانایی‌های ویژه نخستی‌ها در بالا رفتن از درختان و دسترسی به بالاترین نقاط جنگل‌ها، بسیاری از نخستی‌ها به منابع غذایی دسترسی دارند که دیگر جانوران ساکن جنگل‌ها نمی‌توانند به آن‌ها دسترسی داشته باشند. اگر جنگل را به لایه‌های گوناگون ارتفاعی و پوششی تقسیم کنیم، بزرگترین نخستی‌ها (پوریل‌ها و شامپانزه‌ها و مندریل‌ها) به خاطر نیاز به رقابت با دیگر جانوران سطح جنگل که میوه‌های رسیده و فروافتاده، تنه درختان، و حشراتی چون مورچه و موریانه را می‌خورند، نیاز به داشتن جثه بزرگ دارند. آن‌ها حتی گاه اقدام به کندن زمین و رسیدن به ریشه مغذی درختان می‌کنند، ولی به دلیل وجود مهاجمان در بیشتر مواقع بر روی درختان به سر می‌برند.[6]

لایه دیگر جنگل لایه درختچه‌ای است که از سطح زمین تا ارتفاع ۱۰ متری ادامه دارد. بسیاری درختان گرمسیری، همچون انجیر و کاکائو، میوه‌های خود را در این لایه به بار می‌آورند. تنه درختان، میوه‌هایشان، و حشراتی که از آن میوه‌ها تغذیه می‌کنند منبع غذایی مهمی برای تعدادی از نخستی‌ها هستند. چشم‌گردها و شب‌دوست‌ها حشره‌خوار هستند و غذای خود را در این بخش از جنگل به دست می‌آورند.[7] میمون‌های گیبون و عنکبوتی در ارتفاع‌های بالاتر (۲۵ تا ۵۰ متر) زندگی و از میوه‌ها، گل‌ها، و برگ‌های تازه تغذیه می‌کنند.[8]

دیگر منابع تغذیه‌ای نخستی‌ها را شهد گل‌ها و شیره شیرین درختان تشکیل می‌دهند. بعضی لمورها، تامارین‌ها، و مارموست‌ها از این مواد تغذیه می‌کنند. گوریل‌های کوهی و بابون‌ها ریشه درختان را می‌خورند و گاه همانند ماکاک‌های ژاپنی بذر گیاهان و غلات را نیز در رژیم غذایی خود می‌گذارند. گوریل شرقی، گنون شکم‌طلایی، و لمور بامبو مهارت ویژه‌ای در خوردن بامبو دارند و این گیاه بخش ویژه‌ای از غذایشان را تشکیل می‌دهد.[9]

چندین گونه نخستی اقدام به شکار حشرات و دیگر بی‌مهرگان می‌کنند. مهره‌دارانی همچون قورباغه نیز توسط بابون‌ها و ماکاک‌های دم‌دراز شکار می‌شوند.[10]

گستره پراکندگی

نخستی‌های غیرانسان را می‌توان در مناطق گرمسیری و نیمه‌گرمسیری در آسیای جنوب شرقی، آفریقا، و آمریکای جنوبی یافت. تعدادی از نخستی‌ها خود را به زندگی در مناطق ساوانایی و کوهستانی نیز تطبیق داده‌اند، ولی آن‌ها نیز به زندگی در میان درختان وابسته‌اند. در کل، نخستی‌ها نیاز به آب و هوای گرمسیر با درختان بسیار و باران فراوان دارند. آن‌ها نمی‌توانند در سرمای زمستان‌های مناطق شمال خط ۴۰ درجه جغرافیایی دوام بیاورند.[11]

