سیاه‌دوزی سیستان

سیاه‌دوزی سیستانی نوعی سوزن دوزی در منطقه سیستان است که برای تزئین پیش سینه و سرآستین لباس به کار می رود و در این نوع دوخت تنها از نخ سیاه رنگ که معمولا ابریشمی است استفاده می شود.[1] سیاه دوزی نوعی رو دوزی اصیل است که توسط زنان سیستانی انجام می‌شود.سیاه دوزی سیستان نوع دیگر سوزن دوزی در سیستان ، است كه در آن از نخ سیاه ابریشم استفاده می شود و روی لباس مورد استفاده قرار می گیرد. خامه دوزی و سیاه دوزی بیشتر جنبه خود مصرفی داشته و اکثرا بین اهالی سیستان خرید و فروش می شود.هنر سیاه دوزی اگر چه در گذشته برای تزیین لباس مردان و زنان سیستانی بکار رفته اما در حال حاضر میتوان آن برای تزئین دیگر پوشاک بکار برد.[2]

سیاه دوزی سیستانی روی لباس

تاریخچه

با آمدن سکاها به سیستان و بلوچستان تحول بزرگی در این منطقه ایجاد شد، کمترین این تحولات بافته‌های منطقه بود که تحت تأثیر هنر آن‌ها قرار گرفت. این قوم در قرن پنجم قبل از میلاد قالی، گلیم و نمد تولید می‌کردند. شهرت بافته‌های سیستان در دوره اسلامی نشان از یک هنر پرسابقه و کهن دارد. مردم این منطقه نیز مانند سایر اقوام کوچ در چادر زندگی می‌کردند و از گلیم به‌عنوان زیرانداز، پشتی، سفره آرد و نان، خورجین و کیسه‌های نمک استفاده می‌کردند و برای تزیین آن از خرمهره، صدف، سکه، منگوله و سنگ‌های زینتی بهره می‌بردند.این هنر با تاریخ ظهور ابریشم در سیستان برابر است. در نخستین نوشته‌های اسلامی، سیستان محل تولید بهترین بافته‌های ابریشمی و پشمی بوده است. سیستان با داشتن باغ‌های فراوان توت یکی از بزرگترین مراکز تولید ابریشم بوده است. منابع تاریخی از وجود کارگاه‌های تولید پیله و ابریشم در روستای «چلنگ» زابل حتی در ۱۰۰ سال قبل خبر می‌دهند. اوج این هنر مثل دیگر هنرهای سیستان را می‌توان به دوره اشکانی و ساسانی نسبت داد. «سیاه‌دوزی» نیز نوعی سوزن‌دوزی است که برای تزیین پیش‌سینه و سرآستین لباس‌ها در سیستان و بلوچستان به کار می‌رود. برای این نوع دوخت فقط از نخ سیاه که معمولا ابریشمی است، استفاده می‌کنند. این نوع دوخت به‌شکل دندان‌موشی به‌هم چسبیده است و نقش‌هایی که روی لباس پیاده می‌شود، به‌صورت مثلث است.[3] در گذشته لباس اصیل زنان سیستان بیشتر در رنگ های روشن و سفید بوده و از پارچه ای نخی دوخته می شده که نخ آن توسط زنان سیستان بافته می شده و و شامل پنر(پیراهن) گشاد و دامن که به روایت بانوان قدیم سه عدد دامن بوده که بر روی هم می پوشیدند تا در مقابل وزش بادهای سیستان بتواند باز هم حجاب زن را حفظ نماید ، یک باسکت (جلیقه) بر روی پنر پوشیده می شده و لچک که نوعی روسری بوده بر روی پیشانی گره می خورده است در حال حاضر لباس محلی زنان سیستان بیشتر از سفید رنگ بوده، دلیل آن شرایط اقلیمی و آب و هوای گرم سیستان بوده است که رنگ روشن گرما را دفع و رنگ تیره گرما را جذب می کند ، به این دلیل از قدیم هم مردم این منطقه رنگ روشن را انتخاب می کنند حتی مردان نیز از رنگ سفید استفاده می کنند. .لباس زنان با سوزن دوزی که به آن سیاه دوزی سیستان می گویند دوخته می شود که این سیاه دوزی در جلوی یقه ، سر آستین و سر پوچک شلوار (پاچه شلوار) ، پایین چاک لباس زنان انجام می شود و گاهی اوقات هم از خامک دوزی (خامه دوزی) استفاده می شود البته خمک دوزی(خامه دوزی) بیشتر برروی لباس مردان کاربد دارد. دامن لباس زنان سیستان از پارچه هایی با طرح گل های ریز بوده و هم پارچه های ساده است،. پنر هم بیشتر گلدار استفاده می شود و با یک بند در قسمت کمر بسته جمع شده و بسته می شده ، لچک نیز نوعی دستمال محلی از جنس ابریشم بوده و به رنگ مشکی بوده است. تومون (شلوار) زنان سیستان که با سیاه دوزی بر سر پوچک (پاچه) آن دوخت می خورد.به گفته یک از کاوشگران و باستان شناسان اولین سوزن دوزی در ایران بوده‌است و پایه همه سوزن دوزی‌ها می‌باشد.[4] در حال حاضر در بلوچستان صنایع دستی مانند قالی بافی خرجین بافی ، سوزن دوزی ، سکه و دکمه دوزی ، پریواردوزی ، سیاه دوزی ، ساخت ظروف سفالین وزینت آلات ( جواهر سازی ) بین خانواده ها معمول است.[5] در برخی کتب و اسناد تاریخی از سیاه دوزی نام برده شده که خود نشان دهنده قدمت این هنر زیباست به عنوان مثال:آموزش سیاه دوزی ودگمه دوزی به ۵ تن از روستائیان بنجار شهرستان زابل و روستای کهنه غلامان در خاش[6] گفتی بنشین به تیره روزی/در کار که سیاه دوزی[7]

