دانه
در مورد گیاهان, کلمه دانه ممکن است برای دو منظور مختلف بکار برده شود: ۱. بذر که وسیله تولید مثل بیشترگیاهان گلدار است. ۲. دانه های خوراکی چه برای انسان و چه برای حیوانات پرورشی. این صفحه به بحث دانه های خوراکی می پردازد.
دانه (به انگلیسی: Grain) یک تخم کوچک، سخت، خشک است با, یا, بی دان‌پوش پیوسته یا لایهٔ میوه، که برای خوراک انسانی یا جانوری خرمن‌برداری می‌شود.[1]
دو گروه عمده گیاهانی که برای تولید دانه استفاده میشوند غلات و حبوبات هستند.[2]
فرایند تولید مثل گیاهان گلدار با ظهور گل آغاز می‌شود و با تشکیل دانه پایان می‌یابد. پس از لقاح تخمک به دانه و دیواره تخمدان به صورت تغییر شکل می‌یابند دانه بر اثر پاره شدن یا خراب شدن میوه آزاد می‌شود.
اجزای دانه رسیده
مغز دانه جنین دارای مواد اندوخته‌است که هنگام رویش دانه مورد استفاده قرار می‌گیرد. مجموعه جنین و بافت‌های اندوخته همراه آن مغز دانه را به وجود می‌آورد.
پوشش دانه پوششهای تخمک در بیشتر دانه‌ها سخت و محکم میشوند و پوست دانه را تشکیل می‌دهند پوست دانه معمولاً نازک است مثل لوبیا سبز اما ممکن است به صورت ضخیم شده مانند فندق برزیلی.
آندوسپرم: یاخته آندوسپرم از ترکیب هسته ثانویه با یکی از دو یاخته نر در کیسه جنینی تشکیل می‌شود. یاخته آندوسپرم نخستین به سرعت تقسیم می‌شود و بافت آندوسپرم را به وجود می‌آورد. این بافت با مصرف کردن خودش رشد کرده و از مواد ذخیره‌ای سرشار می‌شود؛ که این مواد بعدها به مصرف تغذیه جنین می‌رسد.
جنین پس از انجام لقاح، یاخته تخم برای مدتی بدون فعالیت باقی می‌ماند. زیرا شروع تقسیم آن به رشد آندوسپرم وابسته‌است. از تقسیمات ابتدایی تخم ۸–۴ یاخته به وجود می‌آید؛ که به دنبال هم قرار دارند. این مرحله را مرحله رشته‌ای شکل پیش جنین گویند. در این مرحله یاخته مجاور سفت رشد طولی حاصل می‌کند و بقیه یاخته‌های رشته‌ای را به درون آندوسپرم می‌راند. هم‌زمان با این تغییرات دورترین یاخته را از سفت تقسیم می‌شود. از تقسیمات این یاخته جنین کروی به وجود می‌آید.
از این مرحله به بعد تفاوتی در ساختار دانه‌های تک لپه‌ای و دو لپه‌ای ایجاد می‌شود و آن داشتن یک یا دو لپه‌است. نوک ساقچه گیاهک دو لپه‌ای‌ها از دو لپه پوشیده شده‌است حال آن که در تک لپه‌ای‌ها فقط یک لپه در یک طرف ساقچه جنین دیده می‌شود. در اغلب دو لپه‌ای‌ها، اندوخته غذایی در لپه‌های دانه قرار دارد. در دانه کرچک و قهوه اندوخته غذایی در آندوسپرم آنهاست؛ و بعضی گیاهان مانند ارکیده، فاقد اندوخته غذایی است. این دانه‌ها بدون لپه و آندوسپرم‌اند.
سپر در اغلب تیره گندم تمام لپه کاملاً تغییر شکل می‌دهد و به صورت اندام ویژه جذب‌کننده مواد غذایی درمی‌آید که آن را سپر می‌نامند.
رویش دانه
نحوه رویش دانه و پیدایش گیاه جوان در گونه‌های مختلف گیاهان متفاوت است.