در ماداگاسکار، پیش‌میمون‌های لمور توانسته‌اند در نبود رقابت با گوریل‌ها و میمون‌ها، بیش از ۶۰ گونه زنده داشته باشند. لمور دم‌حلقه‌ای از جمله اجتماعی‌ترین نخستیان است.[12] در شمال آمریکای جنوبی، باقی‌ماندهٔ جنگل‌های بارانی شبه‌جزیره یوکاتان در مکزیک پناهگاه میمون‌های عنکبوتی و میمون جیغ‌کش سرخ ونزوئلایی است. در مرکز و جنوب نیز میمون‌های کپوچین زندگی می‌کنند. آمریکای جنوبی همچنین زیستگاه نزدیک به ۶۰ گونه مارموست و تامارین است که در مرکز و جنوب قاره و نیز شرق کوه‌های آند یافت می‌شوند.[13]

جنوب قاره اروپا در گذشته سکونت‌گاه جمعیت‌هایی از ماکاک بربری بود، ولی امروزه گستره پراکندگی آن‌ها تنها به جنگل‌های سدر شمال آفریقا محدود شده‌است. جمعیتی از این میمون‌های بی‌دم بعدها به بخش اروپایی تنگه جبل‌الطارق در اسپانیا معرفی شدند و امروزه یکی از دیدنی‌های گردشگری اسپانیا به‌شمار می‌روند. این میمون‌ها تنها نخستی‌های غیر انسان ساکن اروپا هستند.[14]

قاره آفریقا زیست‌گاه گونه‌های بسیاری از نخستی‌ها است. شامپانزه‌ها پساز انسان، بیشترین تعداد را در میان نخستی‌های جهان دارند و تا چندی پیش در جنگل‌های ۲۶ کشور آفریقایی یافت می‌شدند. امروزه اما جمعیت‌های محلی این گونه در ۵ کشور آفریقایی منقرض شده‌اند.[15] بابون‌های پرجمعیت نیز که با رژیم غذایی همه‌چیزخوارانه‌شان آفتی برای زمین‌های کشاورزی آفریقا شده‌اند در بسیاری مناطق گرم و مرطوب تا خشک و ساوانایی آفریقا یافت می‌شوند.[16]

ژاپن شمالی‌ترین منطقه‌ای در آسیا است که سکونت‌گاه نخستی‌ها به‌شمار می‌رود. ماکاک‌های ژاپنی ساکن در این کشور شمالی‌ترین نخستیان غیرانسان به‌شمار می‌رود. آن‌ها در همهٔ جزایر اصلی ژاپن به استثنای هوکایدو، که زمستان‌هایی سخت دارد، یافت می‌شوند.[17] در هند و سری لانکا، ماکاک‌های رزوس به تعداد فراوان حضور دارند و مردم محلی به خاطر باورهای هندو به آن‌ها احترام می‌گذارند.[18]

پانویس

1. binocular vision
2. والنتین، جیمز: تکامل گیاهان و جانوران پرسلولی، مترجم: وحید موحد. در: مجله «هدهد». دی ۱۳۶۰ - شماره ۲۸. (از صفحه ۷۰۰ تا ۷۱۶). در مالکیت عمومی.
3. والنتین، جیمز: تکامل گیاهان و جانوران پرسلولی.
4. لس آنجلس تایمز
5. دی ولت
6. Redmond، The Primate Family Tree، ۱۶.
7. Redmond، The Primate Family Tree، ۱۶.
8. Redmond، The Primate Family Tree، ۱۷.
9. Redmond، The Primate Family Tree، ۱۷.
10. Redmond، The Primate Family Tree، ۱۷.
11. Redmond، The Primate Family Tree، ۱۴.
12. Redmond، The Primate Family Tree، ۱۴.
13. Redmond، The Primate Family Tree، ۱۴.
14. Redmond، The Primate Family Tree، ۱۵.
15. Redmond، The Primate Family Tree، ۱۵.
16. Redmond، The Primate Family Tree، ۱۵.
17. Redmond، The Primate Family Tree، ۱۵.
18. Redmond، The Primate Family Tree، ۱۵.

منابع

• Redmond, Ian (2008). The Primate Family Tree. Firefly Books. ISBN 978-1-55407-378-8.

پیوند به بیرون

در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ نخستی‌سانان موجود است.