کاربرد

سیاه دوزی سیستانی روی لباس بانوان

این نوع دوخت برای تزئین پیش سینه و سرآستین لباس به کار می رود و تنها از نخ سیاه رنگ که معمولا ابریشمی است استفاده می کنند.سیاه دوزی در سیستان در گذشته کاربرد فراوانی داشته است و در جامعه سنتی مردان و زنان سیستانی به کار می رفته که امروزه در اندک قسمت های از سیستان ( سیستان و بلوچستان دوخته و کارایی دارد .در این هنر نقوش فراوانی به کار می رود که بسته به جامه زنان و مردان جداگانه است .این هنر تاریخچه ای کهن در تاریخ سرزمین کشورمان دارد. مواد اولیه مورد مصرف در سوزن دوزی سیستان نخ و پارچه است .این دوخت علاوه بر جامه مردان و زنان سیستانی برای بقچه،جانماز،روطاقچه ای و غیره استفاده می شود.[8] سیاه دوزی سیستان نوعی رو دوزی سنتی است که با نخ مشکی ابریشم بر روی پارچه رنگ روشن دوخته کاربرد دارد و این دوخت ها ذهنی بوده برای شال،مانتو، رومیزی، کوسن و... استفاده می شود و بر روی لباس چل تریزه ، دور یقه و آستین لباس سیاه دوزی می شود همچنین در جلوی یقه و آستین پیراهن مردان سیستان نیز کاربرد دارد.[9] پیراهن چهل تریز از ۴۰ تکه تشکیل می شود، دور سجاف و سر مچ آن را با نخ سیاه سیاه دوزی می کنند و روی آن کمر بند شانه کشی می بندند.[10]

