آب‌بازسانان

آب‌بازسانان[1] یا آب‌بازان راسته‌ای از پستانداران هستند که شامل نهنگ‌ها، دلفین‌ها و گرازماهیان می‌شود. آب‌بازسانان پستاندارانی دریایی هستند که با شرایط زیست در آب سازگار شده‌اند. بدن آن‌ها دوکی‌شکل است و دست‌های آن‌ها به صورت باله درآمده‌است. باله‌های کوچک پشتی آن‌ها اندامی تحلیل‌رفته هستند و در طول فرگشت ساختار و کاربرد آن‌ها ساده‌تر شده‌است. این باله‌های پشتی به ستون فقرات نچسبیده‌اند و در درون بدن پنهان هستند.

آب‌بازسانان
محدودهٔ زمانی: ائوسن آغازین - اکنون
۵۵ تا ۰ میلیون سال پیش
C
نهنگ گوژپشت
آرایه‌شناسی
فرمانرو: جانوران
شاخه: طنابداران
زیرشاخه: مهره‌داران
رده: پستانداران
راسته: Cetacea
(بریسون، ۱۷۶۲)
زیرراسته‌ها

آب‌بازسانان بی‌دندان
آب‌بازسانان دندان‌دار
کهن‌آب‌بازسانان (منقرض)

آب‌بازسانان تقریباً بی‌مو هستند و پوششی از پیه زیر پوست آن‌ها را پوشانده‌است که امکان شنا در آب‌های سردتر را به آن‌ها می‌دهد. آب‌بازسانان به خاطر هوش بالای خود معروفند. دانش مطالعه آب‌بازان را آب‌بازشناسی[2] می‌نامند.

پستاندار بودن

آب‌بازسانان پستاندارند و این یعنی که عضوی از رده پستانداران به‌شمار می‌روند. نزدیک‌ترین خویشاوندان آن‌ها جفت‌سمان، همانند اسب آبی و آهو، به‌شمار می‌روند.[3][4]

از نشانه‌های پستاندار بودن آب‌بازسانان می‌توان به خون‌گرم بودنشان، تنفس از راه شش، شیردهی به نوزادانشان، و درآوردن مو - هرچند به میزان کم - اشاره کرد.

تغذیه

آب‌بازسانانی همچون نهنگ عنبر، نهنگ سفید، دلفین‌ها، گرازماهی‌ها در دهان خود دندان دارند و از آن برای شکار ماهی و ماهی مرکب و دیگر جانداران دریایی بهره می‌گیرند. آن‌ها غذا را نمی‌جوند بلکه به یکباره فرو می‌برند؛ این کار برای شکارچیانی همچون نهنگ قاتل - که طعمه‌های بزرگی چون خوک‌های دریایی را شکار می‌کنند - ابتدا با تکه‌تکه کردن طعمه آغاز می‌شود و سپس هر بخش کوچک بلعیده می‌شود.

آب‌بازسانان بی‌دندان اما در دهان خود به جای دندان، صفحه‌های شانه‌ای دارند که وظیفه تصفیه آب و به دام انداختن جانداران ریزی همچون کریل‌ها را بر عهده دارند. این صفحات از جنس کراتین ساخته شده‌اند؛ همان ماده‌ای که تشکیل دهنده ناخن‌های آدمی است. همهٔ بی‌دندان‌ها اما از پلانکتون‌ها تغذیه نمی‌کنند و نهنگ‌هایی همچون نهنگ گوژپشت از ماهی‌های کوچکی چون ساردین و شاه‌ماهی تغذیه می‌کنند. غذای اصلی نهنگ خاکستری نیز سخت‌پوستان ریز اعماق آب‌ها است.

فرگشت
نوشتار اصلی: فرگشت آب‌بازسانان

آب‌بازسانان بازماندگان تیره رائولیده از جفت‌سمان هستند که به سم‌های جفت‌گونه خود، اندام‌های ریزشان، و گوشی که همانندی بسیاری به نهنگ‌های نخستین دارد، شناخته می‌شوند.[5] منشأ خشکی این جانوران از نیاز آن‌ها به بالا آمدن به سطح آب و تنفس آشکار است؛ استخوان‌های باله‌های آن‌ها نیز همانند پستانداران خشکی است، از جمله نشانه‌های وستیجیال پای عقبی که از نیاهای چهارپایشان به جا مانده‌اند.