رویش دانه دو لپه‌ای‌ها وقتی دانه در محیط مرطوب قرار می‌گیرد متورم می‌شود و ویژگی‌های زیر مشخص‌اند:
۱. ناف ۲. سفت ۳. پشته ناف
پشته ناف محل بینی شکلی است که در اطراف مقعر دانه و تقریباً در وسط آن دیده می‌شود که در اثر جدا شدن دانه از بندات سفت سوراخ کوچکی است در پوست دانه که در کنار ناف قرار دارد و باقی‌مانده سفت تخمک است. پشته برآمدگی درازی است که از مجاورت ناف شروع می‌شود و در طرف مقابل سفت قرار می‌گیرد. پشته همان پایه بند است که با پوست دانه جوش خورده‌است. در اثر جذب آب به وسیلهٔ دانه، پوست دانه می‌ترکد سپس بلافاصلهریشه‌چه از ناحیه سفت بیرون می‌آید. از این لحظه به بعد برحسب نوع گیاه مراحل رشد به دو شکل متفاوت برون خاکی و درون خاکی پیش می‌رود.
رویش برون خاکی در دانه لوبیا، پس از خروج ریشه چه از ناحیه سفت محور زیر لپه رشد طولی و اغنا حاصل می‌کند انتهای بالایی این انحنا به تدریج به حالت مستقیم در می‌آید و لپه را از زیر خاک بیرون می‌آورد. در نتیجه لپه‌ها در بالای سطح خاک یعنی در هوا قرار می‌گیرند. در همین هنگام ساقچه که بین لپه‌ها قرار دارد رشد می‌کند و برگ‌های حقیقی و نیز قسمتی از ساقه را بالای لپه‌هاست به وجود می‌آورد.
رویش درون خاکی در دانه نخود محور زیر لپه رشد طولی حاصل نمی‌کند و لپه‌ها همراه با پوشش دانه در زیر خاک باقی می‌مانند. ساقچه ساقه‌ای را به وجود می‌آورد که پس از تولید انحنا فقط تا زیر سطح خاک بالا می‌آید. سپس رشد می‌کند و به‌طور مستقیم بالا می‌آید لپه‌ها نیز در زیر خاک پس از اتمام شدن اندوخته غذایی از بین می‌روند.
رویش دانه تک لپه‌ای در رویش ذرت و دیگر گیاهان تیره گندم دانه که حاوی سپر و بقایای آندوسپرم است در زیر خاک باقی می‌ماند. قاب ساقه که در واقع قسمتی از لپه‌است ضمن بیرون آمدن از خاک از ساقه چه محافظت می‌کند. ریشه‌های اولیه که از ریشه چه به وجود می‌آیند هرگز بزرگ نمی‌شوند و حتی ممکن است موقتی باشند اما چند ریشه ثانویه که در حقیقت ریشه‌های نابجا هستند و از ریشه‌های اولیه محکم‌ترند به آن‌ها افزوده میشوند. گره‌هایی که از آن‌ها ریشه‌های نابجا تولید میشوند قسمتی از ساقچه‌اند؛ بنابراین با رویش دانه از سطح بالا می‌آیند برگ‌های جوانگندم یا ذرت ضمن خروج از خاک به وسیلهٔ قاب ساقه محافظت میشوند.
جستارهای وابسته
منابع
- Babcock, P. G., ed. 1976. Webster's Third New International Dictionary. Springfield, Massachusetts: G. & C. Merriam Co.
- R.A. Graybosch (June 2021). "The World of Food Grains" (به English).
تاریخچه گیاهشناسی | |||||||||||
| زیررشتهها |
| ||||||||||
| گروههای گیاه | |||||||||||
| |||||||||||
|
| ||||||||||
| رشد گیاه و طرز رشد |
| ||||||||||
زادآوری
|
| ||||||||||
| آرایهشناسی گیاهی |
| ||||||||||
| عملی | |||||||||||
|
| ||||||||||
| |||||||||||