نقوش

نقوش بکار رفته در سیاه دوزی سیستان

صنایع دستی سیستان و بلوچستان نماد فرهنگ اصیل و تاریخ کهن و هنر بی‌مثال مردم این سزمین اسطوره‌ای است، گوهرِ پاکیزه و قیمتیِ مردمی که نه به وسیله صنعت که به دستِ پرتوان صنعتگران، هنرمندان و بافندگان این دیار کهن تولید شده، گوهری پاکیزه که برآمده از رنجِ آدمیزاد است.سیستان و بلوچستان دارای صنایع دستی متنوع و جذاب بی‌نظیری است که حاصل ذوق و خلاقیت ذهن و دستان توانای زنان و مردان هنرمند این خطه است و از جایگاه ویژه‌ای در میان مردم و به ویژه اقوام و عشایر برخوردار و پاسخگوی همه سلیقه‌ها است و جذابیت‌های خاص آنها سبب شده تقریباً هیچ مسافری از این استان دست خالی بر نگردد.از آنجایی که صنایع دستی در نگاهی اساسی رنگ و بویی قومی و منطقه‌ای دارد، مواد اولیه ساخت آن نیز بیشتر مواد موجود در طبیعت اطراف است و سیستان و بلوچستان با تنوع جغرافیایی خاص و کثرت اقوام و مذاهب، نمود زیبایی از گنج‌های صنایع دستی است به طوری که شمال آن با آب و هوای گرم و خشک، مرکز با کوهستانی بودن و مناطق جنوبی استان با توجه به گرما و شرجی هوا هر یک صنایع دستی مخصوص خود را دارند.نقوش به کار رفته بر روی آثار هنری سیستان و بلوچستان از دیرباز تاکنون توجه هر بیننده‌ای را به خود جلب کرده و همواره مورد توجه گردشگران داخلی و خارجی قرار گرفته است.زنان سیستانی و بلوچ بانوانی صبور، بردبار و با ذوقی سرشار و دستانی توانا بیشتر وسایل خانه را خود در زیباترین شکل درست می‌کنند و از تهیه پارچه، دوخت و تزئین پوشاک و بافت نفیس‌ترین نقوش بر فرش، گلیم و جاجیم و از خاک و گل آثار زیبایی خلق می‌کنند که از دوران باستان تاکنون ادامه داشته و همه و همه نشانگر هنر ناشناخته زنان سیستان و بلوچستان است.باستانشناسان با گشودن هر گور در گورستان ۵ هزار ساله شهرسوخته و قبرستان هفت هزار ساله اسپیدژ ظروف زیبای سفالینی را کشف می‌کنند که ذوق و سلیقه زنان و مردان دوران باستان آنان را به وجد و حیرت وا می‌دارد و با افتخار به جهانیان نشان می‌دهند که نیاکانشان این چنین خلاقانه هنر و فرهنگ خویش را ماندگار کرده و در کنار اجساد مردگان شان برای نسل‌های چندین هزار سال بعد از خود به یادگار گذاشته‌اند تا پیوندی بین نسل‌های گذشته و حال ایجاد کنند.[11] سیاه‌دوزی سیستان یک نوع سوزن‌دوزی است که نقش ندارد و فقط دوخت است که دوخت‌های آن شامل زنجیره دوزی، لفک، کجک، دولمه، دندان موشی، تخم ترک، بخیه و … است. [12] در سیاه دوزی با دوخت دندان موشی به هم چسبیده نقش هایی را به شکل مثلث بر روی لباس می دوزند و بین این دندان موشی ها گاهی از دوخت زنجیره استفاده می شود.[13]

صنایع دستی سیستان

هم اینک 22 رشته صنایع دستی بومی و مزیت دار در این استان وجود دارد که از جمله آنها می توان به سوزن دوزی، سکه دوزی، حصیر بافی و سفال کلپورگان در بلوچستان، خولک بافی، انواع سفال و سیاه دوزی در سیستان و نیز دوخت لباس های محلی و ساخت زیورآلات سنتی اشاره کرد.[14] عمده ترین هنرهای سنتی و دستی سیستان ، پشتی، گلیم، قالی، سیاه دوزی، سکه و آیینه دوزی، سوزن دوزی ، خامه دوزی، پریوار دوزی، حصیربافی، پرده بافی، سیاه چادر بافی، سفالگری، جواهر سازی، آویزدیواری از نوع اسفند، تولید ابزارآلات موسیقی، توتن و لنج سازی است. نوع دیگر سوزندوزی در سیستان، سیاه دوزی است كه در آن از نخ سیاه ابریشم استفاده می شود و روی لباس مورد استفاده قرار می گیرد. خامه دوزی و سیاه دوزی تنها جنبه خود مصرفی داشته و فقط بین اهالی سیستان خرید و فروش می شود. سیاه دوزی نوعی سوزن دوزی در منطقه سیستان است.[15]

