دیرینه‌زیستی
دیرینه‌زیستی[1] یا دیرین‌زیوی∗ (به انگلیسی: Paleozoic) یکی از چهار دوران زمین‌شناسی است. در ابتدای این دوران منطقه وسیعی از زمین را اقیانوس‌ها شامل می‌شدند؛ اما در اواخر این دوران، مناطقی از زمین و قاره بزرگ پانگه‌آ از زیر اقیانوس‌ها بیرون آمدند و رشته‌کوه‌هایی نیز تشکیل شد.
| زمان‌بندی زمین‌شناسی | |||
| پیدازیستی (فانروزوئیک) | نوزیستی (سنوزوئیک) | کواترنری | |
| نئوژن | |||
| پالئوژن | |||
| میانه‌زیستی (مزوزوئیک) | کرتاسه | ||
| ژوراسیک | |||
| تریاس | |||
| دیرینه‌زیستی (پالئوزوئیک) | پرمین | ||
| کربونیفر | |||
| دوونین | |||
| سیلورین | |||
| اردویسین | |||
| کامبرین | |||
| نهان‌زیستی (پرکامبرین) | پیشین‌زیستی (پروتروزوئیک) | ||
| نخست‌زیستی (آرکئن) | |||
| پیشازیستی (هادئن) | |||
در طول این دوران، با وفور جانوران بی‌مهره، روبه‌رو هستیم؛ به طوری که گاهی این دوران را به نام دوران بی‌مهرگان می‌شناسند. وجود دریای کم‌عمق و گرم در دوره کامبرین که بیشتر سطح زمین را می‌پوشاند، یکی از دلایل عمده بزرگترین تحولات جانداران و فراوانی بی‌مهرگان آبزی و صدف‌دار مانند سه‌بندی‌ها (تریلوبیت‌ها) که از گروه بندپایان بودند و بدنشان شامل سر و سینه و دم بود و دارای پوست سخت نیز بودند. اندازه این موجودات از چند سانتیمتر یا حتی چند دسیمتر تجاوز نمی‌کرد. تریلوبیت‌ها مانند خرچنگ‌های نعلی حال حاضر بودند و در مناطق کم عمق اقیانوس‌ها زندگی می‌کردند. در واقع تریلوبیت‌ها از سنگواره‌های راهنمای این دوران محسوب می‌شوند. این موجودات در سرتاسر دوران دیرینه‌زیستی زندگی می‌کردند.
مهره‌داران شامل اولین ماهی‌ها در دوره اردوویسین ظاهر شدند. و چون بدن آنها پوشیده شده از صفحات استخوانی بود ٬به آنها زره‌دار می‌گویند.
اولین گیاهان نیز در دوره سیلورین ظاهر شدند که ریشه، ساقه و برگ نداشتند و به جای این اندام‌ها ساختاری قابل انعطاف داشتند و با هاگ تولید مثل می‌کردند.
در دوره بعدی یعنی دوونین اولین دوزیستان و اولین درختان از نهان‌زادگان آوندی که با دانه تولید مثل می‌کردند، بوجود آمدند. همچنین در دوره کربونیفر انواع گیاهان خشکی زی گسترش یافتند. گرمی هوا باعث توسعه جنگل‌های انبوه گردید که بخش بزرگی از نیمکره شمالی را در بر گرفت. زغال سنگ موجود در بخش‌هایی از آمریکا و اروپا از مدفون شدن این گیاهان تشکیل شده‌است. در دریاهای این دوره نیز گروهی از بی‌مهرگان به نام بازوپایان زیست می‌کردند که دارای دو صدف بالایی و پایینی بودند. که از آن جمله می‌توان به بازوپایان اسپی‌ریفر اشاره نمود.
در دوره کربونیفر اولین خزنده که شبیه سوسمار بود ظاهر شد. این خزنده بر خلاف دوزیستان قادر به تخم گذاری در خشکی بود. در دوره پرمین تعداد این نوع خزندگان زیاد شد و تعدادی از جانداران گذشته مانند تریلوبیت‌ها منقرض شدند.
دسته‌بندی زمان‌های زمین‌شناختی به دوران‌های گوناگون به کارهای جووانی آردوئینو در سده ۱۸ میلادی برمی‌گردد.
دوران دیرینه‌زیستی زیرمجموعه‌ای است از یک ابردوران (ائون) به نام پیدازیستی: دوران دیرینه‌زیستی که از حدود ۵۹۰ میلیون سال پیش آغاز و در ۲۲۵ میلیون سال پیش پایان یافت، خود شامل شش دوره است:
| دوران | دوره | دور | میلیون سال پیش |
|---|---|---|---|
| دیرینه‌زیستی | پرمین | لوپینجیوم | ۲۵۱–۲۶۰٬۴ |
| گوادالوپین | ۲۶۰٬۴–۲۷۰٬۶ | ||
| سیسورالین | ۲۷۰٬۶–۲۹۹ | ||
| کربونیفر | پنسیلوانین | ۲۹۹–۳۱۸٬۱ | |
| میسیسیپین | ۳۱۸٬۱–۳۵۹٬۲ | ||
| دوونین | دوونین پسین | ۳۵۹٬۲–۳۸۵٬۳ | |
| دوونین میانه | ۳۸۵٬۳–۳۹۷٬۵ | ||
| دوونین آغازین | ۳۹۷٬۵–۴۱۶ | ||
| سیلورین | پریدولی | ۴۱۶–۴۱۸٬۷ | |
| لودلو | ۴۱۸٬۷–۴۲۲٬۹ | ||
| ونلاک | ۴۲۲٬۹–۴۲۸٬۲ | ||
| لاندووری | ۴۲۸٬۲–۴۴۳٬۷ | ||
| اردویسین | اردویسین پسین | ۴۴۳٬۷–۴۶۰٬۹ | |
| اردویسین میانه | ۴۶۰٬۹–۴۷۱٬۸ | ||
| اردویسین آغازین | ۴۷۱٬۸–۴۸۸٬۳ | ||
| کامبرین | فورونجین | ۴۸۸٬۳–۴۹۹ | |
| سری ۳ | ۴۹۹–۵۱۰ | ||
| سری ۲ | ۵۱۰–۵۲۱ | ||
| ترنئووین | ۵۲۱–۵۴۲ |
منابع
- «چینه‌شناسی و دیرینه‌زیستی برش کرونک (غرب بیرجند)/، فریده حلمی». بایگانی‌شده از اصلی در ۱ اکتبر ۲۰۰۷. دریافت‌شده در ۱۵ فوریه ۲۰۰۷.
- اطلاعات عمومی ۲۰۰۰ پیام نوین. حیدری سید جمال. جلد اول.
پانویس
 |
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ دیرینه‌زیستی موجود است. |
^ منبع این برابر فارسی: عطری، مرتضی، واژه‌نامه علوم زیستی، دوجلدی، همدان: اداره انتشارات دانشگاه بوعلی‌سینا، ۱۳۸۴.