این پرسش که چگونه پستانداران خشکی‌زی به جانورانی ساکن اقیانوس تبدیل شدند تا دهه ۱۹۷۰ در هاله‌ای از ابهام قرار داشت. در این سال کشفیاتی در پاکستان به وقوع پیوستند که چگونگی این‌گذار را روشن‌تر کردند:[پانویس 1]

پاکیستوس امبولوستوس کوچیستوس پروتوستوس نهنگ جان جوک (آب‌بازسانان بی‌دندان) کوسه‌دندان (آب‌بازسانان دندان‌دار)

تا سال ۱۹۹۹ میلادی، باور دانشمندان بر این بود که آب‌بازسانان به تک‌سم‌سانان نزدیک‌تر هستند و جفت‌سم‌سانان شاخه پایه‌ای کلادی از سم‌داران هستند. تا آن هنگام گمان بر این بود که میان‌پنجه‌سانان، که گروهی منقرض‌شده از پستانداران سم‌دار گوشتخوار یا همه‌چیزخوار بودند، گروه خواهر آب‌بازسانان به‌شمار می‌روند.[6][7]

ون والن و زالای نشان داده بودند که پیوند مشخصی میان این گروه از پستانداران و آب‌بازسانان وجود دارد. آن‌ها بخش‌هایی از بدن همانند گرگ داشتند؛ کناره‌ای بلند، توانایی راه رفتن بر پا و انگشتان پا، و به احتمالی سُم. به علاوه، بیشتر آن‌ها دندان‌هایی بزرگ و خردکننده داشتند که بر خلاف بیشتر جفت‌سم‌سانان، نشان از رژیم غذایی گوشتخواری داشت. ارتباط میان میان‌پنجه‌سانان و آب‌بازسانان از بررسی ریخت‌شناسانه جمجمه، دندان، و استخوان پساجمجمه تعدادی از ابتدایی‌ترین نهنگ‌ها با نام‌های پروتوستوس، پاکیستوس، رودوستوس، و آمبولوستوس سرچشمه می‌گیرد.[8] در آن هنگام اغلب پژوهشگران مخالف این ایده بودند که آب‌بازسانان نوعی جفت‌سم باشند چرا که آب‌بازسانان و جفت‌سم‌سانان دارای تفاوت‌های ظاهری بنیادین بودند؛ پاهای پشتی آن‌ها از میان رفته و تنها چند اندام زائدمانده کوچک باقی‌مانده‌اند، بدنشان همانند ماهیان شده و سوراخ بینی آن‌ها به بالای سر رفته‌است.[9] قوزک پا که از جمله بخش‌های بارز بدن در جفت‌سم‌سانان است در هیچ‌یک از آب‌بازسانان کنونی وجود ندارد و سنگواره‌های یافت شده از نهنگ‌های باستانی تا آغاز دهه نخست هزاره سوم میلادی یا بخش پای عقبی نداشتند یا اندک استخوان‌های باقی‌مانده از آن‌ها آنچنان تحلیل رفته بودند که امکان شناسایی قوزک پا و دیگر ویژگی‌های استخوانی مربوط به آن بخش وجود نداشت.[10] دهه ۲۰۰۰ میلادی اما این باور را به کلی دگرگون کرد؛ هنگامی که انبوه داده‌های علمی به دست آمده از آزمایش‌های مولکولی و نیز یافته‌های جدید زیست‌باستان‌شناسی نشان دادند که آب‌بازسانان نه تنها در راسته جفت‌سم‌سانان قرار دارند که نزدیک‌ترین گروه به آن‌ها تیره اسب‌آبیان است.[11][12]

امروزه اگرچه ارتباط این گروه فراگیر (مونوفیلتیک) پستانداران با جفت‌سم‌سانان میان‌پنجه‌سان مشخص است، ولی هنوز آشکار نیست که آیا آن‌ها آرایه‌ای خواهر از نیاکان آب‌بازسانان بوده‌اند یا آب‌بازسانان خود از درون گروهی هم‌نیای میان‌پنجه‌ایان برخاسته‌اند. در هر دو صورت، ارتباط نزدیک این جانوران با جفت‌سم‌سانان دوره پالئوسن از شواهد انبوه دیگری از جمله داده‌های ایمنی‌شناسی، دورگه‌سازی دی‌ان‌ای، توالی دی‌ان‌ای میتوکندریایی، و توالی دی‌ان‌ای هسته‌ای اثبات شده‌است.[9]

نخستین آب‌بازسانان برای بهره‌گیری از منابع غذایی موجود در رودخانه‌ها و دریاها پا به درون آب گذاشتند؛ اگرچه این احتمال نیز وجود دارد که برای رهایی از پرتو فروسرخ خورشید تن به آب زده باشند. به هر روی، با ورود آن‌ها به آب و آغاز تغذیه در آن، وابستگی آن‌ها به محیط آبی بیشتر و بیشتر شد و در نهایت بدن آن‌ها برای تطبیق بیشتر با زندگی در آب تغییرات بنیادین کرد.[13]