لباس محلی زنان سیستان

کاربرد سیاه دوزی سیستان در لباس محلی

پوشش زنان سیستان در استان سیستان و بلوچستان از اجزا زیر تشکیل می‌شود: -پیراهن تاجیک: قد این پیراهن یک وجب بالای زانوست و دارای یک برش راسته در دو طرف پهلوهاست. جلو این لباس تا زیر سینه باز است و سجافی مزین به گلدوزی با نخ سیاه (سیاه دوزی) دارد. -تُنبون: دامن پرچین است که در منطقه به تنبون گشاد معروف است. زنان سیستانی به جای شلوار، دامنی را در زیر پیراهن تاجیک می‌پوشند که عرض دامن به ۱۰ متر می‌رسد. -پیراهن پاچین: بانوان سیستانی از پیراهنی استفاده می‌کنند که بالا تنه کوتاه، دامنی با چین‌های ریز و آستین ساده و مچ‌دار دارد. -شلوار: پیراهن پاچین زنان سیستانی با شلواری که در منطقه کوتَنَه نام دارد پوشیده می‌شود. -پیراهن ۲ گریبانه: قد این پیراهن تا زیر زانوست و در یقه پشت و جلو آن چاک می‌خورد و به همین علت به آن دوگریبانه می‌گویند. -جلیقه: از پارچه ساده و تیره رنگ دوخته می‌شود، یقه آن هفت است و تا کمرگاه می رسد. -کت: کت محلی کوتاه و آستین‌های آن بلند، راسته و یقه آن گرد است. برای این پوشش از رنگ‌های شاد استفاده می‌شود. -لچک یا دستمال سر: آن را تا زده و در جلو سر گره می‌زنند و ۲ طرف لچک را لای دستمال می‌زنند و موها به شکل چتر از زیر دستمال نمایان می‌شود. -سرپوش یا چار قد: پارچه چهارگوش رنگی یا سفید که آن را بر روی لچک می‌پوشند. -روبند: بعضی از بانوان برای پوشاندن صورت خود از روبند استفاده می‌کنند که این روبند از پارچه‌های کتانی سفید تهیه می‌شود. -کلاه: بعضی از بانوان سیستانی از کلاهکی به شکل عرق‌چین استفاده می‌کنند که روی آن نقش‌بندی شده است. -چادر: طرح آن چهارگوش و جنس آن از پنبه است و توسط بومیان منطقه بافته می‌شود، این پارچه چهارخانه مستطیل شکل را از وسط بر روی سر می‌اندازند و قد آن تا پایین زانوها می‌رسد. -کفش: افراد معمولی از مدل تخت چوبی که رویه چرمی داشت استفاده می‌کردند و اُرسی های سرکج یا نوک برگشته مخصوص بانوان ثروتمند بود.[16]

جستارهای وابسته

• خامه دوزی
• شهین پزشکی
• تطریز

منابع

1. «صنعت داخلی از دست ایرانی».
2. «سیاه دوزی، هنری با اصالت اما کم رونق».
3. «هفت‌هزار سال هنر در یک سرزمین».
4. «تاریخچه دوخت سیاه دوزی سیستان به گذشته دور بر می گردد».
5. افشار سیستانی، ایرج (۱۹۸۴). نگاهى به سیستان و بلوچستان ،: سرزمین آزادگان سخت کوش - صفحه 268.
6. Cultural activities in Iran - جلد 1352 - صفحه 56. ۱۹۷۳.
7. Dawlatʹābādī، Azīz (۱۹۷۶). Sukhanvarān-i Āzarbāyjān - جلد 2 - صفحه 946.
8. «سیاه دوزی سیستان».
9. «تلاش می کنم هنر سیستان همه جا بدرخشد».
10. برازنده کار، هما (۲۰۱۷). رنسانس در پوشش های ایرانی از دیرباز و تا کنون صفحه ۱۲۲.
11. «صنایع دستی، روح فرهنگ و هنر دیار اسطوره های کهن».
12. «مهمترین برنامه ام تولید و ترویج لباس اصیل سیستانی است».
13. «سیاه دوزی سیستان».
14. «سیستان و بلوچستان رنگین کمان صنایع دستی».
15. «آشنایی با هنر سیاه دوزی سیستان و بلوچستان».
16. «آشنایی با لباس زنان سیستان».