دو تفاوت بسیار آشکار میان آب‌بازسانان آغازین (پستانداران زوج‌سم) و کنونی را می‌توان در سوق تدریجی حرکت بر چهارپا به سوی حرکت محوری در آب، و نیز توانایی خوردن آب دریا دانست. این تغییرات به شکل بسیار عجیبی با سرعت بالا پدید آمدند؛ از پاکیستوس که بر روی چهار پا راه می‌رفت و آب شیرین می‌نوشید تا رودوستوس که با کمک دم‌باله شنا می‌کرد و آب دریا می‌نوشید تنها نزدیک به ۵ میلیون سال فاصله است.[14] تا پایان ائوسن، اعضای تیره خسروسوسماران تنها بازماندهٔ کوچک زائده‌ای از پاهای عقبی خود داشتند و به نظر نمی‌رسد که به هیچ روی توانایی راه رفتن در خشکی را داشته بودند. از این رو، تا پایان ائوسن آب‌بازسانان به شکل کامل آبزی شده بودند و فرزندانشان را در آب شور به دنیا می‌آوردند.[15] برای تطابق با چنین محیطی در طول مدت زمان به نسبت کوتاه، کهن‌آب‌بازسانان نیازمند دگرگونی‌های زیادی بودند. این دگرگونی‌ها شامل حرکت در آب، شیرجه زدن، تنظیم دمایی، و تنظیم فشار اسمزی می‌شوند. تطابق در این راستاها نیاز به هر دو دگرگونی‌های ریخت‌شناسانه و فیزیولوژیک داشتند.[16]

   آب‌بازجفت‌سمان   
 

 پینه‌پایان

 
   آب‌بازجفت‌سمان   
 

 گرازسانان    

 
   آب‌بازنشخوارکنندگان   
 

 نشخوارکنندگان

 
   نهنگ‌اسب‌آبی‌ریختان   
 

 اسب‌آبیان

 
 

 آب‌بازسانان

 
 
 
 
 

رده‌بندی

یادداشت‌ها
  1. این تصاویر فرگشت فیلوژنتیکی دقیق یک گونه مشخص را نشان نمی‌دهند بلکه چگونگی تبدیل کلی نیاهای چهارپای آب‌بازسانان به جانورانی که با زندگی در آب سازگار شده‌اند را به تصویر می‌کشند.

پانویس
  1. «آب‌بازسانان» [زیست‌شناسی- علوم جانوری] هم‌ارزِ «Cetacea»؛ منبع: گروه واژه‌گزینی. جواد میرشکاری، ویراستار. فرهنگ واژه‌های مصوب فرهنگستان. تهران: انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
  2. Cetology
  3. «سنگواره‌های جدید حاکی از خویشاوندی نزدیک اسب آبی و نهنگ‌ها هستند». ScienceDaily. دریافت‌شده در ۱۳ ژانویه ۲۰۱۲.
  4. «نهنگ‌های از جانداران ریزجثه‌ای همانند آهو فرگشت یافتند». ScienceDaily. دریافت‌شده در ۱۳ ژانویه ۲۰۱۲.
  5. Thewissen, J. G. M.; Cooper, Lisa Noelle; Clementz, Mark T.; Bajpai, Sunil; Tiwari, B. N. (2007). "Whales originated from aquatic artiodactyls in the Eocene epoch of India". ۴۵۰ (۷۱۷۳). Nature: ۱۱۹۰–۱۱۹۵. doi:10.1038/nature06343.
  6. Prothero and Foss, Evolution of Artiodactyls, 19.
  7. Using trees to make predictions about fossils: The whale's ankle, University of Berkley, archived from the original on 17 January 2014, retrieved 30 September 2013
  8. Berta and Sumich, Marine Mammal, 53–54.
  9. Hoelzel, Marine Mammal, 52–53.
  10. Uhen, “The Origins of Whales”, 197.
  11. Prothero and Foss, Evolution of Artiodactyls, 19.
  12. Berta and Sumich, Marine Mammal, 51.
  13. de Muizon, “L’origine et l’histoire évolutive des Cétacés”, 295.
  14. Hoelzel, Marine Mammal, 55.
  15. Hoelzel, Marine Mammal, 55.
  16. Hoelzel, Marine Mammal, 73.

منابع
  • Shirihai H. , Jarrett B. (۲۰۰۶)، Dolphins and other Marine Mammals of the World، Princeton University Press، ص. ۲۵۴–۲۵۵، شابک ۹۷۸۰۶۹۱۱۲۷۵۷۶
  • Reeves R. R. , Stewart B. S. , Clapham P. J. , Powell J. A. (۲۰۰۲)، Sea Mammals of the World: A Complete Guide to Whales, Dolphins, Seals, Sea Lions and Sea Cows، Christopher Helm Publishers Ltd، ص. ۱۸۷، شابک ۰۷۱۳۶۶۳۳۴۰
  • برابرهای واژه‌های علمی از: مرتضی عطری (۱۳۸۴)، واژه‌نامه علوم زیستی، دوجلدی، همدان: اداره انتشارات دانشگاه بوعلی‌سینا
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ آب‌بازسانان موجود است.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.